EPOKA PRZEDPIŚMIENNA

Język polski wywodzi się z grupy języków indoeuropejskich. Świadczy o tym podobieństwo brzmienia i pisowni pewnych wyrazów (np. wyrazu „matka”). Językowa wspólnota indoeuropejska przestała istnieć na przełomie III/II w. p.n.e. Wtedy to plemiona indoeuropejskie zaczęły się rozprzestrzeniać po Azji i Europie. Spowodowało to zróżnicowanie kierunków rozwoju poszczególnych grup językowych. Jedną z takich grup była bałtosłowiańska (zwana też protobałtycką). Ulegała ona wielu wpływom i rozpadła się na dwa zespoły: prasłowiański i prabałtycki. W ciągu tysiąclecia (IVw. p. n. e. - IV w. n. e.) ludność prasłowiańska rozprzestrzeniała się w poszukiwaniu nowych siedzib, co sprzyjało powstawaniu nowych dialektów i spowodowało rozłam na zespoły: zachodni, wschodni i południowy.

Język polski:

1. Grupa języków indoeuropejskich – do III/II w.p.n.e.

2. Grupa bałtosłowiańska

3. Grupa prasłowiańska – IV-VIII w.n.e.

4. Zespół zachodni

W zespole zachodnim rozwinął się język:

• czeski,

• słowacki,

• górnołużycki,

• dolnołużycki,

• polski,

• połabski (obecnie język martwy),

W zespole wschodnim rozwinął się język:

• wielkoruski, czyli rosyjski,

• małoruski czyli ukraiński,

• białoruski,

W zespole południowym rozwinął się język:

• serbochorwacki,

• słoweński,

• bułgarski,

• macedoński,

• staro-cerkiewno-słowiański,

Ważnym momentem w rozwoju języka polskiego było powstanie państwa polskiego. Jednoczenie się plemion w nową całość sprzyjało wzrostowi świadomości narodowościowej, poczuciu wspólnoty (także językowej). Wyrazem tego była wspólna dla owych plemion nazwa (użyta po raz pierwszy na przełomie wieku X i XI w „Żywocie św. Wojciecha”, gdzie Bolesław Chrobry nazwany został - dux Palaniorum.)

Drugim ważnym dla rozwoju języka wydarzeniem było przyjęcie chrześcijaństwa (chrzest Mieszka I w r. 966), ponieważ wraz z chrześcijaństwem przybyły także język i kultura. Łacina na kilkaset lat przyhamowała postęp języka polskiego i długo trwało, zanim stał się on językiem ludzi wykształconych, artystów, naukowców.

Powstanie państwa

Dwa ośrodki państwotwórcze w IX w.

1. Państwo Wiślan (stolica w Krakowie lub Wiślicy) i Ślężan. Te ziemie w X w. Zostały podbite przez Państwo Wielkomorawskie i są pod czeskim panowaniem,

2. Państwo Polan i obszar Wielkopolski. Nazwa pochodzi od pól uprawnych. Główne centrum Polan to Gniezno. Do tego państwa weszło Pomorze i Mazowsze. Potem terytoria Ślężan i Wiślan,

• powstanie państwa było najważniejszym czynnikiem powstania języka polskiego! Zaczyna rosnąć narodowa świadomość – poczucie wspólnoty losu historycznego.

• Nazwa Polska pochodzi od ‘polna, obfitująca w pola’

• Wielkopolska – to starsza, górna Polska, wokół Gniezna i Poznania.

• Pierwszy raz nazwano Polskę dla określenia wszystkim mieszkańców tego terenu, nazwa pojawiła się na przełomie X/XI w. W Żywocie Św. Wojciecha gdzie Bolesław Chrobry został określony jako dux Polaniorum tzn. książę Polan (w znaczeniu Polaków)

• Ważna jest rola granic państwowych w kształtowaniu się narodowych języków. Język przestaje przenikać na sąsiednie terytoria i rośnie różnica między językiem plemion sąsiednich. W czasie kształtowania się języka różnice dialektalne były nieznaczne.

Przyjęcie chrześcijaństwa

To drugi ważny czynnik językotwórczy. Organizacja kościelna umocniła państwo, uniknęło obcych uzależnień.

• 968 – Biskupstwo w Poznaniu zależne od Rzymu (Czesi choć wcześniej ochrzczeni doczekali się później biskupstwa) 1000 – arcybiskupstwo w Gnieźnie. Ta odrębność była ważnym czynnikiem scalającym państwo i naród, umacnia międzynarodową pozycję państwa.

• Przyjęto pismo (alf. Łaciński), którego wcześniej nie znano. Posiadanie pisma to granica między społeczeństwem pierwotnym a cywilizowanym. To konieczny warunek powstania piśmiennictwa, a zatem lit. Pięknej i nauki podstawowy składnik narodowej kultury. Niestety alfabet trzeba było dostosować do naszego języka. Dziś alf. łac. Jest najpopularniejszym.

• łacina była uniwersalnym językiem kultury chrześcijańskiej w pierwszym wieku po chrzcie powstawały na ziemiach polskich jedynie teksty łacińskie, które później przeważały nad skromnym dorobkiem piśmiennictwa ojczystego. Czasem mówi się, ze łacina hamowała rozwój j. pol. Polszczyzna musiał wywalczyć sobie należne jej miejsce w życiu społecznym i kult. Hegemonia łaciny zaczęła być przełamywana w Renesansie i ostatecznie zwyciężona w Oświeceniu. Rozwój języka był też związany z niezrozumiałością łaciny dla wielu kręgów społeczności średniowiecznej, chociażby liturgie. Należało łacinę „uzupełniać” polszczyzną w funkcji pomocniczej (kazania, pieśni, modlitwy codzienne, psałterze, czy w życiu społecznym roty sądowe, przekłady kodeksów prawnych), na tej bazie budował się język literacki. W Czechach powstał w XIV w. W Polsce XIV/XV a w Rosji w XVIII (bo przeważał język cerkiewny)

• czynnikiem rozwoju każdego języka jest też nauczanie i szkoły. To również skutek chrześcijaństwa bo szkolnictwo należało do kościołów. (elitarneszkoły katedralne; potem dużo pomniejszych mniej znaczących parafialnych), polszczyzna tylko w funkcji pomocniczej przy nauczaniu łaciny. Szkoła odegrała wielką role przy kształtowaniu się języka literackiego (zwłaszcza środowisko Akademii Krakowskiej XV-XVI – wyrocznia w pierwszym ustalaniu zasad języka)

• przenikanie wzorców zachodnich, głównie za pośrednictwem Czech, zwłaszcza w dziedzinie frazeologii i słownictwa, podstawowa terminologia chrześcijańska wypływa z czech. Do tej pory j. Pol. Służył praktycznemu porozumiewaniu się w sprawach codziennych, wyrazy abstrakcyjne przychodzą wraz z wpływem czeskim i łacińskim (zapożyczenia, kalki). Do XVI czeskie; do XVIII łacińskie wpływy językowe. Zapożyczenia łacińskie są najliczniejsze.

Zjawiska gramatyczne tego okresu (fonologia, fleksja):

• kształtowanie się nowego typu odmiany rzeczowników, zaimków, przymiotników;

• zanikanie imperfektu, aorystu (aspekt gramatyczny);

• scalanie się form złożonego czasu przeszłego i szerzenie się nowych form trybu rozkazującego, przypuszczającego i form na -am, -em;

• zanikanie -i w bezokolicznikowym -ci;

• przekształcenia imiesłowów;

• przekształcanie się sonantów zgłoskotwórczych w grupy samogłoskowo-spółgłoskowe;

• zanik i wokalizacja jerów - wzdłużenie zastępcze; zanikający jer oddaje swój iloczas samogłosce pełnej – powoduje jej wzdłużenie,

• pojawienie się procesu iR yR > eR;

• przestawka/metateza,

• przegłos: polski i lechicki;

• przegłos polski – e przechodziło w o lub a gdy znajdowało się po spółgłosce miękkiej a przed twardą przedniojęzykowozębową t,d,s,z,n,l,r, (dziś oboczność e:o, e:a).

• przegłos lechicki -

Najważniejsze zmiany językowe epoki przedpiśmiennej

1. dyspalatalizacja (do VIII-X) zmiana samogłoski przedniej w tylną; utrata przedniej (palatalnej) artykulacji przez samogłoskę, np. przejście w staropolszczyźnie e w o.

2. wokalizacja sonantów

3. zanik i wokalizacja jerów (XI)

4. wyrównania analogiczne (Łoktek, Łokietka)

W okresie chrztu polskiego istniały jeszcze:

1. wzdłużenie zastępcze

2. kontrakcja (w gwarach formy nie ściągnięte „stojeć”, „bojeć”), iloczas

3. zmiany z zakresie spółgłosek

• usamodzielnienie się miękkości

• [ f ] powstało w wyniku ubezdźwięcznienia [v] w grupach [tv], [kv] itp.

• zapożyczenia: zastępowanie [f] przez [p] ( FabianusPabianice); [f] głównie w wyrazach obcego pochodzenia

1. zmiany fleksyjne

• tworzenie nowych typów deklinacyjnych wg rodzajów

• zaimki wprowadzenie odmiany miękkotematowej w (poza komu, kogo)

• przymiotniki – odmian prosta i złożona

• czasowniki – wg końcówek a nie tematu

• czasy – 3 przeszłe: imperf.; aoryst dok.; preteritum;

• formy aorystu i imperfektu zachowały się w najdawniejszych zabytkach (idzieach)

• preteritum zdominował polszczyznę: + byti – im. Czynny II cz. Pzreszł (-l-)

• tryb rozkazujący – zanik ‘–i’ (święć, bądź)

• wychodzi z użycia imiesłów bierny czasu teraźniejszego ( -m- ) ślad w ‘znajomy’

Grafia tekstów staropolskich:

• trudności z adaptacją alfabetu łacińskiego (słowiańszczyzna południowa stworzyła własne alfabety w oparciu o grekę),

• system literowy łaciny niewystarczający na opisanie dźwięków istniejących w ówczesnej polszczyźnie,

• często jedna litera oznaczała rożne głoski, np: c: c, cz, k, ć, ch

• brak ujednoliconych zasad pisowni i ortografii (polszczyzna zróżnicowana regionalnie, podręczniki pisali cudzoziemcy)

• początki normalizacji zasad pisowni – wiek XV: 1440 r. - Jakub Parkoszowic, Traktat o ortografii polskiej,

• XVI w. - powstanie polskiego systemu ortograficznego,

Podstawowe typy grafii staropolskiej:

• grafia prosta, niezłożona (XII-XIII w.) – nieregularne (żywiołowe) stosowanie oznaczeń literowych w stosunku do głosek (często jeden dźwięk ozn. jedna litera),

• grafia złożona (XIV-XV w.) – charakteryzuje ją większa regularność, zastosowanie dwuznaków typu sz, cz, oznaczanie spółgłosek miękkich ( np. niebo : nyebo),

• grafia diakrytyczna (XVI w.) – wprowadzająca dodatkowe oznaczenia graficzne do przyjętych już liter łacińskich, tzw. znaki diakrytyczne, np: ó, ą, ę, ń, ś.

• grafia mieszana (XII-XV w.) – grafia mająca zarówno cechy grafii prostej, jak i złożonej (najczęściej spotykana).

System wokaliczny (samogłoskowy), który odziedziczyła polszczyzna po prasłowiańszczyźnie

• prasłowiański system samogłoskowy:

• samogłoski: przednie: i, e, ę, ě oraz tylne: a, o, u, y, ą

• jery: przedni (miękki): ь oraz tylny (twardy): ъ

• sonanty: przednie: ĺ, ŕ oraz tylne: l, r

• każda samogłoska oraz sonanty mogły być krótkie lub długie (istniał iloczas),

• jery występowały w pozycji słabej lub mocnej,

• prasłowiańskie prawa głosowe:

• związanie iloczasu z barwą samogłoski,

• prawo sylaby otwartej,

• prawo korelacji miękkości.

Najważniejsze zabytki:

1. Nazwy własne w tekstach łacińskich:

   • Geograf bawarski IX w.

   • Kronika Thietmara X/XI w.

   • Bulla gnieźnieńska 1136r.

   • Bulla wrocławska 1155r.

   • Przywilej trzebnicki 1204r.

   • Kroniki Galla Anonima i Wincentego Kadłubka

   • Księga henrykowska 1270r.

2. Zabytki w języku polskim:

   • Bogurodzica (datowana różnie na wieki X-XIV)

   • Kazania świętokrzyskie poł. XIV w. (odpis ze starszego tekstu, z końca XIII w. Lub pocz. XIV w.)

   • Psałterz floriański przeł. XIV/XV w.

   • Roty przysiąg sądowych z XIV w. (np. poznańskich z 1386r. I krakowskich z 1397r.)

   • Kazania gnieźnieńskie pocz. XV w.

   • Żywot św. Błażeja poł. XV w.

   • Przekłady statutów prawnych z XV w. (tu: Kodeks Świętosławowy z 1430r.)

   • Biblia królowej Zofii 1455 r.

   • Legenda o św. Aleksym 1454r.

   • Psałterz floriański z końca XV w. Lub początku XVI w.

   • Rozmyślania przemyskie z pocz. XVI w.