Prawa autorskie i prawa pokrewne
Prawa autorskie i prawa pokrewne są to dobra będące własnością intelektualną. Własność intelektualna zaś to ogół wytworów twórczości umysłowej.1
Ochronę prawa autorskiego reguluje ustawa z dnia 4 lipca 1994 r. Według niej przedmiotem prawa autorskiego jest utwór, czyli wszelkie rezultaty działalności twórczej o indywidualnym charakterze.2 Aby wytwór pracy człowieka można było nazwać utworem musi spełniać dwa warunki: oryginalność oraz indywidualność:
Oryginalność – utwór jest nowy, nie powstał nigdy wcześniej.
Indywidualność – jest niepowtarzalny i jednorazowy.3
Ustalenie utworu jest to jego uzewnętrznienie, spisanie, nagranie, wygłoszenie itp.4 Twórcą zaś jest osoba, której nazwisko widnieje na egzemplarzach utworu.
Wyróżniamy następujące utwory:
Wyrażone słowem, symbolem matematycznym, znakiem graficznym
Plastyczne
Fotograficzne
Lutnicze
Wzornictwa przemysłowego
Architektoniczne i architektoniczno-urbanistyczne
Muzyczne i słowno-muzyczne
Sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne oraz pantomimiczne
Audiowizualne
Podział utworów ze względu na autora:
Dzieło współautorskie – utwór stworzony przy współpracy wielu osób
Utwory połączone – autorzy łączą swoje utwory i wydają jako jedną całość
Utwór zbiorowy – utwór składający się z wielu różnych elementów, utworów5
Ustawa ta również chroni utwory zależne, którymi są opracowania (tłumaczenia, przeróbki, adaptacje), a także zbiory, bazy danych itp.
W wyżej wymienionej ustawie użyto wiele pojęć dotyczących utworów. Wyjaśnię kilka z nich:
Utwór opublikowany – utwór, który został wydany publicznie za zgodą autora
Utwór rozpowszechniony – udostępniony publicznie
Nadawanie utworu – emisja radiowa lub telewizyjna utworu
Reemitowanie – rozpowszechnianie utworu przez inny podmiot niż ten, który go nadawał jako pierwszy
Wprowadzenie utworu – publiczne wydanie utworu oryginalnego lub jego egzemplarzy
Najem egzemplarzy utworu – ograniczone czasowo udostępnienie utworu w celu pozyskania korzyści materialnej
Użyczenie egzemplarzy – ograniczone czasowo korzystanie bez korzyści materialnej
Odtworzenie utworu – udostępnienie za pomocą nośników i urządzeń (np. radio, telewizja)6
Rozpowszechnianie – upublicznienie utworu za zgodą twórcy
Opublikowanie – publiczne udostępnienie powielonych utworów
Pole eksploatacji – wg nowelizacji ustawy z dnia 28 października 2002 r. to sposób korzystania z utworu, ustawa wyróżnia trzy sposoby:
- Utrwalenie i zwielokrotnienie utworu – sporządzenie nośnika utworu, skopiowanie go, m.in. techniką drukarską, reprograficzną, techniką zapisu magnetycznego oraz cyfrowego
- Obrót oryginałem lub egzemplarzami – wprowadzenie do obrotu, użyczenie, najem oryginalnego utworu lub jego egzemplarzy
- Rozpowszechnienie utworu (poza wprowadzeniem do obrotu) – to m.in. publiczne wykonanie utworu, wyświetlenie, odtworzenie.7
Prawa autorskie dzielimy na:
Autorskie prawa osobiste – trwała więź twórcy z dziełem. Wg artykułu 16 ustawy autor ma prawo m.in. do wydania utworu pod swoim nazwiskiem, pseudonimem lub anonimowo, do decydowaniu o upublicznieniu utworu itp.
Autorskie prawa majątkowe – jest to prawo bezwzględne i skuteczne wobec wszystkich, gasną po upływie 70 lat.8
Utwór zbiorowy - autorskie prawa majątkowe do całości przysługują producentowi bądź wydawcy, natomiast do poszczególnych elementów ich twórcom
Utwór pracowniczy – prawa majątkowe przysługują pracodawcy
Naukowy utwór pracowniczy – prawa majątkowe przysługuje twórcy.9
Zgodnie z ustawą z dnia 9 czerwca 2000 r. prawo autorskie majątkowe wydłużono z 50 do 70 lat. Czas obowiązywania prawa liczy się od śmierci autora. Gdy autor jest anonimowy, czas ochrony liczymy od dnia wydania utworu.10 Przejście autorskich prac majątkowych może nastąpić w dwóch przypadkach:
- w drodze dziedziczenia lub poprzez umowę
- z mocy ustawy.
Rodzaje umów zawieranych przez twórcę:
Umowy rozporządzające prawami autorskimi – umowa ta przenosi prawa autorskie twórcy na osobę trzecią
Umowy licencyjne – pozwala korzystać osobom trzecim z utworu w określony sposób bez konieczności bez przenoszenia praw.11 Autorskie prawa majątkowe pozostają przy twórcy. Każdy pojedynczy utwór może być przedmiotem kilku umów.12
Za naruszenie praw autorskich uznaje się przejmowanie elementów utworów, innymi słowy kopiowanie, korzystanie z cudzego dzieła bez jego zgody, które jest potocznie zwane plagiatem. 13
W takim wypadku autor może żądać, aby osoba naruszająca prawo publicznie się do tego przyznała. Gdy sprawa trafi do sądu, może zostać wydany wyrok skazujący. Sąd w takim wypadku wyznaczy poszkodowanemu autorowi zadośćuczynienie w formie pieniężnej.14
Naruszenie praw autorskich osobistych – autor ma prawo do zażądania:
Zaniechania działania (przed dokonaniem zaniechania)
Usunięcia skutków naruszenia (usunięcie skutków działania)
Zadośćuczynienia (pieniężnego na własną rzecz lub wskazany cel społeczny).15
Po śmierci twórcy z roszczeniami ma prawo wystąpić jego najbliższa rodzina lub inna uprawniona do tego osoba.
Naruszenie praw autorskich majątkowych – autor może zażądać:
Zaniechania działania
Usunięcia skutków naruszenia
Wyrównania szkody.
Dozwolony użytek – legalne korzystanie z utworu bez zezwolenia, wyróżniamy dozwolony użytek prywatny oraz dowolny użytek przedmiotów publicznych (należą do nich szkoły, biblioteki oraz instytucje naukowe). Wówczas nie należy się twórcy utworu wynagrodzenie.16 Istnieje możliwość rozpowszechniania utworów już opublikowanych, krótkie wyciągi ze sprawozdań, publiczne przemówienia, streszczenia opublikowanych utworów.
Prawo cytatu – istnieje możliwość bezpłatnego przytaczania słów cudzego autorstwa, nie dotyczy ono zdjęć, ilustracji, a także tabelek. Nieodpłatnie można publicznie wykonywać piosenki, recytować wiersze oraz przytaczać inne utwory literackie, muzyczne i słowno-muzyczne.17
Prawa pokrewne
Wyróżniamy następujące prawa pokrewne:
Do artystycznych wykonań
Do fonogramów i wideogramów
Do nadań programów
Do pierwszych wydań oraz do wydań naukowych i krytycznych.
Ad 1. Praca aktorów, piosenkarzy, tancerzy, muzyków przyczynia się do powstania artystycznych wykonań, które są chronione prawem. Artysta ma wyłączne prawo do dysponowania wykonaniem, do pozyskiwania korzyści majątkowych. Prawo do wykonania wygasa po 50 latach od roku wydania. 18 Osoba, której praca skutkuje artystycznym wykonaniem, jest artystą wykonawcą.
Ad 2. Fonogram – jest to pierwsze zapisanie dźwięku utworu. Wideogram – pierwsze zapisanie sekwencji ruchowych (obrazów z dźwiękiem lub bez niego).19 Producentem jest osoba, której nazwisko widnieje na egzemplarzach. Tylko producent może sporządzać kopie, wprowadzić do obrotu, nająć lub użyczyć egzemplarze oraz publicznie rozpowszechniać. To prawo również wygasa po 50 latach.
Ad 3. Radio lub telewizja mają wyłączne prawo do korzystania ze swoich nadań. Przejawia się to w: utrwalaniu, powielaniu, nadawaniu przez inne radio lub telewizję, reemitowaniu, wydawania powielonych egzemplarzy, odtwarzaniu za opłatą, publicznym udostępnianiu. Prawo wygasa po 50 latach.
Ad 4. Osoba, która jako pierwsza udostępniła utwór (bez upubliczniania) ma prawo do dysponowania tym utworem przez 25 lat. Zaś osobie, która po upływie obowiązywania prawa autorskiego, napisała wydanie krytyczne lub naukowe przysługuje prawo do dysponowania tym wydaniem przez 30 lat.20
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. reguluje również ochronę bazy danych. Ta kwestia jest również poruszana w ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. Wg nich bazy danych mają cechy utworów: wyróżniają się twórczością wśród zbiorów, ich zestawienie musi mieć charakter twórczy.
Baza danych – zbiór materiałów, danych zgromadzonych według jakiejś metody, dostępne powszechnie.21
Bazy danych nie są utworami, gdy:
Materiał w nich zawarty jest wyczerpany
Mają charakter oczywisty.22
Taka klasyfikacja baz danych jako utworu niesie za sobą ochronę prawną. Czas trwania ich ochrony wynosi 15 lat od roku, w którym baza została sporządzona lub udostępniona.23
Bibliografia:
R. Krajewski, Prawnokarna ochrona własności intelektualnej na podstawie przepisów prawa autorskiego, WSHE, Włocławek 1998
R. Zawadzka, Własność intelektualna, własność przemysłowa, Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2008
Kuś, Z. Senda, Prawo autorskie i prawo pokrewne. Poradnik przedsiębiorcy, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Radom 2004
A. Wolter, Prawo cywilne, Zarys części ogólnej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979
Prawnokarna ochrona własności intelektualnej na podstawie przepisów prawa autorskiego, s. 11↩
Prawnokarna ochrona własności intelektualnej na podstawie przepisów prawa autorskiego, s.19↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 10↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 11↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 23-25↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 47↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 30↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 27↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 47↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 49↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s.34↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 50↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 14↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 52↩
Prawo cywilne, s. 169↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 42↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 49↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 54↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s.16↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 55↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s 57↩
Prawo autorskie i prawa pokrewne, s. 50↩
Własność intelektualna, własność przemysłowa, s. 58↩