IX PAŃSTWO A INNE FORMY ORGANIZACJI ŻYCIA SPOŁECZNEGO
Państwo a partie polityczne
We współczesnym państwie istotna rolę odgrywają różnego rodzaju ciała pośredniczące pomiędzy społeczeństwem a ośrodkami władzy państwowej.
Ciała pośredniczące to partie polityczne, a także tzw. grupy nacisku.
Partia (łac. pars – część) – określenie tym pojęciem danej organizacji ma oznaczać, że w organizacji tej skupiona jest tylko część społecznej całości, część zbiorowego podmiotu władzy (narodu lub ludu).
Partie określają się też innymi terminami: ruch, związek, unia, sojusz, obóz, konfederacja, platforma.
Cechy partii politycznej:
Dobrowolność tej organizacji – czyli aby stać się jej członkiem należy dobrowolnie zgłosić akces i po spełnieniu określonych wymogów zostać przyjętym. Z partii można w każdej chwili wystąpić, można tez w określonych sytuacjach zostać z niej wykluczonym.
Program polityczny – wynika z aprobowanych przez partię założeń ideologicznych i dotyczy zazwyczaj wszystkich dziedzin życia w państwie (politycznej, społecznej, gospodarczej). Program ma przyciągnąć potencjalnych wyborców i umocnić przekonania zwolenników.
Sposób działania – partia chce zrealizować swój program poprzez zdobycie i wykonywanie (sprawowanie) władzy państwowej (samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami).
koalicje wyborcze – zawiązywane przez partie przed wyborami
koalicje rządowe – zawierane przez partie po wyborach dla osiągnięcia większości parlamentarnej
Partia polityczna – organizacja społeczna, która rywalizując albo współdziałając z innymi takimi organizacjami dąży do zdobycia lub utrzymania władzy, w celu realizacji swojego programu politycznego.
Partia polityczna spełnia w społeczeństwie i państwie określone funkcje:
Partie są pośrednikami między społeczeństwem a państwem. Treść spełnianej przez partie funkcji pośrednictwa jest odmienna w systemach demokratycznych i niedemokratycznych.
W systemach demokratycznych partie zapewniają obywatelom udział we władzy państwowej, dostęp do władzy ii wpływ na nią.
W systemach niedemokratycznych partie zmierzają do podporządkowania społeczeństwa rządzącej elicie.
Spełnianie funkcji pośrednictwa przez partie polega na:
Reprezentowaniu wobec państwa interesów grup społecznych (nie jest to akt jednorazowy, lecz złożony proces polityczny)
Oddziaływaniu na społeczeństwo różnymi sposobami.
W ramach realizacji funkcji wyborczej można wyróżnić kilka kierunków działań:
Selekcja (typowanie) kandydatów na wybieralne stanowiska
Formułowanie programów (platform) wyborczych
Propaganda i agitacja wyborcza
Funkcja kierowania państwem – urzeczywistniana przede wszystkim przez tę partię, która samodzielnie lub w koalicji, wygrała wybory.
Dyskusyjne jest, czy można mówić o uczestnictwie partii opozycyjnych (partii, które przegrały wybory) w realizacji funkcji kierowania państwem.
System partyjny to ogół legalnie istniejących w danym państwie partii politycznych oraz układ stosunków pomiędzy nimi, a także między nimi a państwem, kształtujących się w toku rywalizacji albo współdziałania w walce o zdobycie włazy państwowej lub jej sprawowanie.
Funkcje systemów partyjnych:
Tworzą legalne forum walki partii politycznych o władzę państwową, forum, na którym ścierają się poglądy i dokonuje się ich konfrontacja
Są mechanizmami umożliwiającymi organizowanie wyborów, przede wszystkim parlamentarnych
Umożliwiają formowanie ośrodków władzy i wyłanianie ekip rządzących
Są mechanizmami integrującymi i aktywizującymi polityczne społeczeństwo, mechanizmami służącymi kształtowaniu opinii społecznej i kultury politycznej
Klasyfikacja systemów partyjnych według kryteriów ról i szans partii politycznych w walce o władzę
Jednopartyjny – w praktyce polega albo na istnieniu tylko jednej partii, albo na formalnym istnieniu kilku partii, z których doktrynalnie tylko jedna umocowana jest do sprawowania władzy (ten system jest znany państwom faszystowskim, niektórym państwom Trzeciego Świata).
Dwupartyjny – niezależnie od ilości istniejących w państwie partii tylko dwie spośród nich mają realne szanse zdobycia władzy państwowej (taki system istnieje w USA czy w Wielkiej Brytanii).
Wielopartyjny – taki, w którym więcej niż dwie partie mają realne szanse na zdobycie władzy (istnieje on w większości państw demokratycznych).
Partie polityczne postrzegane są jako konieczny element instytucjonalnej struktury państwa.
Po II Wojnie Światowej twórcy konstytucji w niektórych państwach uznali za niezbędne unormowanie w ustawach zasadniczych roli partii politycznych jako ciał pośredniczących i współorganizatorów życia politycznego w państwie. Proces ten określa się jako konstytucjonalizacja partii politycznych.
Dokonywał się również proces obejmowania działalności partii unormowaniami ustawowymi, co zostało nazwane w piśmiennictwie jurydyzacją partii politycznych.
Jurydyzacja dokonuje się w dwojakiej formie prawnej:
Przez uchwalenie specjalnych ustaw o partiach politycznych
Przez uchwalenie ustaw (lub innych aktów normatywnych) regulujących problematykę partii politycznych incydentalnie
Ustawy o partiach politycznych to akty normatywne, które bezpośrednio regulują ważne zagadnienia dla bytu i działalności partii.
Ustawy wyborcze, regulując zasady i tryb przeprowadzania wyborów, dotyczą w sposób naturalny partii politycznych jako uczestników instytucji i procedur wyborczych.
Regulaminy parlamentarne normują sprawy organizacji i działalności partii politycznych na terenie parlamentu (lub w jego izbach).
Państwo a grupy nacisku
Obok partii politycznych, jako ciał pośredniczących, szczególną pozycję w mechanizmie sprawowania władzy państwowej zajmują grupy nacisku.
Między grupami nacisku, a partiami politycznymi zachodzą znaczące różnice szczególnie widoczne na trzech płaszczyznach:
Grupy nacisku nie dążą do zdobycia władzy i jej sprawowania. Pragną one, poprzez wywieranie nacisku na różne ogniwa władzy państwowej, uzyskać wpływ na treść podejmowanych przez organy państwowe decyzji politycznych, tak aby decyzje te były korzystne z punktu widzenia reprezentowanych przez grupę nacisku interesantów.
Grupy nacisku reprezentują zazwyczaj interesy społeczne o mniejszym podmiotowo zasięgu niż partie polityczne, czyli dotyczące mniejszych liczbowo grup społecznych
Grupy nacisku z reguły formułują cele działania o węższym przedmiotowo zakresie niż partie polityczne.
Między grupami nacisku a partiami politycznymi istnieją także określone związki. Starają się one wywierać wpływ nie tylko na ogniwa władzy państwowej, ale także na inne elementy systemu politycznego, zwłaszcza na partie polityczne.
Kierownictwa partii politycznych są czasem uzależnione w swych decyzjach i działaniach od stanowiska grupy nacisku.
Grupa nacisku – dobrowolne ugrupowanie osób połączonych wspólnymi interesami, dążące – drogą wywieranych różnymi sposobami nacisków na ogniwa systemu politycznego – do osiągnięcia takiego celu, aby decyzje podejmowane przez organy państwowe były korzystne dla interesantów danej grupy.
Grupy nacisku mają różną formę prawną:
organizacje (związki) właścicieli, przedsiębiorców czy pracodawców
organizacje pracobiorców (główne związki zawodowe), czy konsumentów
stowarzyszenia
fundacje
pozaparlamentarne ciała o strukturze mieszanej (np. skupiające przedstawicieli pracodawców, pracobiorców i rządu)
Grupy nacisku spełniają w systemie politycznym państwa istotne funkcje:
reprezentowanie interesów określonych grup społecznych (interesy partykularne)
wpływanie na organy państwowe
wpływanie na inne ogniwa systemu politycznego
W wielu współczesnych państwach (także w Polsce) mamy do czynienia z częściową instytucjonalizcją problematyki grup nacisku, co oznacza, że niektóre sprawy związane z ich istnieniem, funkcjami i działalnością są przedmiotem regulacji tak w konstytucjach, jak i w aktach prawnych rangi ustawowej.
3. Państwo a samorządy
Samorządy w sposób wyraźny różnią się od partii politycznych i grup nacisku.
Według P. Winczorka: Samorządy nie są instytucjami przeciwstawnymi państwu. Są one natomiast tworami organizacyjnymi uzupełniającymi formy uczestnictwa obywateli (…) w sprawowaniu władzy publicznej w państwie.
Samorząd w znaczeniu prawnym rozumiany jest obecnie jako wykonywanie zadań administracji publicznej w sposób zdecentralizowany i na własną odpowiedzialność przez odrębne w stosunku do państwa podmioty, które w zakresie wykonywania swoich zadań nie są poddane ingerencji państwowej.
Samorząd w znaczeniu politycznym czy socjologicznym obejmuje honorowe (nieodpłatne) uczestnictwo osób fizycznych lub grup społecznych w wykonywaniu określonych zadań państwowych, niekoniecznie z zakresu administracji publicznej.
Samorząd – forma organizowania się ludzi, umożliwiająca im – na podstawie i w granicach obowiązującego prawa – samodzielne władcze rozstrzyganie metodami demokratycznymi o istotnych dla nich sprawach.
Cechy samorządu:
samorząd jest jedną z form decentralizacji władzy w państwie
byt samorządu związany jest z istnieniem prawnie wyodrębnionej grupy osób
przynależność do wspólnoty samorządowej nie jest kwestią swobodnego wyboru
samorządy służą przede wszystkim zaspokajaniu potrzeb członków danej wspólnoty
na samorządach spoczywa obowiązek wykonywania przekazanych im zadań państwowych
samorządy realizują swoje zadania w formach władczych, czyli w formach właściwych dla organów administracji państwowej
każdy z samorządów musi posiadać własne organy
granice samodzielności i niezależności samorządów wyznaczają przepisy prawne dotyczące nadzoru nad samorządem
Samorząd nie jest instytucją jednolitą, ale zróżnicowaną. Dlatego dokonuje się różnych klasyfikacji samorządów, biorąc pod uwagę rozmaite kryteria.
Najważniejszy podział samorządów oparty jest na kryterium charakteru więzi łączącej grupę osób skupiona w danej jednostce samorządowej:
Samorząd terytorialny – skupiający grupę ludzi na podstawie więzi zamieszkania na danym terytorium.
Samorząd specjalny – skupia jacy grupę ludzi na podstawie innej niż więź terytorialna (np. samorząd zawodowy, samorząd akademicki, samorząd wyznaniowy)
Samorząd terytorialny – jest korporacja lokalnego społeczeństwa, o własnej wewnętrznej organizacji, wykonującą zadania państwowe, wyposażoną w przymiot osoby prawnej i podlegającą nadzorowi państwa.
Samorząd terytorialny odróżniają cechy:
Jest on formą decentralizacji terytorialnej, oznaczającej przekazywanie zadań państwa z centrum do poszczególnych jednostek terytorialnych.
Przynależność do wspólnoty samorządowej powstaje w związku z zamieszkaniem na terenie określonej jednostki podziału terytorialnego państwa.
Przepisy prawne gwarantują terytorialnym wspólnotom rządowym i wyłonionym przez nie organom prawo do zarządzania „swoimi sprawami” (we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność)
Samodzielność wykonywania zadań przez terytorialne wspólnoty samorządowe nie oznacza samodzielności nieograniczonej, ponieważ działalność samorządu poddana jest nadzorowi ze strony organów państwowych.
Realizując wskazane wyżej zadania, samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej
Samorządy specjalne są formą decentralizacji rzeczowej.
Dwie postacie samorządów specjalnych odgrywają aktualnie najistotniejszą rolę:
Samorządy zawodowe – obejmują przede wszystkim osoby uprawiające tzw. wolne zawody (adwokaci, notariusze, lekarze, doradcy podatkowi itp.) przynależność do tych samorządów jest zazwyczaj obowiązkowa i z reguły posiadają one uprawnienia publicznoprawne (władcze).
Samorządy gospodarcze – zalicza się do nich najczęściej samorządy przedsiębiorców, rzemieślnicze, rolnicze, izby gospodarcze itp. Samorząd ten opiera się raczej na zasadzie dobrowolności i nie zawsze posiada uprawnienia publicznoprawne (władcze)
Wyznaczenie ścisłej granicy między samorządami zawodowymi a samorządami gospodarczymi sprawia trudności. Wprawdzie w organizacjach samorządu zawodowego jako więź podstawową przyjmuje się wykonywanie pewnego zajęcia, a w organizacjach samorządu gospodarczego wspólnotę interesów ekonomicznych, jednak w praktyce nie są to kryteria pozwalające na jednoznaczne podziały.
Za kryterium rozstrzygające o tym, czy dana organizacja samorządowa ma charakter samorządu zawodowego, czy gospodarczego proponuje się przyjąć rodzaj działalności będącej podstawa istnienia danej organizacji.
We wszystkich państwach, w których istnieją samorządy, są one normowane przepisami prawa.
Samorząd terytorialny jest regulowany normatywnie przede wszystkim w aktach prawnych najwyższego rzędu (zwłaszcza w konstytucjach).
Samorządy specjalne są także regulowane w niektórych państwach przepisami rangi konstytucyjnej.