aksjologia - nauka o wartościach, wartość definiuje się jako coś, co jest godne urzeczywistnienia, co jest warte wspierania, podmiot ludzkich pragnień aksjologia zajmuje się samą wartością np. wartości moralne, estetyczne, społeczne, polityczne, ekonomiczne

anamneza (Platon) – przypomnienie. Uczenie się jest w istocie procesem przypominania tego co już zostało poznane we wcześniejszych stadiach istnienia.

antyrealizm aksjologiczny – pogląd że wartości są wytworem ludzkich preferencji, wynikiem tego że jednostki preferują pewne zachowania. Wartości są pochodną ludzkich preferencji. Następowanie jest skutkiem wyboru.

apatia – Stoicy uważali, że jeśli chce się osiągnąć szczęście należy wyzbyć się afektów panujących nad człowiekiem (zawiść, pożądliwość, smutek, obawa, lęk) i wstąpić w stan apatii czyli beznadziejności.

arche - jońska filozofia przyrody, oznacza praprzyczynę, początek świata; materia z której zbudowana jest rzeczywistość; arche rozumiano jako pierwszą substancję, wszystko co istnieje to jakaś postać wody. Heraklit twierdził, że pierwotna substancją stanowiącą istotę wszystkich rzeczy jest ogień – czynnik najbardziej zmienny bo rzeczywistość się zmienia. Pitagorejczycy – wg nich arche to liczba; kosmos ma naturę liczbową, ład przejawia się w proporcjach między rzeczami; dźwięk, brzmienie, harmonia jest zjawiskiem matematycznym.

arystokracja (Platon) – rządy Obrze urodzonych, najlepszych, idealny ustrój społeczny.

cnota u Sokratesa - zespół uniwersalnych cech które czynią człowieka dobrym, należą one do natury świata bo inaczej nie mogły by być uniwersalne; arete

cnoty etyczne – wg Arystotelesa wynikają z tradycji i społecznej zgody, wiążą się z istniejącym porządkiem społecznym. Rozum wyraża się w działaniu praktycznym. Cnoty etyczne: hojność, męstwo

cnoty dianoetyczne – wg Arystotelesa są właściwościami rozumu. Rozum działa w poznaniu teoretycznym, cnoty te to: rozsądek, rozumność, mądrość, zalety intelektualne.

daimonion Sokratesa - demon, głos wewnętrzny, Sokrates został wybrany i obdarzony przez bogów daimonionem który mówi mu czego ma nie robić gdy ten stoi przed złem moralnym, stad ma wiedze moralna

deontologia – zbiór podstawowych norm i reguł moralnych obowiązujących w danej dziedzinie życia, w szczególności termin ten odnosi się do etyki zawodowej w poszczególnych zawodach, określając powinności wynikające ze statutu danego zawodu lub z przyjętych w nim obyczajów włączając w ramy jego kodeksu ogólne normy moralne.

deontologia Kanta – etyka Kanta jest etyką deontologiczną, nie porusza skutków naszego działania.

determinizm (Spinoza, Leibniz) – wszystko co przytrafia się substancji zawarte jest w jej pojęciu, to nie może pochodzić z działania na nią innych substancji. Nie może być wolności jeśli wszystko co się substancji przytrafia jest z góry zawarte w jej pojęciu. Wszystko w świecie jest konieczne, a jeśli nie zdajemy sobie z tego sprawy i musimy się odwołać do doświadczenia to tylko dlatego że nasz umysł jest niedoskonały.

determinizm psychologiczny (Bentham) – to pogląd wg którego określony zestaw bodźców wywołuje u każdego człowieka tę samą reakcję. Można zatem przewidywać co powstanie w ludzkich umysłach. Ten psychologiczny determinizm u Benthama stał się podstawą do zreformowania prawa.

dowody na istnienie Boga św. Tomasza z Akwinu - dowodził istnienia Boga z empirycznych faktów świata: Dowód z ruchu – ponieważ istnieje ruch to musi istnieć coś co jest jego przyczyną. Z niesamoistności – ponieważ istnieje niesamoistny świat to musi istnieć jego samoistna przyczyna – Bóg. Z przypadkowości – poza przygodnymi rzeczami, faktami, musi istnieć istota konieczna – Bóg. Z różnych stopni doskonałości – rzeczy układają się w łańcuchy różnych stopni doskonałości wiec musi istnieć istota najdoskonalsza Z celowości – ponieważ przyroda, świat, jest celowy dlatego musi być istota która kieruje światem, działa celowo poprzez świat – Bóg

doxa (Platon) – dotyczą rzeczywistości empirycznej, jest to wiedza niepewna, mają status wiecznych hipotez, wiedza przyrodnicza ma status wiecznej niepewności

dualizm metafizyczny – Kartezjusz wskazywał na 2 substancje stworzone (poza Bogiem): dusze i ciała. Człowiek jest skutkiem ich niewytłumaczalnego złożenia.

działanie z obowiązku (Kant) – to działanie z dobrą wolą moralnie słuszne, działamy z obowiązkiem gdy motywem jest chęć przestrzegania prawa moralnego.

działanie zgodne z obowiązkiem (Kant) – wynika z natury człowieka, ale także działanie jest zgodne z obowiązkiem.

emotywizm - jest wyrazem emocji; ja nie mówię nic prawdziwego ani fałszywego, ja stwierdzam fakty, wyrażam swoje nastawienie.

empiryzm genetyczny - człowiek rodzi się pusty i czysty jak tablica - tabula rasa, dopiero w miarę dorastania i dojrzewania tablica zapisuje się i wypełnia doświadcz. człowieka

episteme – u Platona to poznanie o charakterze naukowym, wiedza dobra, nauki aprioryczne (matematyka, chemia, fizyka), wiedza ta odnosi się do ponadczasowej prawdy tego co bezwzględnie jest.

epistemologiczny idealizm immanentny - Esse est percipi – być to znaczy być postrzeganym. Wszystkie własności istnieją w nas, gdy nie ma nas to nie ma własności, czyli nie istnieje przedmiot, jego istnienie sprowadza się do tego ze go doświadczamy

epistemolog. idealizm transcendentny – Kant uważał, że człowiek poznaje świat dwiema drogami: zmysłem i intelektem. Człowiek nie jest w stanie poznać świata takim jakim jest sam w sobie, wprowadza do świata obce wartości: czas i przestrzeń to własności, które nasze zmysły nakładają na rzeczywistość. Nie jest w stanie poznawać inaczej świata niż przez uporządkowany intelekt.

etyka opisowa – opis faktów moralnych posiadających moralny aspekt. Rejestruje się jakie wartości były eksponowane w danej epoce, klasie.

etyka stosowana – zajmuje się analizą współczesnych problemów społecznych (eutanazja, aborcja…) które zawierają moralny komponent.

eudajmonia – Sokrates: celem człowieka jest szczęście. To stan doskonałości, człowiek osiąga stan eudajmonii kiedy jest w stanie wykorzystać, realizować cały tkwiący nim potencjał, wszystko co dała mu natura. Arystoteles: celem najwyższym w życiu człowieka jest eudajmonia, czyli szczęście. To stan spełnienia w którym człowiek realizuje swój potencjał. Stoicy: celem życia jest szczęście które jest niepewne i ulotne, możemy sobie świat podporządkować, aby utrzymać to szczęście lub wyrzec się go czyli skupić na tym co zależne od mnie. Jest to postawa mędrca. Niezależne od świata zewnętrznego są dobra cnoty. Epikurejczycy: Epikur uważał, że przyjemność jest dobrem a cierpienie złem. Szczęście nie jest trudne do osiągnięcia. Samo życie jest już szczęściem. Jedyne życie jest tu i teraz Carpe diem.

fallibilizm (Peirce) – teza fallibilizmu zakłada swoisty dla Peirce` a realizm: 1. istnieje poza naszym umysłem niezależnie uporządkowana rzeczywistość, 2. jesteśmy strukturalnie integralnym elementem tej rzeczywistości, 3. rzeczywistość oddziałuje na nas bezustannie, 4. rzeczywistość poznajemy zawsze pośrednio, 5. przekonanie jest tylko gdy działamy w interakcji z rzeczywistością.

fatum – nieunikniony los, nieuchronne przeznaczenie. Rodzaj skażenia ludzkiego, coś w rodzaju grzechu pierworodnego. Każda tragedia pochodzi od fatum.

fenomenalizm (Demokryt, Locke, Kant) – pogląd, że świat jest inny niż nam się jawi, my poznajemy jedynie jego zjawiska. Zmysły nie dają nam wiedzy. Prawdziwą wiedzę zyskujemy przez rozważania empiryczne.

fenomeny (Kant) – świat czasoprzestrzenny, dostępny da człowieka. Od tego pochodzi pojęcie fenomenalizmu.

forma (Arystoteles) – Arystoteles traktował ja jako niesamodzielny składnik rzeczy jednostkowych: to one istnieją samodzielnie stanowiąc całość uformowanej już materii czy zmaterializowanej formy. Jego zdaniem nie mogą istnieć ani materia pierwotna ani czyste formy.

formy naoczności (Kant) – poznanie opiera się na doświadczeniu . jednak na to co postrzegamy zmysłowo wpływ mają istniejące w nas a priori formy spostrzeżeń czy tez odczuwania zmysłowego – przestrzeń i czas. A także formy myślenia – 12 kategorii czyli czystych pojęć rozsądku. Odbierane zmysłowo wrażenia porządkujemy ujmując je w formy czasu i przestrzeni a następnie za pomocą apriorycznych kategorii z tej wielości wrażeń w naszej świadomości powstają przedmiotowe jedności, pojęcia empiryczne.

fundamentalizm moralny (Sokrates) - kanon cnót jest wspólny i uniwersalny, cnota nie jest relatywna

hedonizm (epikurejczycy) – cierpienie jest złem, człowiek zdolny jest do czerpania radości z samego faktu życia. Są dwie kategorie przyjemności: źródło cielesne i duchowe

hedonizm Benthama – postawa praktyczna polegająca na dążeniu do korzystania z wszelkich dostępnych w życiu przyjemności. Występował w postaci skrajnej lub umiarkowanej. W czasach nowożytnych hedonizm w ujęciu utylitarnym reprezentował Bentham – w jego ujęciu odgrywał ważną rolę jako rachunek przyjemności.

hierarchia bytu – byt tworzy hierarchia, struktura – Platon. Podobnie mówi św. Augustyn – im więcej mamy do dobra tym wyżej w świecie się znajdujemy (Bóg, anioły dobre, dusze ludzi dobrych, dusze ludzi złych, anioły upadłe, materia).

horyzont hermeneutyczny interpretatora - (całość jego wiedzy o świecie, jest zniekształcany przez przesady ale jednoczenie one umożliwiają zajście procesu bo musimy się do czegoś odwołać) i mamy tekst.

hylemorfizm (Arystoteles) – pogląd wg którego istnieją samodzielnie jedynie konkretne rzeczy (tzw. substancje) będące ontycznymi założeniami dwóch składników: materii jako podłoża i formy sobstancyjnej jako czynnika determinującego. Stanowisko hylemorfizmu sformułował Arystoteles przeciwstawiając się jednostronnym ujęciom przyznającym samoistny byt materii bądź ideom.

hylozoizm (jońska filozofia przyrody) – cała materia żyje, wszystko co istnieje jest jakąś postacią wody.

idea (Platon) – to jeden z realnych bytów, to nie byt moralny, to metafora cienia,

idealizm obiektywny - stanowisko głoszące, że jedynie istniejącym samoistnym bytem jest idea, duch, absolut bądź że byt taki istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej, która jest jego tworem, pochodną lub przejawem

idealizm subiektywny – pogląd, że istnieją tylko umysły, nie ma nic poza umysłami, reszta to tylko wrażenia dotykowe, słuchowe, wzrokowe.

idee (Hume) – odciśnięcie, wrażenie, dzielił przedstawienia na pierwotne czyli impresje i pochodne czyli idee. Wg niego idee pochodzą od impresji i różnią się od nich sposobem postepowania. Hume przez idee rozumie mgliste obrazy impresji w rozumowaniu i myśleniu.

idee (Locke) – człowiek rodzi się pewnymi dyspozycjami dzięki którym może się uczyć. W wyniku porządkowania surowców powstają idee które istnieją w umyśle. Są to wszelkie treści które człowiek może sobie uświadomić, np. Wydarzenia.

idee jasne i wyraźne (Kartezjusz) – każdy problem można rozkładać na czynniki które łatwo pojąc, potem przechodzimy do trudniejszych. Proste składniki to pewne prawdy, idee jasne i wyraźne, zaczynamy od nich tworzyć wiedzę. Kiedy nam przyjdą do głowy to wiemy że są prawdziwe, mamy poczucie rzeczywistości. Głównym celem jest dostarczenie podstawowych idei jasnych.

imperatyw kategoryczny (Kant) – postępuj wedle takiej zasady którą mógłbyś chcieć aby stała się prawem powszechnym. Człowiek postępuje moralnie słusznie wtedy Gd jego postępowanie jest zgodne z motywacją i chęcią przestrzegania zasady wyrażone w imperatywie kategorycznym.

impresje (Hume) – to te percepcje które wchodzą do świadomości z największą siłą i natarczywością. Hume przez nazwę impresje rozumie wszelkie nasze doznania zmysłowe, uczucia, emocje, jak zjawiają się one po raz pierwszy w naszej duszy.

infinityzm Boga (św. Augustyn) - Bóg jest nieskończony i nie ma granic, bezcielesny i niezmienny, istnieje poza czasem. Była to myśl nowa, Grecy uważali, że coś doskonałego musi się kończyć, domykać.

intelektualizm etyczny (Sokrates) - warunkiem etycznego postępowania jest wiedza, jeżeli człowiek wie ze cnota daje szczęście to tak postępuje

interakcjonizm psychofizyczny (Kartezjusz) - próba rozwiązania problemu psychofizycznego, interakcja pomiędzy res cogitans i res extensa, Kartezjusz nie umiał tego jednak wytłumaczyć

istnienie a dobro (św. Augustyn) - im cos jest lepsze tym bardziej istnieje a więc cokolwiek istnieje musi mieć w sobie dobro. Więc nie istnieje zło w czystej postaci. kategorie intelektu (Kant) – rozum wprowadza aprioryczne kategorie rozumu: 1.części i całości, 2.liczby, jedności, 3.przyczyna i skutek. Działanie rozumu wymaga kategorii intelektu. Warunkują one to o czym możemy powiedzieć. Kategorie są wytworami ludzkiego intelektu. Struktura kategorii powoduje że ten świat który obserwujemy rozpada się na sfery: świat noumenów i fenomenów. katharsis (Arystoteles) – w przypadku tragedii jest przyczyna celową. Jest to oczyszczenie, wyzbycie się uczucia litości i trwogi. Każda tragedia pokazuje upadek człowieka z nieszczęścia w nieszczęście. Widz patrząc na los bohatera tragicznego odczuwa trwogę i oczyszczenie, podziw. konsekwencjalizm – termin używany na określenie poglądu wg którego wszystkie czyny są słuszne lub niesłuszne w zależności od wartości ich konsekwencji. Źródłem wartości czyny mogą być jakieś zalety charakteru podmiotu działania. krytyka związku przyczynowego – Hume stwierdza że o faktach myślimy zawsze w kategoriach przyczyny i skutku gdyż na podstawie doświadczenia z przeszłości sądzimy że przyszłość będzie taka sama. Doświadczenie nie odkrywa przyczyn ani skutków rzeczy czy faktów. Poucza nas jedynie o ich następstwie. To że postrzegamy rzeczywistość w związkach przyczynowo -skutkowych jest tylko kwestią przyzwyczajenia. Hume twierdzi, że związek przyczynowo -skutkowy nie jest związkiem koniecznym. logos – wg Heraklita światem rządzi logos (słowo myśl, umysł, zasada, reguła). Świat jest rozumny, nasze usze są częścią logosu, on nami rządzi.

materia (Arystoteles) – to co zajmuje przestrzeń, ma rozmiar i kształt, masę, zdolność ruchu i spoistość. Platon i Arystoteles upowszechnili 4-elementowy podział materii (ziemia, powietrze, woda, ogień). Arystoteles wyróżnił jeszcze piąty rozdział materii (piąty żywioł) który umiejscowił w sferze niebios; uważał, że zbudowane z niej przedmioty nie podlegają żadnym zmianom.

materializm – pogląd głoszący że świat składa się wyłącznie z materii. Jedynym realnym bytem jest świat materialny, zaś wszelkie idee są tylko wytworem psychiki człowieka.

metaetyka – zajmuje się analizą języka w którym my formułujemy nasze przekonanie moralne.

metempsychoza (pitagoreizm, Platon) – (doktryna) ciało ludzkie jest więzieniem duszy. Celem życia człowieka jest uwolnienie tego co w człowieku boskie drogą religijną i naukową.

metoda elenktyczna – Sokrates zadawał pytanie rozmówcy a potem przyjmował postawę pozornej uległości poglądów. Po pytaniach o rozstrzygnięcie rozmówca miał dojść do sprzeczności i przekonać się że jego poglądy nie są do końca adekwatne

metoda maieutyczna – sztuka położnicza. Sokrates zadawał pytanie ale efektem nie była tu już sprzeczność ale dojście do pozytywnych wniosków.

mimesis – odwzorowanie, naśladowanie, Arystoteles uważał, że sztuka odwzorowuje rzeczywistość.

monada (Leibniz) – świat składa się z istot duchowych (ludzki umysł, dusza, komórka) one postrzegają się nawzajem ale z rożna wyrazistością (Bóg, monady ludzkie, monady tkwiące w materii – jakby w półśnie)

monizm metafizyczny Spinozy - substancja może być tylko jedna, tego wymaga definicja

moralizm (Sokrates) - cnota jest najwyższym dobrem, daje szczęście

nieautentyczność egzystencji (Heidegger) – życie człowieka nie jest autentyczne gdy traktuje on siebie jako jednego z wielu, gdy przyjmuje gotowe ideologie, realizuje role które napisali dla niego inni, boi się wziąć odpowiedzialność za swoje życie.

noumeny (Kant) – rzeczy same w sobie, świat dziewiczy w którym nie ma czasu i przestrzeni, niedostępny dla człowieka

okres patrystyczny – III – VIII, działają ojcowie kościoła. W pełni zostaje ukształtowana doktryna wiary chrześcijańskiej. Pewne doktryny zostały ukształtowane w sposób dostateczny. Dominują teorie Platona, kontynuowane przez św. Augustyna.

okres scholastyczny – XI – XIV – szkolny. Próba rozumowego objaśnienia prawd wiary – nie są sprzeczne z rozumem. Wiara poparta zrozumieniem jest mocniejsza, pełniejsza.

ontologiczny dowód na istnienie Boga – 1. dowód z istnienia ruchu wnosi że istnieje pierwsza przyczyna ruchu, 2. z niesamowitości świata wnosi że istnieje istota samoistna będąca przyczyną świata, 3. z przypadkowości rzeczy wnosi że istnieje poza nimi istota konieczna, 4. z faktu że istnieją istoty różnej doskonałości wnosi że istnieje istota najdoskonalsza, 5. z powszechnej celowości przyrody wnosi, że istnieje istota najwyższa rządząca przyrodą, a działającą celowo. Wszystkie te dowody są typu kosmologicznego, opierają się na założeniu że szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza. Św. Anzelm z Centerbury.

panteizm (jońska filozofia przyrody) – wyrażenie oznaczające, że wszystko stanowi jedność, ta zaś ma charakter boski.

państwo boże (św. Augustyn) – tworzą je stworzenia które dostąpiły łaski bożej i Ida za Bogiem. Gdy nadejdzie koniec świata wejdą w wieczną szczęśliwość.

państwo ziemskie (św. Augustyn) – tworzą je stworzenia które odwróciły się od Boga i są potępione. Gdy nadejdzie koniec świata wejdą w wieczne zatracenie.

paralelizm psychofizyczny Spinozy - pogląd dotyczący relacji ducha i ciała, jeden problem postrzegamy paralelnie, na 2 sposoby.

percepcje – Hume używa słowa percepcja na ogólne oznaczenie treści umysłu i dzieli percepcje na impresje i idee. Rozróżnia percepcje proste i złożone.

plutokracja (Platon) – państwo w którym rządzą bogacze.

postulat racjonalnego osądu u Benthama - podstawa jest osad rozumu, krytyka wiary, religii, tradycji dającej sankcje pewnym instytucjom, myślenia konserwatywnego

postulat równości u Benthama - Bentham staje się orędownikiem demokracji, prawa wyborcze dla kobiet, krytyka monarchii

predestynacja (św. Augustyn) – człowiek nie może tworzyć dobra, więc nie zasługuje na zbawienie. Świat można więc podzielić na dwa obszary: państwo boże (stworzenia które id za Bogiem) i państwo ziemskie (stworzenia które odwróciły się od Boga).

problem psychofizyczny (Kartezjusz) – wzajemny stosunek duszy i ciała. Kartezjusz stał na stanowisku ich pełnej równorzędności, opowiadając się jednak za subiektywistyczną koncepcją psychiki.

racjonalizm genetyczny (natywizm) – pogląd wg którego źródło ludzkiej wiedzy upatruje się w umyśle, rozumie i intelekcie. Rodzimy się z wiedzą. Platon wierzył w wędrówkę dusz. Św. Augustyn twierdził, że dusza ludzka przychodzi na świat wyposażona przez Boga w pojęcia. Chomsky uważał że mózg ludzki jest genetycznie wyposażony w struktury które umożliwiają człowiekowi tworzenie języka

realizm aksjologiczny – przedstawicielem był Platon, pogląd że wartości istnieją w świecie obiektywnym. Wartość przynależy do zdarzenia, podmiotu w sposób niezależny od wszelkich preferencji.

realizm epistemologiczny - pogląd, że rzeczywistość poza podmiotem istnieje i że jest ona w mniejszym lub większym zakresie poznawalna. Realizm ma bardzo wiele odmian np. dla Platona świat i idee poznawalne są przez umysł, analizę, dla św. Augustyna –świat to Bóg.

refleksja (Locke) – nie była czynnością pochodną ani abstrakcyjną, była bezpośrednim doświadczeniem konkretnych faktów wewnętrznych. Postrzeganie wyprzedza refleksję gdyż umysł dopiero wtedy zaczyna działać. Wiedza oparta na refleksji jest pewniejsza. Teoria refleksji wskazywała na trzecie źródło wiedzy: obok myślenia i zmysłowego postrzegania jest jeszcze introspekcja czyli doświadczenie wewnętrzne.

relatywizm moralny sofistów - nie ma jednego pojęcia dobra, które by obowiązywało wszystkich

relatywizm poznawczy sofistów – miara wszystkich rzeczy jest człowiek, prawda jest zawsze dla kogoś, nie ma prawdy uniwersalnej, miara prawd jest człowiek, prawda jest czym innym dla każdego.

res cogitans (Kartezjusz) – to rzecz myśląca, to umysł i ma własności umysłowe.

res extensa (Kartezjusz) – to rzecz rozciągła, materia, posiada własności geometryczne, jedynym rodzajem zmian jest ruch.

sąd analityczny – zdanie którego wartość logiczna wynika z jego budowy. Są poznawczo puste.

sąd a posteriori – jest wtedy gdy weryfikacja jego wartości logicznej wymaga od nas odwołania się do doświadczenia empirycznego

sąd a priori – wtedy gdy weryfikacja jego wartości logicznej nie wymaga od nas odwołania się do jakiejkolwiek postaci doświadczenia empirycznego.

sąd syntetyczny – zdanie którego wartość logiczna nie wynika z jego budowy.

sceptycyzm metodyczny (Kartezjusz) – to metoda rozumienia myślenia. Jeśli wątpię to myślę, jeśli myślę to musi być rzecz która myśli (ja myślący), Cogito ergo sum.

sensualizm genetyczny - człowiek rodzi się pusty i czysty jak tablica - tabula rasa, dopiero w miarę dorastania i dojrzewania tablica zapisuje się i wypełnia doświadcz. człowieka. Doświadczenie zmysłowe jest jedynym źródłem poznania.

skrajny aposterioryzm – (empiryzm) cała wiedza jest wiedzą doświadczoną

spirytualizm – jeden z kierunków monizmu zakładający, że w świecie rzeczywistym istnieją tylko substancje duchowe. Przeciwstawia się wszelkim kierunkom materializmu, bo mówi, że byt musi mieć naturę duchową nie materialną.

stan naturalny człowieka wg Hobbesa – ludzie są z natury różni a istota ludzka jest egoistyczna bo każdy chce przetrwać kosztem innych. Człowiek jest zdolny trwać w stanie wojny z każdym innym. Jedyną instancją która może nas uchronić przed tą sytuacją i egoizmem jest nieograniczona wiedza polityczna.

substancja (Arystoteles) – własność, majątek, mienie, stałe istnienie, realność, niezmienna rzeczywistość, prawdziwa natura. W tradycji Arystotelesowskiej: w przeciwieństwie do przypadłości to czemu z istoty przysługuje istnienie w samym sobie, w nie w czymś innym, co miałoby być jego podłożem. Ta samoistność jest racją tożsamości bytu jako istniejącego jednostkowego konkretu oraz racją jego względnej niezmienności a ponadto racją jego poznawalności. Za Arystotelesem w filozofii wyróżnia się: a) substancję pierwszą, tzn. jednostkową, jaka stanowi każdy istniejący konkretnie byt jednostkowy, b) substancję drugą – gatunek lub rodzaj wyabstrahowany z samoistnych bytów jednostkowych. W ujęciu Arystotelesa substancją jest pierwsza z dziesięciu wyróżnionych przez niego kategorii, zasadniczych sposobów bytowania.

teleologiczność (Arystoteles) - objaśnianie rzeczywistości przy użyciu kategorii celu (po co), nie przyczyny (dlaczego)

teodycea (Leibniz) – obrona stworzenia. Bóg nie był wolny w akcie stworzenia, był zdeterminowany przez logikę. Przed stworzeniem dokonał wyboru, wybrał świat najlepszy z możliwych.

teoria asocjacji (Hume) - wszystkie idee, zwłaszcza złożone, powstają z impresji na zasadzie skojarzeń, człowiek kojarzy zdarzenia na podstawie 3 sposobów: Zasada podobieństwa – wydobywamy podobne elementy. Zasada styczności czasoprzestrzennej – percepcje które występują w pewnym określonym punkcie czasoprzestrzeni, towarzyszące sobie. Zasada związku przyczynowego – poznanie ludzkie dotyczy 2 dziedzin: związków miedzy ideami i faktów, które różnią się stopniem dokładności.

teoria czterech przyczyn (Arystoteles) – Arystoteles uważał, że wszystko co zachodzi w świecie jest wynikiem współdziałania 4 przyczyn: materialna – twór, tworzywa, formalna – idea, pomysł, sprawcza – rzeźbiarz, celowa – decyduje o kształcie. Działa w naturze po coś.

timokracja (Platon) – władza wykonywana jest w interesie ogółu, dobra wspólnego. Arystokracja przekształca się w oligarchię.

umiarkowany aposterioryzm – można go sprowadzić do tego, że sądy analityczne są tylko a priori a syntetyczne a posteriori

umiarkowany aprioryzm - stanowisko, że istnieją uzasadnione zdania a priori nie będące analitycznymi, a mianowicie zdania syntetyczne a priori.

wartość – to co jest godne urzeczywistnienia, podtrzymywania, przedmiot naszych preferencji

woluntarystyczna koncepcja Boga (św. Augustyn) – Bóg jest przede wszystkim wolą bo wola, jedyna z władz duchowych jest nieograniczona. Wola która z natury jest wolna u istoty nieskończonej nie może niczym być ograniczona; nie ogranicza jej ani prawda ani reguły dobra. Prawdą i dobrem jest tylko to co Bóg chce.

wiązkowa koncepcja umysłu (Hume) - umysł to wiązka własności rozumianych jako przeżycia, strumień przeżyć.

własności pierwotne (Locke) – cechy pierwotne albo pierwsze cechy ciał, wywołują w nas idee proste: masywności, rozciągłości, kształtu, ruchu lub spoczynku i liczny. Idee cech pierwotnych przypominają przedmiot.

własności wtórne (Locke) – zdolności wywoływania w nas różnych wrażeń dzięki cechom pierwotnym. Do cech wtórnych należą kolory, dźwięki, smaki i zapachy.

zakład Pascala - zajmował się teoria gier (prawdopodobieństwa_ i reguły tej teorii zastosował do rozwiązania problemu: czy warto Wierzyc w Boga? Nie wiemy czy jest, jeśli założymy ze tak to układamy nasze życie wg pewnych reguł, ryzykujemy tylko naszą doczesność, ale jeśli założymy, że Boga nie ma to ryzykujemy życie wieczne, dlatego wiara jest racjonalna.

zasada pragmatyzmu (Peirce) - Znaczenie terminu ogólnego to koniunkcja konsekwencji pragmatycznych. Konsekwencja tej zasady jest ze każde zdanie które jest prawdziwe musi mieć dla człowieka konsekwencje praktyczne. Zdanie ma konsekwencje praktyczne kiedy stanowi dla nas dyrektywy do działania wobec określonego doświadczenia. Zdania praktyczne to konsekwencje jakie wynikają dla nas z przekonania o jego prawdziwości

zasada utylitaryzmu (Bentham) – człowiek powinien tak postępować aby jego postępowanie było użyteczne tak aby skutki przyniosły max pożytku. U Benthama jest specyficzna odmianą ponieważ jest to utylitaryzm hedonistyczny (związany z przyjemnością) Zasada utylitaryzmu ma posyłać zasady największego szczęścia. Mówi że należy tak działać aby skutki były szczęśliwe dla wszystkich.

złoty środek – Arystoteles uważał, że zbyt skrajne czy rygorystyczne podejście do moralności oraz całkowite ignorowanie żądz cielesnych ma zwykle fatalne rezultaty gdyż żądze te są sposobem w jaki ciało komunikuje silnie zależnej od niego duszy swoje potrzeby. Wynika z tego że człowiek powinien podróżować drogą złotego środka – nie ignorować żądz, ale i nie ulegać im całkowicie. Żądze te muszą wcześniej czy później zostać zaspokojone ale w sposób umożliwiający harmonijny rozwój także rozumnej części duszy która powinna oprócz nabywania wiedzy kultywować umiejętności panowania nad żądzami poprzez silną wolę, odwagę i rozsądek.

zło u św. Augustyna – zło pojawia się gdy dochodzi do zaburzenia hierarchii bytu, gdy zaczynają dominować niższe byty. Polega na odsunięciu się od Boga i na pysze która mniema że stworzenie może obyć się bez Boga. Zło pochodzi od człowieka jest więc rzeczą przyrody. Jednak zło nie psuje harmonii świata, przeciwnie jest do niej potrzebne. Bóg wolał stworzyć większe dobro ze złem niż mniejsze bez zła. Złym ludziom należy się kara i potępienie.