Typy gleb (od 1-9 występujące w Polsce): 1 gleba inicjalna wytworzona z luźnego piasku wydmowego; 2 rędzina wytworzona ze skał kredowych; 3 czarnoziem wytworzony z lessu; 4 gleba brunatna wytworzona z gliny; 5 gleba płowa wytworzona z gliny; 6 bielica wytworzona z piasku luźnego; 7 gleba glejowa wytworzona z utworu pyłowego; 8 gleba torfowa wytworzona z torfu; 9 mada rzeczna wytworzona z utworów aluwialnych; 10 gleba laterytowa. Poziomy zróżnicowania profilów glebowych: A0 poziom ściółki leśnej, A1 poziom akumulacji (próchniczne), A2 poziom aluwialny (wymywanie), A3 poziom przemywania, B Poziom iluwialny, BH poziom iluwialno - próchniczny, Bs poziom iluwialny glinowo - żelazisty, C (C1, C2) skała macierzysta gleby, D podłoże, G poziom glejowy, M (M1,M2) poziomy murszowe, T (T1,T2)poziomy torfowe.

Gleba stanowi jeden z ważniejszych czynników środowiska przyrodniczego, stąd też jej jakość ma bardzo duży wpływ na rozwój i geograficzne rozmieszczenie cywilizacji. Polska należy do nielicznej grupy krajów, które dysponują szczegółowym przestrzennym rozpoznaniem pokrywy glebowej. Posiadamy pełną inwentaryzację wartości gleb oraz szczegółowe mapy glebowoprzyrodnicze i glebowo-rolnicze.

Poza opracowaniami kartograficznymi mamy także odpowiednie rejestry, zawierające informacje o ilościowym i jakościowym stanie pokrywy glebowej zarówno w skali kraju, jak też jednostek administracyjnych niższego rzędu (województwa, gminy, wsie). Systematycznie badany jest stan i zachodzące zmiany właściwości gleb.

Przeciętna jakość gleb Polski jest dość niska. W obrębie gruntów ornych tylko około 23% gleb uznać można za dobre lub bardzo dobre (klasy I - IIIb), natomiast najsłabsze gleby (klasy V - VI) zajmują ponad 30% powierzchni. Jeszcze bardziej niekorzystnie przedstawia się układ klas jakości gleb użytków zielonych (łąk, pastwisk), gdzie grunty klas I - III zajmują niespełna 15%, natomiast klas V -VI aż 47%; klasa IV stanowi 38% powierzchni użytków zielonych. Ponad 65% powierzchni leśnej to ubogie, piaszczyste siedliska borowe.

Wartość i przydatność rolnicza (także i leśna) gleb wielu krajów Europy Zachodniej (Francja, Belgia, Holandia oraz zachodnia część RFN), położonych w strefie klimatu atlantyckiego jest o około 25% wyższa od jakości gleb Polski (przy korzystniejszych dla rolnictwa warunkach klimatycznych). Pokrywa glebowa Polski charakteryzuje się dużą zmiennością powierzchniową i pionową, w niektórych regionach wręcz mozaikowatością, gdzie często na obszarze o powierzchni nie większej niż 1 hektar występują obok siebie gleby dobre i bardzo słabe.

Skałami macierzystymi gleb Polski są utwory geologiczne różnego wieku występujące na powierzchni. Największe obszary (ponad 75% powierzchni kraju) zajmują osady pleistoceńskie. Są to głównie gliny morenowe (zwałowe) i piaski zwałowe. Pierwotny materiał glacjalny osadów pleistoceńskich został jednak w dużym stopniu rozmyty i przesortowany przez wody lodowcowe. Dalsza segregacja i przemieszanie utworów polodowcowych następowały pod wpływem procesów geologicznych, zachodzących w okresie peryglacjalnym. Efektem tego jest duże zróżnicowanie skał glebotwórczych a w konsekwencji i gleb.

Z poszczególnych rodzajów skał, pod wpływem procesów glebotwórczych, które z kolei zachodziły pod wpływem takich czynników jak: klimat, rzeźba terenu, warunki wodne, szata roślinna , wykształciły się różne typy i podtypy genetyczne gleb.

W systematyce gleb Polski wyróżniono kilkadziesiąt jednostek genetycznych gleb. Te genetyczno-typologiczne jednostki stanowią z reguły główny element treści map glebowych w małych skalach , w tym również na mapie włączonej do niniejszego. Trzeba jednak podkreślić, że charakter dominującego procesu lub procesów kształtujących oblicze typologiczne i właściwości gleb, uzależnione są w dużym stopniu od rodzaju skały macierzystej.

Skały macierzyste Udział w stosunku do gleb (rodzaje) Udział w stosunku do powierzchni całkowitej powierzchni użytków rolnych gleb [%] [%]

1 Żwiry 0,9 0,5

2 Piaski luźne i słabo gliniaste 34,6 24,8

3 Piaski gliniaste głębokie i zalegające na piaskach lużnych 10,2 12,4

4 Piaski gliniaste na zwięźlejszym podłożu 7,3 8,6

5 Gliny spiaszczone 8,5 10,2

6 Gliny średnio zwięzłe i zwięzłe 9,6 13,2

7 Iły 0,8 1,0

8 Utwory pyłowe wodnego pochodzenia 4,2 4,6

9 Lessy i utwory lessowate 3,5 4,8

10 Utwory aluwialne (mady) 4,7 5,8

11 Skały wapienne (rędziny) 1,1 1,6

12 Skały masywne różnej genezy 6,1 3,9

13 Osady organiczne i mineralno-organiczne 8,5 9,2

Należy przypomnieć, że Polska znajduje się w strefie klimatu wilgotnego, gdzie opady przewyższają parowanie. Efektem tego jest stale zachodzący proces przemywania gleb i przemieszczania składników mineralnych z poziomów powierzchniowych w głębsze.

W wyniku tego procesu, który w przeszłości zachodził głównie pod lasami iglastymi (borami), następowało tzw. bielicowanie gleb. W warunkach leśnych gleby bielicoziemne powstały głównie z ubogich utworów piaszczystych. Są to gleby bardzo kwaśne, ubogie w składniki mineralne, próchnicę i o małych właściwościach buforowych. Jako grunty orne, mimo zmiany niektórych właściwości pod wpływem zabiegów agrotechnicznych, stanowią one grunty najsłabsze, a zajmują ponad 30% powierzchni użytków rolnych. Łatwo podlegają one zniszczeniu.

Drugą grupę pod względem ilościowym stanowią gleby brunatnoziemne. W obrębie tej grupy duże obszary zajmują gleby brunatne wyługowane oraz gleby przemyte, nazywane glebami płowymi. Wspólną cechą tych gleb jest znaczne przemieszczenie składników mineralnych oraz iłu koloidalnego z poziomów powierzchniowych w głębsze warstwy, co spowodowane jest naturalnymi procesami glebotwórczymi. Wymycie nie jest tu tak silne jak w przypadku gleb bielicowych, jednakże powierzchniowe warstwy są wyługowane z niektórych składników mineralnych i często dość silnie zakwaszone. Mimo to stanowią one dobre siedliska leśne, a w uprawie polowej nabierają cech wysokiej kultury i stanowią grunty orne średniej, a niekiedy dobrej jakości. Pozostałe typy gleb mineralnych, jak: czarnoziemy, czarne ziemie, rędziny i mady stanowią przeważnie bardzo dobre gleby. Zajmują one jednak stosunkowo niewielkie powierzchnie.

Gleby czarnoziemne

GLEBY CZARNOZIEMNE występują na terenach lessowych południowo-wschodniej części Wyżyny Lubelskiej, Pogórza Karpackiego, Wyżyny Małopolskiej i Płaskowyżu Głubczyckiego; są w Polsce reprezentowane głównie przez czarnoziemy zdegradowane i charakterystyczne dla lasostepu szare gleby leśne. Mimo znacznego stopnia degradacji i zagrożenia przez erozję gleby czarnoziemne należą do gleb o dużych możliwościach produkcyjnych, dają wysokie plony wszystkich roślin uprawnych. Zajmują około 1% powierzchni. Rozróżniamy :

-szare gleby leśne -czarnoziemy leśno-stepowe -czarnoziemy leśno-łąkowe

Rodzaj gleby Podział Objętość w %

strefowe brunatnoziemne 37%

strefowe bielicowe 26%

astrefowe czarnoziemy 1%

śródstrefowe mady rzeczne 5%

śródstrefowe hydrogeniczne 5%

śródstrefowe czarne ziemie 2%

śródstrefowe rędziny 25

Gleby zabagniane (glejowe)

GLEBY ZABAGNIANE (gruntowo-glejowe i opadowo-glejowe) nie tworzą w Polsce zwartych kompleksów. Gleby grunyowo-glejowe, zabagniane przez wodę gruntową, można spotkać na obrzeżach gleb bagiennych, w podmokłych dolinach cieków stałych lub czasowych, w warunkach uniemożliwiających tworzenie się torfu; są to typowe gleby użytków zielonych; poprawienie ich wartości rolniczej wymaga przeprowadzenia melioracji wodnych. Gleby opadowo-glejowe, zabagniane przez zatrzymującą się na dłużej w profilu glebowym wodę opadową, spotyka się najczęściej na obszarach zalegania skał macierzystych o lżejszym składzie mechanicznym w warstwie powierzchniowej, podścielonych materiałem zwięźlejszym; gdy są uprawiane, ich wartość rolniczą można zwiększyć zabiegami agrotechnicznymi regulującymi właściwości wodno-powietrzne. Gleby zabagniane występują głównie na Niżu Polskim, a także często na Pogórzu Karpackim. Zajmują około 16% powierzchni.

Gleby brunatnoziemne

GLEBY BRUNATNOZIEMNE (brunatne i płowe) tworzą się na różnych luźnych i litych skałach macierzystych zasobnych w składniki zasadowe, stąd też w bardziej zwartych kompleksach można je spotkać na obszarze nie przemytych i nie odwapnionych glin zwałowych, głównie ostatniego zlodowacenia (Pojezierze Mazurskie, Pomorskie), oraz na terenach lessowych Wyżyny Lubelskiej, Wyżyny Małopolskiej, Pogórza Karpackiego i Płaskowyżu Głubczyckiego. Na wymienionych obszarach spotykamy gleby brunatne właściwe i wyługowane, w których nie występuje przemieszczanie produktów wietrzenia minerałów, oraz gleby płowe, w których przesiąkająca woda mechanicznie przemieszcza głównie części ilaste. Znaczny procent gleb brunatnoziemnych występuje w kompleksach z glebami bielicoziemnymi, jak również zabagnianymi. Wartość rolnicza gleb brunatnoziemnych zależy od składu mechanicznego, stopnia wyługowania i zakwaszenia; najżyźniejsze są gleby brunatne i słabo przemyte gleby płowe wytworzone z lessów i glin średnich. Gleby brunatne lekkie kwaśne i górskie gleby brunatnoziemne kwaśne są właściwościami zbliżone do gleb bielicoziemnych o analogicznym składzie mechanicznym. Zajmują około 37% powierzchni.

Gleby bielicoziemne

GLEBY BIELICOZIEMNE (bielicowe , rdzawe i bielice) w naszych warunkach klimatycznych powstają głównie z piasków i żwirów różnego pochodzenia, rzadko je można spotkać na cięższych skałach macierzystych. Typowe gleby bielicoziemne występują w zwartych kompleksach leśnych i powstają w następstwie wymywania z wierzchnich warstw produktów wietrzenia minerałów (związków zasadowych oraz żelaza i glinu), tzw. bielicowania; znajdujące się pod uprawą, najczęściej zatracają swój zewnętrzny wygląd i wówczas jedynie ich właściwości, a przede wszystkim silne zakwaszenie pozwalają je wiązać z glebami bielicoziemnymi. Ubogie jako warsztat rolniczy, są typowymi glebami żytnio - ziemniaczanymi, a nawet żytnio łubinowymi. Podniesienie kultury rolniczej na glebach bielicoziemnych jest wyjątkowo trudne i wymaga skomplikowanych zabiegów agrotechnicznych, zwłaszcza nawożenia. Najracjonalniejszym sposobem zagospodarowania bardzo lekkich gleb bielicoziemnych jest ich zalesienie. Gleby bielicoziemne zajmują około 26% powierzchni i można je spotkać na Niżu Polskim i w Kotlinie Sandomierskiej.

Rędziny

RĘDZINY do których należą rędziny wytworzone na wapieniach i prarędziny wytworzone na innych skałach wapniowcowych litych (np. piaskowce zawierające węglany) oraz luźnych, występują głównie na Wyżynie Lubelskiej, w Górach Świętokrzyskich i na ich obrzeżeniu zbudowanym z utworów mezozoicznych, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, na Wyżynie Śląskiej, w Tatrach, Pieninach, Beskidach; w Niecce Nidziańskiej występuje swoisty rodzaj rędzin siarczanowych. Rędziny są to gleby potencjalnie żyzne, choć trudne do uprawy szczególnie w stanie zbyt wilgotnym lub gdy są za suche; ich wartość rolnicza zależy od miąższości profilu i składu mechanicznego, co jest związane z wiekiem i rodzajem skały macierzystej; najlepsze są głębokie rędziny wytworzone z miękkich utworów kredowych, zwane borowinami; typowymi roślinami uprawianymi na rędzinach są pszenica i rośliny motylkowate, a na głębszych - buraki cukrowe. Gleby wapniowcowe zajmują około 1% powierzchni. Wyróżniamy:

-rędziny inicjalne, właściwe, czarnoziemne oraz brunatne

Bardzo ważnym elementem w opisie gleb jest ilość próchnicy w nich zawarta. Zawartość próchnicy w glebach waha się w szerokich granicach.

Na zawartość próchnicy mają wpływ następujące czynniki:

· jakość i ilość związków organicznych, które dostają się do gleb w danej strefie bioekologicznej,

· tempo humifikacji związków organicznych, o którym decyduje aktywność biologiczna gleb uwarunkowana działalnością mikroorganizmów,

· tempo mineralizacji próchnicy zawartej w glebach,

· właściwości fizyczne, fizykochemiczne i chemiczne gleby,

· ilość i jakość zawartych w glebie związków mineralnych.

Zawartość próchnicy w poziomach akumulacyjnych ważniejszych gleb Polski

Rząd Typ, rodzaj, gatunek Zawartość próchnicy%

Gleby wapniowcowe Rędziny kredowe 3.4* 2.1 - 6.3**

Rędziny jurajskie 4.4 1.5 - 7.0

Gleby czarnoziemne Czarnoziemy 2.8 1.8 - 4.0

Gleby brunatnoziemne Brunatne wytworzone z piasków 1.5 0.9 - 2.2

Brunatne wytworzone z gliny lekkiej i średniej 1.8 1.1 - 3.0

Brunatne wytworzone z gliny ciężkiej 2.5 1.6 - 3.7

Brunatne wytworzone z utworów pyłowych 1.7 1.3 - 1.9

Brunatne wytworzone z lessów i utworów lessowatych 1.9 1.4 - 2.6

Gleby brunatnoziemne Płowe wytworzone z utworów pyłowych 1.9 1.4 - 2.4

Płowe wytworzone z lessów i utworów lessowatych 1.8 1.0 - 2.5

Płowe wytworzone z gliny lekkiej 1.6 1.0 - 2.6

Gleby bielicoziemne Bielicowe wytworzone z piasków 1.5 1.1 - 2.0

Gleby zabagniane Opadowo- glejowe wytworzone z pyłów 1.6 1.2 - 2.1

Czarne ziemie Czarne ziemie wytworzone z piasków 2.8 1.2 - 4.1

Czarne ziemie wytworzone z glin lekkich i średnich 2.6 1.2 - 5.7

Czarne ziemie wytworzone z glin ciężkich i iłów 4.9 2.5 - 5.6

Gleby aluwialne Mady rzeczne i deluwialne wytworzone z piasków 2.9 1.5 - 5.2

Mady rzeczne i deluwialne wytworzone z pyłów 3.5 1.7 - 5.8

Mady rzeczne wytworzone z iłów 4.2 2.4 - 6.8

* - wartości średnie

** - zakres wartości