NWJP 06-11-2008
CHARAKTERYSTYKA CZASOWNIKÓW
Kategorie gramatyczne
Wg kategorii semantycznej
- tryb
- czas
- osoba
- aspekt (mówi o tym, czy czynność trwa, czy już się zakończyła)
Wg kat. składniowej
- przypadek
- liczba
- rodzaj (w formach trybu przypuszczającego i czasu przeszłego)
Kat. mieszana
- strona
Wszystkie są kat. fleksyjnymi oprócz aspektu i strony
TRYB
- kategoria służąca wyrażaniu modalności – ustosunkowania nadawcy do treści jego wypowiedzi (stwierdzenie faktu, ocenianie prawdziwości lub prawdopodobieństwa zdarzenia bądź stanu rzeczy, wyrażanie życzenia, domaganie się odpowiedzi lub przekazywanie swojego stosunku uczuciowego).
Sposoby wyrażania modalności:
Leksykalnie, za pomocą wyrazów OBY, CHYBA, CZY, PRAWDOPODOBNIE;
Prozodycznie (intonacja zdaniowa);
Syntaktycznie, np. szyk zdań pytajnych w j. angielskim lub niemieckim;
Morfologicznie – za pomocą kategorii trybu.
Tryb orzekający (oznajmujący)
- wypowiedzi mają formę asercji (twierdzeń), wtórnie mogą wyrażać formy trybu rozkazującego
- w wypowiedziach może być użyty każdy czas
- char. dla 1 i 2 os. l.p. oraz 1 i 2 os. l.m.
Tryb rozkazujący
- służy wyrażaniu rozkazów, poleceń, żądań, apeli, perswazji, próśb, rad itp.
- charakterystyczny dla aktów mowy dyrektywnych
- formy syntetyczne 2 os. l.p. 1 i 2 os. l.m. >> zrób! Napisz! Musimy!
„my” inkluzywne char. w przemówieniach, wiecach, homiliach; ma dużą siłę ekspresji
- formy analityczne 3 os. l.p. 3 os. l.m. (teoretycznie 1 os. l.p. w formułach utartych, np. niech mnie kule biją! Niech mnie piekło pochłonie!; „niech” jest mniej kategorialne)
- w zdaniach niezaprzeczonych używa się zwykle czasowników dokonanych (np. Przynieś wody), w zdaniach zaprzeczonych – zwykle czas. niedokonanych ( Nie przynoś wody!)
Tryb warunkowy ( przypuszczający)
- służy przede wszystkim wyrażaniu przypuszczeń
- t. warunkowy potencjalny – coś się może zdarzyć, jeśli zostaną spełnione określone warunki
- t. warunkowy nierzeczywisty – coś się mogło zdarzyć gdyby zostały spełnione określone warunki
- w języku mówionym nie dostrzegamy różnic między t. w. potencjalnym i t. w. nierzeczywistym, potrzebny jest nam kontekst
- wykładniki formalne tego trybu >> morfem formacjo twórczy –by
- formy trybu warunkowego bywają używane w funkcji uprzejmej prośby, złagodzonego polecenia lub propozycji,
np. Sprzątnąłbyś tu. Może byśmy wyszli na spacer? Używamy ich też, aby wyrazić chęć lub pragnienie czegoś
np. Zjadłbym coś.