System wersyfikacyjny to zespół czynników językowych kształtujący wypowiedz językową w wiersz. Zespoły takie występują jako zorganizowane tzn. ze poszczególne czynniki i ich funkcje wykazują wzajemną zależność, tzn. usunięcie któregoś lub wprowadzenie nowego pociąga za sobą zmiany w stosowaniu i funkcjonowaniu pozostałych.
Najstarszym naszym systemem znanym z zabytków XV w. i początków XVI był system nienumeryczny, tzw. średniowieczny wiersz zdaniowy. Można stwierdzić o nim:
jest nienumeryczny
jest klauzulowy (czynniki całkujące wers i delimitujace go z następnym występują na końcu)
każdy wers jest wypełniony przez jednostkę syntaktyczną: zdanie lub rozbudowany człon zdania
w związku z poprzednim na klauzule przypadają zamknięcia zdań lub ich członów, czemu, jak należy przypuszczać, towarzyszy wykładnik intonacyjny
wewnątrz wersów nigdy nie występują silne działy intonacyjne równie silne, jak w klauzuli
Powstał on w warunkach najzupełniej szczególnych, po pierwsze na brak jakiejkolwiek polskiej literackiej tradycji wersyfikacji, a po drugie z tej racji, że poezja średniowieczna była w przytłaczającej swej części poezją meliczną, tj. przeznaczona do wykonywania z muzyką. W związku z tym jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować sie czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów. Koniecznośc uzgadniania tekstu z melodią i staranie o czytelnośc ich współdziałania powołały zapewne do życia najbardziej charakterystyczną właściwośc średniowiecznego wierszowania- uzgodnienie działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi (wers stanowił pewna całośc składniową: pełne zdanie lub jego określoną częśc). Zasady rymowania w poezji średniowiecznej nie były w pełni ustalone. Rymy nie zawsze występowały we wszystkich wersach utworu, obok rymów końcowych pojawiły się rymy wewnętrzne. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członowania wersowego. W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejsza postacią rymu był rym parzysty aa, bb, cc itd.., spajający pary kolejnych wersów. Sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, wobec czego rytmiczna ekwiwalentnośc wersów bez podkładu muzycznego staje niejednokrotnie pod znakiem zapytania. Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowana przewagę formatu zgłoskowego wersów. Twórczość Biernata z Lublina i Mikołaja Reja uzależnia się od towarzystwa muzyki.
Wiersz sylabiczny
Twórczość Kochanowskiego- w jego utworach stabilizuje się regularny system wersyfikacyjny, zwany sylabizmem.
Wiersz sylabiczny cechuje:
Ustalenie norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej (bez odwołań do do organizacji pozajęzykowej, jaka była muzyka)
Zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych
Regularny porządek rytmiczny wynika ze stabilizacji następujących elementów: jednakowej liczy sylab w wersie, stałego wewnatrzwersowego działu miedzywyrazowego po jednakowej licznie sylab, tzn. średniowki w wersach dłuższych niż 8zgloskowe, stałego akcentu na przedostatniej sylabie wersu, czyli akcentu paroksytonicznego, akcentu paroksytonicznego przed średniówką, regularnie rozłożonych rymów o ustabilizowanej przestrzeni półtorazgłoskowej, a wiec rymów żeńskich
Kilkanaście odmian sylabowca, od piecio- do czternastozgłoskowaca, przy czym dziesiecio- , jedenasto-, dwunasto-, trzynasto- i czternastozgłoskowiec występują w dwóch odmianach średniówkowych, wyraznie rozróżniany jest dziesięciozgłoskowiec 4+6 od dziesieciozgloskowaca 5+5, jedenastozgłoskowiec 5+6 od jedenestozgloskowaca 4+7, dwunastozgłoskowiec 7+5 od dwunatozgloskowca 6+6, trzynstozgloskowiec 7+6 od trzynstozglokowca 8+5, czternastozgłoskiwec 8+5 od czternastozgłoskowca 7+7
W niemal pięćsetletnim dorobku polskiego sylabowca wiersze o najdłuższym formacie miały po 3 zgłoski wersie, o najdłuższym po 17.
3 najbardziej popularne, podstawowych rozmiarów sylabicznych, tj. ośmiozgłoskowca, jedenstozgloskowca 5+6, trzynstozgloskowca 7+6
Ośmiozgłoskowcem pisywane były utwory krótkie, często liryczne, większe poematy epickie jedensto-, a zwłaszcza trzynastozgłoskowcem, trzynastozgłoskowiec był także jedynym formatem klasycystycznej tragedii.
Tok zdania może być uzgodniony z działami wersowymi: klauzula i średniówką, ale tez może się od nich uniezależaniac, przechodząc swobodnie z wersu do wersu i urywać w dowolnym jego miejscu
Do zaznaczania przerzutni skłaniają wszystkie wypadki, kiedy objęte kolizjąą składniowo- wersową zespoły słowne odznaczają się silnym nacechowaniem emocjonalnym, dramatycznym czy retorycznym, domagającym się ekwiwalentu intonacyjnego. Przeciwieństwem opisanych sytuacji są te przypadki, kiedy zawartośc treściowa i stylistyczny charakter tekstu skłaniają do prozaicznego odczytania przerzutni. Polega ono na daniu prymatom działom składniowym kosztem przygłuszenia wyrazistości wersowych klauzuli. Przerzutnia może być dostosowana także do sematycznej wartości objętych jej działaniem cząstek tekstu, kiedy jest po prostu ogólna właściwością wierszowanego stylu i charakteryzuje go jako całośc.
Pozostał najbardziej uniwersalnym systemem, ponieważ od renesansu do romantyzmu był jedyna literacką techniką wersyfikacyjna, jak również otwierał pole do różnorodnych uksztaltowań stylistycznych
Wiersz sylabotoniczny:
Narzuca wypowiedzi dodatkowe w porównaniu z sylabizmem rygory rytmizacyjne
Zasadę równozgłoskowości uzupełnia zasada stałego miejsca sylab akcentowanych
Wewnętrzne uporządkowanie wersu powstaje w wyniku niezmiennego następstwa zgłosek akcentowanych i nie akcentowanych
Rytmicznej powtarzalności podlega budowa akcentowa całego sylabicznie określonego wersu
Kształtuje się w końcu XVIII w
W wersach średniówkowych liczba sylab o ustalonym akcencie zwiększa się do pięciu: akcentowana i nie akcentowana przed średniówką , nie akcentowana akcentowaną nieakcentowana w klauzuli
Im formnat wersu jest krótszy tym mniejsza jest liczba sylab o nie ustalonym akcencie
Rytmikę wierszy sylabotonicznych określa się na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy całego wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząstek rytmicznych zwanych stopami
Stopy to powtarzające się w wersie jednakowe pod względem układu akcentowanego zespoły sylab, z których jedna jest zawsze akcentowana, inne zaś nieakcentowane, w metryce klasycznej stopa oznaczała jednostkę rytmiczną o ustalonym układzie sylab długich i krótkich
Najczęściej wyróżnia się następujące stopy:
Trochej (_ _) dwie sylaby pierwsza akcentowana, druga nie akcentowana
Jamb (_ _) dwie sylaby, pierwsza nie akcentowana, druga akcentowana
Daktyl (_ _ _) 3 sylaby, pierwsza akcentowana, druga i trzecia nie akcentowane)
Amfibrach (_ _ _) 3 sylaby nieakcentowana, akcentowana, nie akcentowana
Anapest 3 sylaby (_ _ _) 3 sylaby dwie nieakcentowane i ostania akcentowana
Peon trzeci tzw. Dytrochej, (_ _ _ _) 2 nie akcentowane akcentowana nie akcentowana
Podziału na strofy dokonuje się ze względu na mechaniczną powtarzalność układu sylab akcentowanych i nieakcentowanych
Zestroje akcentowe to najmniejsze obdarzone znaczeniem cząstki na jakie mówiąc dzielmy każdą wypowiedz
Koniec wyrazy wypada wewnątrz stopy tzw. Cezura bądź koniec koniec stopy wypada wewnątrz wyrazu
Pokrywanie się granic wyrazu i stopy to diereza
Kataleksa- zjawisko, kiedy stopa przed średniówką bądź w klauzuli jest niepełna, pozbawiona jednej lub nawet dwu ostatnich nie akcentowanych sylab
Hipertaksa wypadek, kiedy w stopie przed średniówką bądź w klauzli występuje nieakcentowana sylaba nadliczbowa
Wiersze, w których wersy nie dają się podzielić na jednakowe stopy nazywa się logaedami
Rytmika wiersza sylabotonicznego zależy od układu akcentów i od układu przedziałów miedzyzestrojowych, w kolejnych wersach utworu, czynnikiem, który decyduje o odmienności rytmicznej jest stosunek przedziałów składniowo-intonacyjnych do granic wersów
Za odrębność sylabotonizmu uważa się regularna powtarzalność dwu pierwszych układów
Sylabotonizm występuje najczęściej w krótkich utworach lirycznych, małoudramatyzowanych utrzymanych w jednym nastroju , przede wszystkim w utworach stylizowanych pieśniowo czy ludowo
Spokrewniony z sylabotonizmem jest heksametr polski, najklarowniejsza postać heksametru polskiego stworzył Mickiewicz w Pieśni Wajdeloty, w starożytności heksametr był wierszem sześciostopowym. 4 pierwsze stopy były daktylami, bądź spondejami, piata była zawsze daktylem a ostania spondejem bądź trochejem, heksametr polski zachował ten schemat zamieniając niemożliwy w naszej prozodii spondej na trochej, cechy heksametru polskiego
Rozmiar wersu mieści się w granicach od 13 do 17 sylab
Stały jest akcentowany układ ostatnich pięciu sylab w wersie, tworzący adoniczny spadek klauzulowy
Pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana(może padać na nią akcent podoczny)
Tendencja do wyrównania w poszczególnych wersach liczby zestrojów akcentowych(jest zjawiskiem wtórnym)
Wiersz toniczny
Powstanie wersyfikacji tonicznej było rezultatem nadania samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach
Za manifest polskiego tomizmu uznaje się wydana w 1916 r. Księgę ubogich J. Kasprowicza
W wierszach tonicznych stałej powtarzalności nie jest podporządkowany ani regularny rozkład akcentów ani ustalony rozmiar sylabiczny
Za wyróżniającą i podstawową cechę rytmiki wierszy wolnych uznaje się równozestrojowosc wersów, z zastrzeżeniem, ze nie zawsze ona osiąga pełną regularność
Możemy wyróżnić zestroje ściągnięte, składające się z wyrazów, które przy innym sposobie mówienia mogłyby występować jako samodzielne zestroje prymarne
W tradycji polskiego wiersza tonicznego utarło się, ze w roli dodatkowego czynnika wyznaczającego granice miedzy rownozestrojowymi wersami, a zarazem wewnętrznie je spajającego występują układy składniowo-intonacyjne
Najpopularniejszą postacią wiersza tonicznego jest trójzgłoskowiec, obok trojzglsokowca stosunkowo dość licznie reprezentowana jest jego podwójna odmiana, wiersz szesciozestrojowy z regularnym wewnętrznym przedziałem składniowo-intonacyjnym, można tez spotkać układy dwu- lub czterozestrojowe
Inne rodzaje wierszy tonicznych występują rzadko, najcześciej w postaci mało przejrzystej
To wiersz dość monotonny o niezbyt dużych możliwościach modulacji toku, szczególnie w wypadku uzgodnienia działów wersowych i składniowo-intonacyjnych
Wiersze nieregularne i wiersze wolne
Rytmika wiersza jest każdorazowo wyznaczana przez jego postać stylistyczno-jezykową,
Wiersz nieregularny odwołuje się do sposobów rytmizacji wykształconych w ramach powyższych systemów, wiersz wolny odwołań takich nie wykazuje, bądź maja dla jego organizacji znaczenie drugorzędne
3 odmiany wiersza nieregularnego: nawiązujące do sylabizmu, sylabotonizmu, tonizmu
Nieregularny wiersz sylabiczny- po raz pierwszy pojawił się w lit. Polskiej w 1699 r., pod piorem Krzysztofa Niemirycza, do romantyzmu stosowany był w bajkach i w waskim kregu poetyckim
Mickiewicz i Słowacki te technikę wierszowania włączyli programowo w obręb poetyki dramatu romantycznego, nieregularny sylabowiec pozostaje wierszem wyraziście sfunkcjonalizowanym, mającym w utworze konkretna motywacje stylistyczna, kojarzony bywa z najwyższym napięciem emocjonalnym, występuje w pełnych uniesieniach dramtyczych monologach, oparty jest na nieregularnych modyfikacjach sylabowca, nieregularność jego polega na nierównozgloskowosci wersów, przez utwór może przebiegac kilka pasm rytmicznych opartych na rożnych wersowych długościach, poza tym nieliczne rymy z tego rodzaju odpowiedzialności mogą być wyłaczone, nieregularny wiersz sylabiczny wykorzystuje w charakterze budulca formaty dobrze znane i utrwalone w tradycji regularnego sylabowca
Najczęściej spotykane porządki komponowania architektoniki wierszowej:
Wiersz opiera się na jednym dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacja przez włączenie wen wersów innej długości bądź do niego upodobnionych bądź tez z nim skontrastowanych
Przeplot kilku formantów, przy czym zdarzać się mogą kilkuwersowe wstawki równosylabiczne
Grupowanie wersów w porządku rosnących bądź malejących długości
Nieregularne wiersze sylabiczne stanowią najbardziej rozwinietą i najbardziej ukształtowaną odmianę wiersza nieregularnego
Nieregularny wiersz sylabotoniczny powstaje w wyniku ograniczeń regularności uporządkowania sylabotonicznego
Jedna z odmian rozluźnionego sylabotonizmu jest wiersz rezygnujący z identyczności sylabicznej wersów przy utrzymaniu na całej ich długości stałego porządku akcentowanego, prowadzi do powstania wolnych jambów, trochejów, amfibrachów itp.
Nieregularny wiersz toniczny jest najmniej wydeklamowana odmiana wiersza nieregularnego, zbliżający się do wierszy nieregularnych lub do wiersza wolnego, to wiersz nierównozglsokowy o swobodnym rozkładzie akcentów, kompozycja zestrojowa musi być wyrazista aby można ja było uznać za wynik zamierzonego układu rytmizacyjnego
Wiersz wolny uznawany jest za najbardziej nowoczesna formę wierszowanej organizacji, pocztaki sięgają twórczości Norwida, ale pełny rozkwit przyniosła mu poezja awangardowa w dwudziestoleciu miedzywojennym, nie można ujmować go w nieregularnych kategoriach nieregularnych zastosowań wymienionych norm wersyfikacyjnych, które wykształciły się w wierszu regularnym, wiersz wolny ostro miał się odcinac od prozy, rozuminej jako mowa praktyczna, będącej wyłącznie przekazicielem określonych tresci, wolność wykrawania wersów różnej długości pozwala w zamierzony sposób rozczłonkowac zdania a wiec przemodelować ich zwykly przebieg i ustalone w ich wnętrzu oraz pomiędzy nimi hierarchie i zależności, funkcje wiersza wolnego zorientowane SA na melodyjna płynnośc mowy wierszowej
Podtypy wiersza wolnego
Zależą od tego czy podzial wierszowy nakłada się na granice mocne(wiersz nienumeryczny składniowy) czy słabe(wiersz składniowy lub skupieni owy lub rózewiczowski lub syntagmatyczny lub wiersz syntagmatyczny)
Odmiany wersyfikacyjne wiersza wolnego
Ze względu na kryterium organizacji nadwersowej tekstu
Stychiczne
Segmentowe (regularnie, nieregularnie)
Ze względu na długość wersu
Krótkowersowe
Długowersowe
Wiersz syntagmatyczny
Odmiana wiersza nienumerycznego
Pauza wersyfikacyjna przypada w miejscu dzialu składniowego(pokrywa się z granica skladniową słabą)
2 pojęcia organizacji: wiązania i skupienia, wiązania większe od zestroju akcentowego mniejsze od intonacyjnego, skupienia jednostka wyodrębniona ze względu na kryteria składniowe
Delimitacja przebiega zgodnie z podziałem składniowym wiersza, kilka kolejnych syntagman, wersów składa się na całość
Klauzule wresów przypadają w miejscach działów składniowo-logicznych
Współrzędność obydwu porządków delimitacji, tzn składniowego i wersyfikacyjnego
To taki wiersz, który nie przestrzega żadnego z systemów numerycznych, a delimitacja wersowa występuje w granicach słabych ciągu wypowiedzeniowego
Syntagma - odcinek wypowiedzi intergarlny pod względem składniowym, intonacyjnym, znaczeniowym, zdanie możemy podzilic na mniejsze części tworzące takie odcinki( słowa należące do jednej syntagmy musza stać obok siebie), np.. kupiłem dzisiaj piękny zielony samochód można podzielic na 1.kupiłem 2. Dzisiaj 3. Piękny samochód, jak również 1. Kupilem dzisiaj 2. Piękny 3 zielony 4, samochód
Budowa wiersza opiera się na nieostrości granic jednostek znaczących
Delimitacja tworzy wiezy składniowo- semantyczne w ciagu wypowiedzen
Wyodrębniane w osobny wers odcinki, staja się syntagmami- syntagmizacja wypowiedzi- zdarza się, że ciąg słów nie jest syntagma, jeśli tekst wiersza traktujemy jako zapisany w sposób ciągły, zas wskutek tworzenia odrębnego wersu syntagma się staje, tworząc wersy złożone np.. z jednego słowa bardzo obciążmy je semantycznie , w ten sposób powstaja syntagmy doraźne, czyli grupy słów, które nie tworzą całości składniowej, jednak na potrzeby wiersza mogą taka całość tworzyc
Intonacja wiąze się ściśle z pojęciem tematu i rematu, temat jest tym o czym zdanie będzie mówić, czymś nie wnoszącym istnej informacji, a remat określa temat i wzbogaca nasza wiedze o nim, wersy tematyczne zakończone SA antykadencja a rematyczne kadencja
Rytm w wierszu syntagmatycznym osiąga się przez podobieństwo (składniowe, znaczeniowe-izomorfizm), mogą to być np. ciągi wyliczeniowe zaczynające się od anafory będącej spójnikiem
Syntagma ruchoma może łączyć się z wersami poprzednimi jak i wcześniejszymi , obie możliwości istnieją w tekście na równych prawach, tworząc zamierzona niejednoznacznośc
Migotliwość znaczeniowa- wynikająca z nakładania się wielu syntagm ruchomych na jendym obszarze, nakładanie się sensu wielu odcinków i powstanie możliwości wielorakich połączeń znaczeniowo-składniowych
Zwarte grupy składniowe tworzą jeden wers
Koniec wersu= słaba granica składniowa
Przykłady: Różewicz “kolebka” “kamieniołom” “przenikanie”, Herbert “jedwab duszy”
Struktura tematyczno-rema tycza
Rozbudowana cześć tematyczna, jednowersowa rematyczna
Temat Remat
1. /
2./
3./
4./
5./
6./
7.\
Zwięzła jednowersowa część tematyczna( z tytułem utworu) rozbudowana cześć rematycza
Temat Remat
1,/
2. \
3.\
4.\
5.\
6.\
7.\
Części tematyczno-rematyczne naprzemienne
Temat Remat
1./
2.\
3./
4.\
5./
6.\
Wiersz zdaniowy:
- jednolity typ klauzul – kadencje
- monotonny kontur intonacyjny
- podział wersowy przypada w miejscach granic mocnych
- wers jest osobnym zdaniem lub samodzielną składniowo cząstką zdania
- struktura znaczeniowa wiersza przedstawia ciąg „podstruktur” tematyczno – rematycznych, które wchodzą w skład struktury wyższego rzędu
- tematem może być pierwszy wers, słowo, tytuł, a lub temat domyślny (jako metafora)
- granica pomiędzy tematem a rematem może pełnić rolę średniówki
w skrajnym przypadku to cały utwór jest szeregiem wyliczeniowym, czyli strukturą tematyczno - rematyczną
T - R
T- R1
T- R2
.
.
.
T- Rn
Strategie tak zbudowanej wypowiedzi:
nadrzędny temat całego wiersza, pozostałe wersy to rematy
Nadrzędny temat nie występuje w wersie, tematy wersów tworzą zbiór tematów cząstkowych, biorąc wiele struktur tematyczno-rematycznych, najczęściej w lirykach opisowych
na hipertemat składa sie zbiór tematów cząstkowych, a utwór jest zbiorem zdań- wersów, będących podstrukturami T-R, wchodzącymi w skład nadrzędnej struktury T- R
długie, litanijne struktury o jednolitym podziale T R, gdzie każdy wers rozpada się na cześć T i R , a przestrzeń miedzy nimi pełni rolę średniówki
Cechą wiersza składniowego są paraleizmy
Odmiany: wiersz stricte zdaniowy, wiersz równoważnikowy, poemat rozkwitający- Peiper