Fikcja w literaturze

1. Historyczne rozumienie pojęcia:

fictio-onis (łac.) tworzenie, kształtowanie. Fingere – modelowanie (w glinie).

Tłumaczyć można jako: zmyślenie, kreowanie (ujęcie estetyczne), kłamstwo (ujęcie etyczne), fałsz (ujęcie logiczne).

Klasyczna (korespondencyjna) definicja prawdy – adekwatność, odpowiedniość między sądem, myślą, wypowiedzią, a rzeczywistością.

Odwołanie do zdań logicznych – zdanie w sensie logicznym to wypowiedź prawdziwa, lub której zaprzeczenie jest prawdziwe.

2. Definicje fikcji:

Fikcja literacka – rzeczywistość przedstawiona, wyznaczona przez zdania, które z domniemanej perspektywy autora nie są sądami prawdziwymi ani hipotezami mocno uzasadnionymi, a zarazem pozwalają rozpoznać swą nieasertyczność (czyli to, że nie są w ogóle wyrazem przekonań autora), zatem nie mogą być traktowane jako sądy fałszywe czy nieuzasadnione hipotezy (H. Markiewicz)

Fikcja – właściwość tekstów, przez którą stają się one zbiorem kreatywnie wyznaczonych stanów rzeczy i ich przebiegów, mających charakter intencjonalnie pojętych przedmiotów przedstawionych ujętych w syntagmy języka lub innych kulturowych kodów (J. Ziomek).

Fikcja – właściwość świata przedstawionego dzieła, polegająca na tym, że jest on tworem „wymyślonym” przez autora, niedającym się weryfikować przez zestawienie z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła. Jest konstrukcją wyobrażeń wyrosłych ze znaczeń słów i zdań tekstu literackiego, mającą własną logikę oraz autonomiczne uzasadnienia („Słownik terminów literackich” pod red. J. Sławińskiego).

Ujęcie J. Cullera – utwór literacki jest zdarzeniem językowym, będącym projekcją pewnego fikcyjnego świata obejmującego mówiącego, postaci, wydarzenia rozgrywające się w czasie, miejsca i (idealnego) odbiorcę. Fikcyjność – specyficzna relacja między literaturą a światem zewnętrznym, związana z brakiem jednoznacznego kontekstu podpowiadającego jak wypowiedź ma być rozumiana.

W ujęciach zach. fiction – proza fabularna przeciwstawiana nonfiction (literaturze faktu), w której obrębie teksty łączące zapis rzeczywistości niefikcjonalnej ze stylistycznymi i kompozycyjnymi zabiegami literackimi (reportaż, dokumenty osobiste, literatura świadectwa).

Faction – fiction+fact

Aspekty i poziomy fikcyjności literackiej:

- element struktury tekstu, sposobu jego zorganizowania;

- zadanie dla odbiorcy modelowego rozpoznającego związek literatury ze światem zewnętrznym;

- nosicielka sensów ujawnianych w akcie interpretacji.

Fikcyjność na poziomie zdań jako elementarnych składników budulcowych – nie mogą być sądami, hipotezami i zdaniami asertorycznymi.

Na poziomie rzeczywistości przedstawionej (podmiot mówiący, świat przedstawiony, wewnętrzny adresat wypowiedzi).

Różne klasyfikacje fikcyjnych światów (odmiany fikcji):

Tradycyjny podział:

Fikcja realistyczna – budująca rzeczywistość na odniesieniu do realnego świata, oparta na prawdopodobieństwie życiowym, wykorzystująca efekt realności (wprowadzanie szczegółowych opisów, lokalizacji w czasie i przestrzeni, nazw własnych m.in.)

Fikcja fantastyczna – budująca rzeczywistość na odmiennych od przyjętych w danym kręgu kulturowym wyobrażeniach o rzeczywistości, poprzez wprowadzenie elementów (postaci, zjawisk, zdarzeń, rekwizytów) nie odpowiadających przyjętych tam kryteriom prawdopodobieństwa.

Odmiany: baśniowa, grozy, naukowa, fantasy, socjologiczna.

H. Markiewicz – związek z typem występujących postaci:

a) analogiczne – wobec rzeczywistych

b) fantastyczne – mające cechy i funkcje wskazujące na ich odmienność od postaci rzeczywistych.

Zdania budujące świat z elementów reprezentatywnych wobec rzeczywistości empirycznej tworzą model werystyczny. Zdania budujące świat z elementów fantastycznych tworzą model symboliczny.

Pomiędzy nimi stopniowane typy reprezentatywności wobec praw świata realnego.

M. Głowiński: 4 typy fikcji narracyjnej:

(mityczna, paraboliczna, mimetyczna, groteskowa)

Mityczna – odwołuje się do świata wierzeń i wartości – zakłada więc nie dystans odbiorcy lecz pełną identyfikację. Fikcją jest więc tylko z zewnątrz. Dla wyznawcy nie jest tylko opowieścią, staje się często rytuałem utożsamiającym przeszłość z teraźniejszością (dla chrześcijanina takim rytem będzie msza – jako powtórzenie opowieści ewangelicznej – ofiary Chrystusa).

Paraboliczna – kreacja świata nieautonomicznego, opowieść jest podporządkowana ukrytemu sensowi od pouczenia ku wieloznaczności interpretacji (ewangeliczna opowieść o synu marnotrawnym, „Proces” Kafki, „Dżuma” Camusa).

Mimetyczna – realizuje założenie, że literatura jest odzwierciedleniem fragmentu czy aspektu świata realnego.

Odwołanie do korespondencyjnej definicji prawdy (słowa jako odpowiedniki rzeczy).

Założenie, że istnieją sposoby mówienie, które najlepiej oddają rzeczywistość (proza a nie wiersz, narrator 3-osobowy zewnętrzny lub 1-osobowy wewnętrzny, narracja albo „przezroczysta”, czyli pozbawiona indywidualizujących ją cech stylistycznych, albo poddana świadomości opowiadającego.

Temat „z obserwacji”.

Zdarzenia uporządkowane związkami przyczynowymi, fakty szczegółowe motywowane przez prawa ogólne.

Podstawową cegiełką mimesis – klisza, stereotyp, mit kulturowy (reguły prawdopodobieństwa i typowości).

Fikcja w EPICE: wymyślony charakter świata przedstawionego. Bohaterowie, sytuacje fabularne, zdarzenia są wymysłem autora, dziełem jego wyobraźni; świat przedstawiony może być w wielu punktach zbieżny z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła, nigdy jednak nie jest dosłownym, fotograficznym odbiciem. Nawet w tych utworach, które są oparte na faktach – np. w powieści historycznej, biograficznej czy wspomnieniowej – pojawiają się bohaterowie fikcyjni, a postaciom historycznym przypisywane są słowa, myśli lub czyny nie potwierdzone w dokumentach. W LIRYCE: autor może narzucić podmiotowi lirycznemu swoje doznania i doświadczenia, jednak już ujęcie w formę poetycką nadaje im pewną wartość ogólną i zobiektywizowaną. Przez przeniesienie ich w obręb utworu nadaje im poeta znamiona fikcyjności, odbiera im życiową realność i czyni je elementem konstrukcji literackiej. W romantyzmie uważano, że autor to co mówi wierszu jest prawdą o nim i jego odczuciach. Obecnie wiersze nie są przyjmowane jako zwierzenia ich autorów tylko jako utwory fikcyjne. SPOJRZENIE NA FIKCJĘ W LIRYCE I EPICE JEST BARDZO PODOBNE. Tu i tu treść zależy od doświadczeń,

światopoglądu, osobowości autora, sytuacji historycznej

oraz wymogów epoki, jednak zakłada się, że wszystko

co jest zawarte w utworze literackim jest fikcją.

(Moim zdaniem różnica występuje jedynie w przypadku

liryki maski, wówczas gdy wyrażane

w wierszu treści można przypisać autorowi i jest to założenie

jakby odgórne i ogólnie wszystkim znane).