Czym jest geografia?
Geografia to nauka przyrodnicza i społeczna zajmująca się badaniem powierzchni Ziemi. Słowo to wywodzi się ze starożytnego języka greckiego,
geos – "ziemia" i grapho – "piszę, opisuję", więc dosłownie znaczy to opis Ziemi. Po raz pierwszy słowa tego użył Eratostenes z Cyreny.
Geografia bada więc powłokę ziemską, czyli zewnętrzną część naszej planety.
Każdy element środowiska geograficznego tworzy odrębną sferę. Sfery te wzajemnie się przenikają i wpływają na siebie.
Są to:
• atmosfera - powłoka powietrzna
• hydrosfera - powłoka wodna
• litosfera - powłoka skalna
• pefosfera - powłoka glebowa
• biosfera - powłoka organizmów żywych
GEOGRAFIE ze względu na nauki można podzielić na:
KARTOGRAFIE (mapy)
GEOGRAFIA FIZYCZNA
Środowisko naturalne
- geomorfologia (rzeźba terenu)
- geologia (skały)
- pedologia(gleby)
- hydrologia(woda)
- meteorologia(pogoda)
GEOGRAFIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA
- ludność
- przemysł
- usługi
GEOGRAFIA REGIONALNA
- opis poszczególnych regionów np.: krajów
Mapa
Mapa - jest to uogólniony obraz powierzchni Ziemi lub jej części (także nieba lub planety czy innego ciała niebieskiego), wykonywanym na płaszczyźnie, w skali, według zasad odwzorowania kartograficznego, przy użyciu znaków graficznych.
Nauka o mapach to kartografia.
Układ południków i równoleżników na powierzchni Ziemi to siatka geograficzna, a na płaszczyźnie to siatka kartograficzna.
Rodzaje mapy ze względu na zawartość:
ogólno geograficzna (fizyczna - przedstawiony więcej niż jeden element)
tematyczna (opisany jeden element, np.: przemysł)
Generalizacja mapy - uogólnienie (pomija się szczegóły)
Elementy mapy:
• treść mapy
• legenda
- nazwa mapy
- skala
- objaśnienie znaków
- skala barw
• siatka kartograficzna
• ramka mapy
Biegun - miejsce przecięcia się osi ziemskiej z powierzchnią Ziemi.
Południki:
- wyznaczają kierunek północ-południe
- ich długość to 20 tys. km
- łączą dwa bieguny
- kształt pół-okręgów
- nieskończona ilość
- południk 0° i 180° dzielą kulę ziemską na dwie półkule
Równoleżniki:
- są różniej długości
- najdłuższy jest Równik - 40 tys. km
- mają kształt okręgów
- jest ich nieskończenie wiele
- Równik dzieli kulę ziemską na północną i południową
Odwzorowania kartograficzne:
• Azymutalne
- normalne
- poprzeczne
- ukośne
• Stożkowe
- normalne
- poprzeczne
- ukośne
• Walcowe
- normalne
- poprzeczne
- ukośne
Skale:
Liczbowa: 1:2000000
Mianowana: 1 cm - 20 km
Liniowa:
Zadanie:
Odległość od A do B wynosi 500km. Oblicz odległość AB na mapie w skali
1:20 000 000.
Na początku zamieniamy skale liczbową na mianowaną (w tym przypadku przesuwając przecinek o 5 miejsc (skreślając 5 ostatnich zer) otrzymamy kilometry).
1: 20 000 0001cm - 200 km
Następnie układamy proporcję. (Proporcja to najlepszy sposób obliczeń w większości zadań w geografii)
1cm - 200km
X - 500km
200km x X = 1cm x 500km
200X = 500cm | :200
X = 2,5cm
Odp.: Odległość ta na mapie wynosi 2,5 cm.
Jest wiele podobnych zadań ze skalą gdzie trzeba tylko inaczej ułożyć proporcje by otrzymać wynik.
Metody przedstawiania zjawisk na mapie:
- izolinie - linie łączące punkty tych samych wartości (np. głębokości - izobaty)
- metoda sygnaturowa
- metoda zasięgów
- powierzchniowa
- kartodiagram (wykres na mapie)
- kartogram (natęzenie barw)
- kropkowa (np. gęstość ludności)
Skala barw:
ciemnozielony - depresja
odcienie zieleni - 0-300m n.p.m - niziny
żółty - 300-500m n.p.m - wyżyny
odcienie brązu - powyżej 600 m. n.p.m - góry
Ziemia we Wszechświecie
Galaktyka to zbiór gwiazd i pozostałych ciał niebieskich..
Układ słoneczny to słońce wśród krążącymi wokół planetami.
Ciała niebieskie:
• gwiazda
• księżyc (satelita)
• planetoidy (niewielkie ciała niebieskie)
• meteor ("spadająca gwiazda")
• meteoryt (odłamek skalny ciała niebieskiego już na Ziemi)
• kometa (zbudowane z lodu)
Fazy księżyca:
Układ słoneczny:
Ruch Ziemi obrotowy (wirowy):
• zachód → wschód
• trwa 24h
• wokół własnej osi
- zjawisko dnia i nocy
- spłaszczenie na biegunach
- siła Coriolisa (Przykład: ciało rzucone pionowo w górę odchyli się na zachód a spadając powróci na swoje miejsce odchylając się na wschód. Ciała swobodnie spadając odchylają się na wschód wszędzie poza biegunami Ziemi.)
- passaty
- różnice czasu
Czasy:
• miejscowy słoneczny - w każdym miejscu inny
• czas strefowy - co 15° inny
np.:
0° 15° 30° 45°
| | | |
0° czas śr. czas wsch. czas
euro. euro. moskiewski
A teraz kilka przykładowych zadań. + porady
1. W Krakowie jest godzina 12.30 czasu miejscowego słonecznego. Oblicz, która godzina jest w Tokio i w New York City.
Kraków 50°N 20°E
Aby zrobić to zadanie potrzebna nam jest dł. geograficzna tych miast. Najczęściej jest ona już podana.
a) Tokio 140° E
b) NYC 74° W
ad. a)
Jeżeli miasta są położone na tej samej połowie kuli ziemskiej (E i E lub W i W), wtedy długości odejmujemy od siebie, jeżeli są na różnych połowach to dodajemy dł.(W i E, E i W).
1° (60') = 4 minuty
15° = 1h
1' = 4 sek.
140°E - 20°E = 120°
120° x 4 min. = 480 min = 8h
Ruch obrotowy to zachód → wschód, czyli do miast położonych na wschodzie dodajemy czas, a na zachodzie odejmujemy.
12.30 + 8h = 20.30 - rozwiązanie
ad. b)
20°E + 74°W = 94°
94° x 4 min. = 376 min. = 6 h 16 minut
12.30 - 6h 16 min = 6.14 - rozwiązanie
2. Oblicz rożnice czasu strefowego między Tokio a NYC.
1 strefa = 15° = 1h
74° + 140° = 214°
214° : 15° = 14h 16 min. = 15 stref
Ruch obiegowy:
- pory roku
- rożne oświetlenie Ziemi
- rożne miejsca wschodu i zachodu Słońca w ciagu roku
Cechy oświetlenia Ziemi w różnych strefach.
Strefa międzyzwrotnikowa - Słońce dwa razy w roku góruje w zenicie. Wyjątkami są zwrotniki w których Słońce góruje tylko raz w roku.
Strefy umiarkowane - Słońce w tych strefach nigdy nie góruje w zenicie, nie wystepują tu również dni i noce polarne. Wysokość górowania Słońca jest wieksza od 0° i mniejsza niz 90°.
Strefy okołobiegunowe - Wystepują tu dni o noce polarne. Trwają one conamniej 24h (koła podbiegunowe). Im bliżej biegunów tym są dłuższe. na biegunach trwają pół roku.
Obliczanie wysokości Słońca:
Obydwie półkule Ziemi:
21 III
23 IX
h = 90° - szer. geogr. miejsca w którym jesteśmy
Półkula północna:
22 VI
h = 90° - szer. geogr. + 23°27'
22 XII
h = 90° - szer. geogr. - 23°27'
Półkula południowa:
22 VI
h = 90° - szer. geogr. - 23°27'
22 XII
h = 90° - szer. geogr. + 23°27'
Zadania:
Oblicz wysokość Słońca nad horyzontem w Nowym Jorku (40°N, 74°W) w południe:
a) w dniu równonocy wiosennej i jesiennej = 90° - 40° = 50°
b) w pierwszym dniu astronomicznego lata = 90° - 40° + 23°27' = 73° 27'
c) w pierwszym dniu astronomicznej zimy = 90° - 40° - 23°27' = 26°33'
2. Wskaż prawidłową odpowiedź. Lato na półkuli północnej jest wtedy, gdy promienie słoneczne padają prostopadle na:
a) zwrotnik Koziorożca
b) zwrotnik Raka - poprawna odpowiedź
c) koło podbiegunowe północne
d) równik
Atmosfera
Skład chemiczny atmosfery:
Azot - 78,08%
Tlen - 20,84%
Argon - 0,93%
Dwutlenek węgla - 0,03%
Gazy szlachetne - 0,02%
Warstwy atmosfery:
Troposfera - najniższa warstwa, w której skupia się aż 80% masy powietrza oraz prawie cała para wodna. W warstwie tej zachodzą procesy, które kształtują pogodę i klimat na Ziemi. Warstwa ta ma grubość od 8 km (nad biegunami) do 17 km (nad równikiem).
Tropopauza - cienka warstwa przejściowa. temp powietrza wynosi tam około 80°C.
Stratosfera - warstwa sięgająca do wysokości 55 km Jej dolna część ma około 55°C, natomiast górna (ozonosfera) 0°.
Stratopauza - warstwa przejściowa o stałej temp. 0°.
Mezosfera - warstwa sięgająca do wysokości 80 km W dolnej części ma temp. 0°, natomiast w górnej temp. spada do -90°.
Mezopauza - warstwa przejściowa na wysokości 80-85 km, o stałej temp. około -90°.
Termosfera - warstwa w której temperatura powietrza stale wzrasta. Składa się z dwóch części. Dolna cześć to jonosfera gdzie znajdują się zjonizowane gazy. Sięga ona do wysokości około 800 km Powstają w niej zorze polarne.
Górna część termosfery to egzosfera. Jest to najbardziej zewnętrzna część atmosfery, stopniowo przechodząca w przestrzeń kosmiczną. W termosferze temperaturę rośnie do 1000°C
Pogoda - Stan atmosfery w danym miejscu i czasie.
Klimat - Obserwacja pogody przez dłuższy czas na danym terenie.
Elementy klimatu:
- nasłonecznienie
- temperatura powietrza
- ciśnienie atmosferyczne
- wiatry
- wilgotność powietrza
- zachmurzenie
- opady
Czynniki klimatotwórcze:
•strefowe
- szerokość geograficzna
- wysokość słońca na niebie
- cyrkulacja powietrza
•astrefowe
- odległość od morza
- prądy morskie
- wyokość nad poziomem morza
- rzeźba terenu
•antropogeniczne
- cywilizacja
- bryza miejska ( wieje do centrum miasta)
Amplituda powietrza - różnica między najwyższą a najniższa temperaturą w roku.
Najwyższa temp.(°) - najniższa temp.(°) = amplituda
Ciśnienie powietrza i wiatry:
+wyż baryczny
1013 hPa - średnie ciśnienie
-niż baryczny
Wiatry zawsze wieją z WYŻU do NIŻU. ( W → N )
MONSUNY:
BRYZA:
Wiatr halny (fen) - wiatr wiejący w południowej Polsce, w Karpatach. Najgwałtowniejsze wiatry tego typu wieją na Podhalu, gdzie opadają ze szczytów Tatr. Jest to ciepły i porywisty wiatr, wiejący ku dolinom. Niekiedy przynosi znaczące zniszczenia: zrywa dachy, niszczy lasy . Może mieć wpływ na samopoczucie (bezsenność, bóle głowy itp.). Wiatr halny dociera m.in. do Krakowa oraz miast Aglomeracji Górnośląskiej.
Temperatura powietrza spada o 0,6°C na każde 100m wyżej.
Zadanie:
Oblicz temperaturę na szczycie o wysokości 2570m n.p.m, wiedząc, że u podnóża na wys. 1500m n.p.m temp. wynosi 8°C.
2570m n.p.m - 1500m n.p.m = 1070m
100m - 0,6°C
1070m - X
100m x X = 1070m x 0,6°C
100X = 642 | :100
X = 6,4°C - o tyle spadnie temperatura na szczycie
8°C - 6,4°C = 1,6°C - ODPOWIEDŹ
Opady:
- grad
- śnieg
- deszcz
- mżawka
Osady:
- rosa
- szron
- szadź (zamarznięta mgła)
- gołoledź (zamarznięty deszcz)
Są 3 typy opadów atmosferycznych:
- orograficzne - związane ze wznoszącymi się ruchami powietrza wymuszonymi przez ukształtowanie powierzchni (wystepują na dowietrznych stokach gór i wybrzeżach)
- konwekcyjne - spowodowane silnym nagrzaniem podłoża i występującymi ruchami ciepłego powietrza
- frontalne - związane z frontami atmosferycznymi, na styku ciepłego i zimnego powietrza
Hydrosfera
Hydrosfera - powłoka wodna Ziemi.
Podział zasobów wody na Ziemi:
rodzaj wody % ogólnej ilości wody
oceany i morza 96,50%
wody podziemne 1,70%
lodowce i stała pokrywa snieżna 1,74%
inne 0,06%
Obieg wody w przyrodzie:
* transpiracja - parowanie wody z roślin
Oceany:
Spokojny 179mln km²
Atlantycki z morzem (oceanem) Arktycznym 106mln km²
Indyjski 76mln km²
Morza:
- śródlądowe (szelfowe, międzykontynentalne) (M. Bałtyckie)
- otwarte (M. Arabskie)
- międzywyspowe (M. Irlandzkie)
- przybrzeżne (M. Japońskie)
Średnie zasolenie wynosi 35%.
M. Czerwone 46%
M. Bałtyckie 7-8%
Ocean Arktyczny 2-3%
Czynniki wpływające na zasolenie:
- topnienie lodowców
- opady
- parowanie
- dopływ rzek
- połączenie z lodowcem
Średnia temperatura wody wynosi 17,4°C.
M. Czerwone 36°C
M. Bałtyckie 11°C
Ocean Arktyczny -1°C
Przyczyny ruchów wody morskiej:
- stałe wiatry
- napływ wody z rzek
Prądy morskie:
- na półkuli północnej płynące od północy ku południowy są zimne
- oblewające zachodnie wybrzeża kontynentów na półkuli południowej są zimne
- mają wpływ na wielkość opadów na wybrzeżach, które opływają (zimne prądy osuszają powietrze)
Falowanie - pionowe ruchy wody.
Tsunami - olbrzymie fale wywołane podwodnym trzesieniem ziemi (ruchami tektonicznymi, wybuchami wulkanicznymi).
Pływy morskie - spowodowane ruchem księżyca.
Rzeki.
dorzecze - obszar z którego rzeki spływają do jednej głownej rzeki
zlewisko - obszar którego wody wpływają do danego morza/oceanu
Rodzaje ujść rzecznych:
- delta - zatrzymywanie się nanosów rzecznych (powstaje stożek napływowy) w ujściu rzeki
- lejek - nanosy rzeczne są wypłukiwane przez przypływy i odpływy uniemożliwiając powstanie delty
Ustroje rzeczne:
• deszczowy
- oceaniczny (Sekwana)
- równikowy (Kongo)
- monsunowy
- zwrotnikowy (Nil)
• śnieżny (tam gdzie dużo opadów śniegu, wylewają na wiosne)
• lodowcowy (wypływają z lodowców górskich)
• ustrój złożony (mieszany)
np. Polski
Jeziora.
(do ich powstania potrzebna jest misa, zasób wody i warstwy nieprzepuszczalne)
Podział jezior ze względu na powstanie:
♦ Reliktowe
- Kaspijskie
- Aralskie
♦ Tektoniczne (w rowach tektonicznych)
- Bajkał
- Bałchasz
- Niasa (Malawi)
- Tanganika
♦ Wulkaniczne (w stożkach wulkanicznych)
- Bolsena
♦ Polodowcowe (Polska)
• morenowe (płytkie)
• rynnowe (podłużne i wąskie)
• karowe (górskie)
- Morskie Oko
• oczka, wytopiskowe (małe jeziorka)
♦ Mieszane (tektoniczno - polodowcowe)
- Michigan
♦ Przybrzeżne (Polska)
- Łebsko
♦ Krasowe (Polska)
Rodzaje jezior ze względu na połączenie z rzeką:
- przepływowe
- dopływowe
- odpływowe
- bezodpływowe
Rodzaj jezior ze względu na wiek:
- oligotroficzne - młode i czyste, ale także ubogie w składniki pokarmowe
- eutroficzne - duża ilość substancji odżywczych (woda zielona)
- dystroficzne - stare jezioro - warunki beztlenowe, kolor żołty lub brązowy dużo mułu
Przyczyny zanikania jezior:
- rozwój roślinności
- zmiany klimatyczne
- działalność rzek wpływających do jeziora
Znaczenie jezior:
- rekreacyjna
- gospodarcza
- woda pitna
- żeglugowa
- miejsce życia zwierząt
Funkcje zbiorników wodnych:
+ energia elektryczna — zmiana okolicznej fauny i floty
+ rekreacyjna — zalanie terenów (wysiedlanie ludzi)
+ woda pitna — zmiana klimatu
+ reguluje przepływy — zmiana krajobrazu
+ zatrzymuje falę powodziową
Wody podziemne / mineralne.
Źródło - naturalne wypływanie wody na powierzchnie.
• dolinne
• szczelinowe
• warstwowe
gejzer - woda regularnie wyrzucana w powietrze pod wpływem ciśnienia (spowodowanym parą wodną) - Islandia, Kamczatka w Rosji
studnie artezyjskie - wywiercony otwór do wód podziemnych pod ciśnieniem hydrostatycznym
Lód na Ziemi:
Lodowce tworzą sie powyżej granicy wiecznego śniegu. Czyli miejsca gdzie wiecej przybywa śniegu niż go topnieje, a następnie zamienia się w szreń, firn i lód (lodowcowy).
Wysokość granicy wiecznego śniegu zależy od:
- temperatury
- ilości opadów
- wysokości bezwzględnej
- ekspozycji i nachylenia stoku
Budowa lodowca górskiego (lodowiec wystepujący we wszytskich strefach klimatycznych w górach):
pole firnowe - zagłębienie w którym śnieg zamienia się w lód
jęzor lodowca - to masa lodu spływająca po zboczu
czoło lodowca - miejsce w którym panuje równowaga pomiędzy ilością topniejącego śniegu i przybywającego, jeżeli wiecej przybywa śniegu niż topnieje to lodowiec się porusza się naprzód
brama -pęknięcie w czole lodowca z którego wypływa rzeka
szczeliny lodowcowe - powstają w miejscu przełamywania się lodu na progach skalnych
Lądolody - wystepują na Antarktydzie i Grendlandii.
• lodowiec kontynentalny - leży na lądzie
• lodowiec szelfowy - leży na wodzie
Litosfera
Przeszłość geologiczna Ziemi:
(od najstarszej do obecnej)
era: PREKAMBR (ARCHAIK i PROTEROZOIK)
- krzepnięcie magmy
- powstanie litosfery
- powstanie kratonów
era: PALEOZOIK
okresy:
• KAMBR
- transgresja morza (wkraczanie morza na ląd)
- tworzenie się skał osadowych
- początek orogenezy kaledońskiej
- skamieniałość przewodnia TRYLOBITY
• ORDOWIK
- transgresja morza
- skamieniałość przewodnia GRAPTOLITY
• SYLUR
- wystąpiła orogeneza kaledońska w wyniku której zostały sfałdowane góry Świętokrzyskie i góry Sowie w Sudetach
- pojawiły się ryby
- tworzył się nikiel i cynk
• DEWON
- transgresja morza
- pojawiły się płazy
• KARBON
- wystąpiła orogeneza hercyńska w wyniku której zostały sfałdowane Sudety, oraz powstało zapadlisko śląsko-krakowskie, a w nim tworzyły się pokłady węglakamiennego i rud żelaza
- pojawiły się gady
• PERM
- regresja morza (cofanie sie morza)
- zjawiska wulkaniczne na terenie Polski
- powstał jeden kontynent Pangea, otoczony morzem Pantalasa
- tworzyły się pokłady soli komiennej, rud miedzi i gipsu
era: MEZOZOIK
okresy:
• TRIAS
- transgresja morza
- podział Pangei na Gondwanę i Laurazję
- tworzyły się rudy cynku i ołowiu
- pojawiły się pierwsze dinozaury
• JURA
- transgresja morza
- tworzyły się wapienie na wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, i
rudy żelaza w okolicach Częstochowy
- rozwkit życia dinozaurów
• KREDA
- początek orogenezy alpejskiej
- olbrzymi meteoryt zakończył życie dinozaurów
era: KENOZOIK
okresy:
• PALEOGEN
epoki:
¬ paleocen
¬ eocen
¬ oligocen
- rozwój ssaków
- koniec orogenezy alpejskiej w wyniku której zostały sfałdowane Karpaty
- rozpoczęły się zjawiska krasowe na wyżynie Krak.-Częst.
• NEOGEN
epoki:
¬ miocen
¬ pliocen
¬ plejstocen
¬ holocen
- tworzyły się pokłady węgla brunatnego, ropy naftowej, soli kamiennej, siarki
- wystąpiły zlodowacenia na terenie Polski (plejstocen)
- zasiedlenie się człowieka (holocen)
Minerały - podstawowe jednostki budujące skały.
Skały dzielimy na:
Magmowe: (zakrzepła magma)
• wylewne - bazalt
• głębinowe - granit
• żyłowe o budowie porfirowej
Osadowe:
• pochodzenia biologicznego (powstałe ze szcząków roślin i zwierząt)
- wapienie, kreda, dolomity
• chemiczne (z odparowującej wody)
- sół kamienna, sól morska, siarka, gips
Okruchowe:
• luźne - głazy, żwiry, piaski, muły, iły
• spojone - zlepieńce, piaskowce, mułowce, iłowce
Metamorficzne: (przeobrażone skały powstałe na wskutek wysokiego ciśnienia lub temperatury)
wapienie → marmur
węgiel → grafit
piaskowiec → kwarcyt
różne skały → łupki
Złoże mineralne - naturalne nagromadzenie minerałów lub skał użytecznych w gospodarce w ilościach nadających się do wydobycia.
Rodzaje złóż:
• pokłady - warstwy wypełnione surowcem
• żyły
• gniazda
• soczewki
29894 Odwiedzający