Od zarania dziejów, zdrowie było zawsze jedną z najważniejszych wartości, o które zabiegał człowiek. Pomimo upływu czasu nic w tym względzie się nie zmieniło. Zdrowie stanowi podstawę do osiągania celów życiowych, realizacji zamierzeń, pragnień i ambicji. Postrzegane jest również jako jeden z podstawowych zasobów społecznych i ekonomicznych, ponieważ tylko zdrowe społeczeństwo może rozwijać się, tworzyć i osiągać najwyższy poziom jakości życia. Na przestrzeni dziejów zdrowie było definiowane na wiele sposobów. Jedną z najpopularniejszych jest definicja WHO z 1948 roku, która określa zdrowie jako „stan pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby lub niedomagania”.
Gwałtowne zmiany ekonomiczne, społeczne, demograficzne, rozwój nowych technologii, komunikacji jaki dokonał się w ostatnich dekadach w krajach rozwiniętych spowodował pojawienie się nowych zagrożeń i problemów zdrowotnych ludzi we wszystkich grupach wiekowych, które nałożyły się na stare, wcześniej nie rozwiązane problemy. Dlatego też zaistniała konieczność poszukiwania nowych strategii w ochronie zdrowia populacji.
Strategie te zapoczątkował głównie w 1974 r. raport ministra zdrowia Kanady M. Lalonde, ze słynnymi „polami zdrowia” która głosi , że stan zdrowia ludzi zależy od czterech grup czynników. Obrazuje to doskonale poniższy wykres.
Styl życia ma największy bo 53% wpływ na zdrowie człowieka , na który składają się między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy zachowania seksualne.
Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%. Korzystny wpływ na zdrowie mają czyste powietrze i woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz zakład pracy. Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych.
Genetyka –czyli zdrowie człowieka w 16% uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, które mogą powodować dziedziczne predyspozycje do wystąpienia określonych chorób czy problemów zdrowotnych.
Ochrona zdrowia –to jedynie 10%, czyli najmniejszy wpływ na zdrowie ma opieka zdrowotna, jej struktura, organizacja, funkcjonowanie czy też dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość.
Czynniki, które mają wpływ na zdrowie są liczne i współdziałające. Z wyjątkiem uwarunkowań genetycznych, mogą one wpływać na zdrowie w sposób bezpośredni i pośredni. Do czynników bezpośrednich zaliczamy np. sposób odżywiania, nałogi, podczas gdy czynnikami pośrednimi są między innymi warunki makroekonomiczne, społeczno-demograficzne. Te drugie bardzo istotnie wpływają na skalę pozytywnego bądź negatywnego oddziaływania na zdrowie czynników bezpośrednich.
Następnie ważnym dokumentem tym razem już międzynarodowym jest strategia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) „Zdrowie dla Wszystkich” opublikowana w 1985 r. Koncepcja Światowej Organizacji Zdrowia, zakłada osiągnięcie przez wszystkich ludzi świata poziomu zdrowia, który umożliwi im prowadzenie społecznie i ekonomicznie produktywnego życia. Hasło to bywa różnie interpretowane przez różne kraje w zależności od ich warunków społecznych i ekonomicznych, stanu zdrowia populacji, struktury umieralności czy poziomu rozwoju systemu opieki zdrowotnej. Jeden warunek pozostaje jednak niezmienny, a mianowicie oparcie strategii Zdrowia dla Wszystkich na koncepcji zapewnienia równości w zdrowiu.
W 1986 roku w Ottawie przyjęto najnowszą definicję zdrowia, która mówi, że „zdrowie jest zasobem, potencjałem indywidualnym i społecznym, jednym z bogactw naturalnych kraju, determinujących rozwój społeczny, gospodarczy czy indywidualny. Sprzyjają lub szkodzą mu czynniki polityczne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, środowiskowe, biologiczne oraz sposób postępowania, wreszcie styl życia”. Definicja ta wyraźnie podkreśla, że kształtowanie czynników wpływających na zdrowie człowieka, (zarówno pozytywnie, jak i negatywnie) zależy w ogromnej większości od niego samego. Styl życia oraz zachowania zdrowotne, które wybierze, znacząco wpłyną na jego kondycję biopsychospołeczną oraz jakość życia.
Wszystkie te aspekty zawarte w owych dokumentach przyczyniają się w dużej mierze do rozwoju promocji zdrowia która jest procesem umożliwiającym każdemu człowiekowi zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę. Zdrowie jest tu traktowane nie jako cel sam w sobie, ale jako zasób umożliwiający jednostkom i grupom realizację aspiracji, zaspokajania potrzeb i kontrolę środowiska. Promocja ma na celu mobilizowanie ludności do aktywnego uczestnictwa w działaniach podejmowanych na rzecz zdrowia.
Jest procesem ochrony zdrowia, którego ważny element stanowi różnego rodzaju wsparcie ze strony poszczególnych osób, rodziny, a także grupy społecznej oraz władz lokalnych czy regionalnych, dzięki którym praktykowane zachowania zdrowotne stałyby się normą społeczną.
Zgodnie z ustaleniami zawartymi w Karcie Ottawskiej, w promocji zdrowia wyróżnia się pięć wzajemnie powiązanych obszarów działania:
budowanie prozdrowotnej polityki,
tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,
wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia,
rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,
reorientacja systemu opieki zdrowotnej.
Promocja zdrowia to sposób aby to zdrowie utrzymać, ale przede wszystkim rozwijać. To taka praca z ludźmi, która ma ich wyposażyć w wiedzę i umiejętności do podnoszenia stanu zdrowia. W praktyce najważniejszą sprawą wydaje się być zdrowy styl życia, czyli sposób w jaki to życie przeżywamy. Aby miał on sens należy przestrzegać pewnych założeń, takiego dekalogu.
Autorską koncepcję „Dekalogu zdrowego stylu życia” opracował i rozpowszechnił Zbigniew Cendrowski, redaktor naczelny LIDERA miesięcznika poświęconego promocji zdrowia, kulturze zdrowotnej i fizycznej.
Idea Dekalogu jest prosta, pożyteczna, praktyczna, optymistyczna i uniwersalna, czyli może dotyczyć wszystkich zainteresowanych, bez względu na wiek. Przestrzeganie strategii zdrowego stylu życia, mającego wpływ na jego jakość nie wymaga ani specjalnych nakładów czy warunków. Potrzebne jest tylko jedno. Trzeba chcieć.
10 najważniejszych zasad postępowania służących zachowaniu i pomnażaniu zdrowia to :
Wiedza o samym sobie
Utrzymywanie sił obronnych w stałej gotowości
Nie nadużywanie leków
Utrzymywanie wszechstronnej aktywności fizycznej
Prawidłowe odżywianie się
Hartowanie się
Rozwijanie umiejętności walki ze stresem
Wyeliminowanie nałogów
Życzliwość dla innych
Zachowanie postawy compingowej- postawa radzenia sobie w życiu.
Biorąc pod uwagę te podstawowe zasady współdziałania można by stworzyć niekończącą się listę problemów, które obejmuje promocja zdrowia, jak:
Zwiększenie aktywności fizycznej ludności.
Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności.
Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu.
Zmniejszenie i zmiana struktury spożycia alkoholu oraz zmniejszenie szkód zdrowotnych spowodowanych alkoholem.
Ograniczenie używania substancji psychoaktywnych i związanych z tym szkód zdrowotnych.
Zwiększenie skuteczności edukacji zdrowotnej społeczeństwa oraz działań w zakresie promocji zdrowia.
Promocja zdrowia psychicznego i zapobieganie występowaniu zaburzeń psychogennych.
Zmniejszenie narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy.
Poprawa stanu sanitarnego kraju.
Zmniejszenie częstości wypadków, szczególnie drogowych
Zwiększenie sprawności i skuteczności pomocy doraźnej w nagłym zagrożeniu życia.
Zwiększenie dostępności i usprawnienie podstawowej opieki zdrowotnej.
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa EDUKACJA ZDROWOTNA - proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka, a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.
W promocji zdrowia niezmiernie ważną rolę odgrywa edukacja ponieważ jest to proces, dzięki któremu ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności, w której żyją.
Owa edukacja może przybierać różne poziomy do takich należą przede wszystkim: podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności związanych z chorobą, funkcjonowaniem własnego organizmu i radzeniem sobie w sytuacjach trudnych, umiejętności związane z korzystaniem z systemów opieki zdrowotnej, zwiększenie poziomu świadomości na temat czynników wpływających na zdrowie.
Promocja zdrowia zwraca również uwagę na różne poziomy w których działa.
poziom środowiskowy (podejście siedliskowe), czyli oddziaływanie na środowisko życia, pracy nazywane chronieniem zdrowia. Zaliczamy tu takie działania promocyjne, jak „zdrowe miasto”, „zdrowy dom”.
poziom społeczny – oddziaływanie na grupy społeczne i inne elementy struktury społecznej. Tworzenie i propagowanie nowych, sprzyjających zdrowiu wzorów i standardów zachowań. Najważniejsze instrumenty oddziaływania to reklama, polityka fiskalna, zmiany w ustawodawstwie, a przede wszystkim działania edukacyjne.
poziom organizacyjny (instytucjonalny) – instytucje jako ośrodki promocji zdrowia „zdrowa szkoła”, „zdrowy szpital” itp.). Tworzenie kultury sprzyjającej zdrowiu w środowisku pracy.
poziom indywidualny – zmiany zachowań na poziomie jednostkowym.
W świetle nowych zagrożeń ekologicznych coraz częściej mówi się o potrzebie ekorozwoju, a temu służyć ma racjonalne i planowo realizowane uczestnictwo w kulturze fizycznej w kontakcie z przyrodą i z dala od zanieczyszczeń powietrza i wód, z dala od środowisk wysoko zurbanizowanych. Ekologia w swój przedmiot badań wpisała również potrzebę aktywności fizycznej człowieka. Tu pojawia się pojęcie kultury fizycznej, która ma bardzo istotny wpływ na działanie służące promowaniu zdrowia, a dzięki temu eliminowaniu niekorzystnych czynników wpływających na zdrowie człowieka. Kultura fizyczna wspiera działania w zakresie promocji zdrowia i jest z nią silnie powiązana.
Kultura fizyczna to ogół zachowań przebiegających według przyjętych w danym środowisku społecznym reguł i norm postępowania a mających na celu dbałość o zdrowie człowieka, o poprawę jego postawy, prawidłowy rozwój psychofizyczny oraz rezultaty tych zachowań.
Według Macieja Demela (polskiego pedagoga, lekarza, profesora nauk kultury fizycznej) kultura fizyczna to wycinek rzeczywistości, na którym i na rzecz którego toczy się proces fizycznego wychowania określany mianem kultury fizycznej. Słowem pojęcie kultury fizycznej kojarzy się głównie, jeśli nie wyłącznie, ze sportem w jego klasycznych przejawach.
[…] kultura fizyczna to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność, zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego.
Kultura fizyczna jest to część kultury , obejmująca wiedzę, wartości, zwyczaje, działania podejmowane w celu zapewnienia właściwego rozwoju psychofizycznego, wychowania, doskonalenia uzdolnień i sprawności fizycznej człowieka, a także w celu zachowania oraz przywracania jego zdrowia.
Podstawowymi czynnikami, funkcjami uczestnictwa w kulturze fizycznej są:
stymulacja -funkcja rozwojowa czyli pobudzanie czynności organizmu powodujące jego rozwój
adaptacja czyli funkcja przystosowawcza jest to przystosowanie organizmu do otoczenia
kompensacja czyli funkcja wyrównawcza -wyrównywanie deficytu niektórych bodźców
korektywa -funkcja naprawcza – leczenie wad postawy.
Funkcja rozwojowa, stymulacyjna W życiu człowieka , można wyróżnić trzy fazy, okresy:
I faza- młodości- przewaga zmian konstruktywnych nad destruktywnymi,
II faza- dojrzałości- równowaga,
III faza- starości - procesy destruktywne.
W tych okresach aktywność ruchowa spełnia między innymi role czynnika stymulacji. Stymulacja w zakresie kultury fizycznej polega na , w I fazie życia na wspomaganiu rozwoju, w II fazie na podtrzymaniu osiągniętego stanu, w III fazie na czynnym przeciw działaniu znamionom starczym.
Funkcja adaptacyjna- dotyczy adaptacyjnej roli aktywności człowieka w dziedzinie kultury fizycznej na przestrzeni życia w okresie rozwoju polega na dążeniu do podwyższenia tolerancji ustroju na działanie możliwie wszystkich bodźców generowanych przez środowisko zewnętrzne, w fazie dojrzałości na wspomaganiu procesu przystosowania się do środowiska życia i warunków pracy zawodowej, zaś w okresie starzenia się na łagodzeniu skutków zmiany trybu życia w związku z przejściem w stan spoczynku oraz ograniczona sprawnością i wydolnością organizmu w wyniku zmian starczych.
Celem kultury fizycznej jest dbałość o prawidłowy rozwój psychofizyczny i zdrowie społeczeństwa. Podstawowe formy kultury fizycznej to:
wychowanie fizyczne,
sport,
rekreacja fizyczna,
rehabilitacja ruchowa,
turystyka.
Wychowanie fizyczne stanowi zamierzoną i świadomą działalność ukierunkowaną na wytworzenie właściwej postawy i nastawień przekazywania podstawowych wiadomości, a także dążenie do hartowania na bodźce środowiska oraz zdobywanie sprawności, wydolności, postawy ciała. Jest jednym ze składników wychowania ogólnego które wykorzystuje odpowiednie środki, wpływa na ukształtowanie stanu osobowości człowieka.
Sport to forma aktywności człowieka, mająca na celu doskonalenie sprawności fizycznych w ramach współzawodnictwa, indywidualnie lub zbiorowo, według reguł umownych. Wyróżniamy dwa rodzaje sportu: wyczynowy i profesjonalny.
Rekreacja fizyczna to aktywność o charakterze sportowym lub hobbystycznym podejmowana dobrowolnie w celach: hedonistycznych, wypoczynkowych, zdrowotnych, estetycznych, towarzyskich i edukacyjnych. Ma ona szczególne znaczenie w życiu człowieka, ponieważ wyrównuje powszechnie odczuwany obecnie deficyt ruchu, co sprawia, że jest wykorzystywana jako powinność współczesnego człowieka, warunek jego sprawności, zdrowia i dobrego samopoczucia. Rekreacja fizyczna jest ogniwem łączącym kulturę czasu wolnego i kulturę fizyczną.
Rehabilitacja zwana też fizjoterapią powstała w służbie osób niepełnosprawnych celem jest kompensacja lub przywracanie w następstwach choroby lub kalectwa funkcji psychiczno motorycznej, ubytków somatycznych za pomocą fizycznych środków.
Turystyka to zjawisko przestrzennej ruchliwości ludzi, które związane jest z dobrowolną zmianą miejsca pobytu, środowiska i rytmu życia. Obejmuje całokształt stosunków i zjawisk związanych z ruchem turystycznym. We wszystkich dziedzinach kultury fizycznej, a więc w wychowaniu fizycznym, sporcie i rekreacji fizycznej oraz rehabilitacji ruchowej, podstawowym narzędziem, przy pomocy którego realizuje się zakładane cele, są ćwiczenia ruchowe. Mają one różny charakter, różną formę oraz różny stopień złożoności i intensywności. Istotne jest, że racjonalnie podejmowane i realizowane ćwiczenia fizyczne oraz ruchowo aktywny styl życia służą zdrowiu, – chociaż w różnym stopniu i nie zawsze samoistnie. Z całą pewnością można jednak twierdzić, iż cele zdrowotne są integralnym składnikiem naczelnych wartości kultury fizycznej.
Aktywne uczestnictwo w kulturze fizycznej ma dla prawidłowego rozwoju człowieka i jego udziału w życiu społecznym znaczenie podstawowe, bez niego ograniczone są możliwości zachowania zdrowia, zdolności do pracy, gotowość do obrony, umiejętność korzystania z wolnego czasu. Wypoczynek jest jedną z opcji wolnego czasu, a turystyka w większości wypadków jest naturalną formą wypoczynku aktywnego i spełnia bardzo istotny cel w rekreacji i rozpowszechniania zdrowia wśród społeczeństwa. Głównym celem działalności turystycznej jest wychowanie zdrowotne. Otóż wpływ turystyki na zdrowie jest oczywisty. Działalność turysty odbywa się w większości w terenie, wśród wód gór lasów, zimą zaś w zaśnieżonym plenerze. Uprawianie turystyki a zwłaszcza kwalifikowanej pozwala na kontakt z naturą w zmieniającym się krajobrazie, co wpływa bardzo korzystnie na zdrowie. Przebywanie wśród zbiorników wodnych, pól i lasów wykonując jednocześnie fizyczną pracę następuje jednocześnie hartowanie organizmu, powoduje wyrobienie zaradności oraz samodzielności. Turystyka jest wspaniałym lekarstwem na cywilizacyjne choroby. Wszelkie programy działalności krajoznawczo – turystycznej uwzględniać powinny procesy dochodzenia do takich sytuacji, gdzie ludzie świadomie i dobrowolnie kontynuować będą działalność krajoznawczo – turystyczną jako najatrakcyjniejszą formę spędzania wolnego czasu. Zdrowotny cel turystyki realizowany jest często w formie ratowania zdrowia. Zorganizowane są w tym celu wyspecjalizowane do tej działalności wszelkie sanatoria, zdrowotne klonie jak również szereg innych form prewencji lecznictwa, które połączone są z aktywnym wypoczynkiem, wychowaniem jak i edukacją. Całkowita realizacja zdrowotnego celu domaga się kierowania turystyki do najzdrowszych środowisk (góry las, woda itp.)
Warto pokierować swoim czasem wolnym także w taki sposób, aby nie brakło w naszym życiu miejsca na ruch fizyczny.
Człowiek stworzył cywilizację, która gruntownie zmieniła jego środowisko, nie przestał być jednak istotą biologiczną, której jakość życia bezpośrednio zależy od jego aktywności fizycznej. Strona fizyczna i psychiczna stanowią u człowieka jednolitą całość i są wzajemnie zależne. Każdy ruch ma związek z systemem nerwowym zawiadywanym przez mózg, siedzibę wszelkich uczuć, emocji i decyzji. Żadne ze zjawisk i reakcji człowieka, określanych jako psychiczne, nie jest oderwane od procesów ściśle fizycznych. Należy też pamiętać że nic w życiu człowieka nie przychodzi za darmo. Zdrowie, powodzenie, szczęście trzeba sobie wypracować. Jednym z elementów zdrowego stylu życia jest odpowiednia aktywność ruchowa. Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą człowieka, zapewniającą mu zachowanie zdrowia. Dlatego właśnie stanowić powinna niezbędną składową jego stylu życia. Aktywność ruchowa powinna również towarzyszyć człowiekowi niezależnie od jego: wieku, płci zawodu. Nawet krótkotrwałe jej ograniczenie powodować może niekorzystne zmiany w stanie jego zdrowia. Wielkość wysiłku fizycznego winna być dostosowana do konkretnego osobnika, uwzględniając jego: wiek, stan zdrowia, sprawność motoryczną, doświadczenia ruchowe, zainteresowania, samopoczucie. Poprzez rodzaj aktywności ruchowej, a szczególnie jakości wykonywanych ruchów, ocenić można poziom koordynacji ruchowej człowieka. Aktywność ruchowa, odpowiednia do możliwości człowieka, polepsza jego zdrowie.
Rodzaj i intensywność aktywności ruchowej uzależnione są od wieku i stanu zdrowia. Wzmożona aktywność ruchowa w starszym wieku może biologicznie „odmładzać” człowieka, nawet o kilkanaście lat. Rodzaj aktywności ruchowej uzależniony jest też od systemu, czy modelu edukacji motorycznej oraz tradycji upowszechnianych w danym kraju. Wzorem dla Europejczyków może być ranga ćwiczeń fizycznych w kulturze krajów Dalekiego Wschodu, a także stosowane tam środki i upowszechniany styl życia. Racjonalny ich wybór i adaptacja do naszego stylu życia może sprzyjać polepszeniu zdrowia i wydłużeniu życia.
Podsumowując można powiedzieć, że aktywność fizyczna jest kluczowym czynnikiem wzmacniania zdrowia we wszystkich okresach jego życia. W dokumentach promujących zdrowie różnych organizacji międzynarodowych i w niezliczonych publikacjach wymienia się właśnie kulturę fizyczną na pierwszym miejscu wśród zachowań składających się na prozdrowotny styl życia. Koncepcja aktywności fizycznej wzmacniającej zdrowie jest zbliżona do koncepcji treningu zdrowotnego.
Oznacza to przekazywanie wiedzy i uświadamianie ludziom znaczenia aktywności fizycznej dla ich dobrego samopoczucia, rozwijanie umiejętności ruchowych, zachowań związanych z ruchem oraz sprawności fizycznej, kształtowanie postaw sprzyjających całożyciowej aktywności fizycznej, która sprzyja utrzymaniu dobrego zdrowia fizycznego i psychicznego oraz dobrej jakości życia, opóźnia procesy starzenia się. Stwarzanie warunków do aktywności fizycznej i zachęcanie ludzi do jej podejmowania jest ważnym elementem polityki publicznej sprzyjającej zdrowiu społeczeństwa. Wyrazem takiego podejścia jest wymienienie w Narodowym Programie Zdrowia 1996-2005, jako pierwszego celu operacyjnego, „Zwiększenie aktywności fizycznej społeczeństwa”.
Bibliografia:
„Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna” Katarzyna Borzucka-Sitkiewicz
Z. Cendrowski „Dekalog zdrowego stylu życia”
Ryszard Winiarski „Rekreacja i czas wolny”.
Wyszukiwarka