RODZIAŁ VII
Życie społeczne to to, co robią poszczególne jednostki, gdy znajdą się w przestrzeni międzyludzkiej, składają się na nie ludzkie zachowania, czynności, działania, kontakty, interakcje, odniesienia do innych przez stosunki społeczne, powiązania przez organizację czy strukturę.
Ludzie nie zawsze działają w pojedynkę, często podejmują AKTYWNOŚC ZBIOROWĄ.
Społeczeństwo masowe – przeważnie działamy w otoczeniu wielkiej liczby innych ludzi, w ogromnych zbiorowościach; masowość występuje we wszelkich kontekstach życia społecznego:
Urbanizacja
Industrializacja
Powszechność edukacji
Masowość wypoczynku itp.
W społeczeństwie masowym aktywność zbiorowa staje się powszechną formą życia społecznego.
Rodzaje aktywności zbiorowej (typologia ze względu na stopień rzeczywistej wspólnoty działania):
Działania masowe – ludzie działają tylko podobnie, choć niezależnie od siebie, bez osobistego kontaktu; z tego, że podobne działania podejmuje bardzo wielu ludzi, wynikają dla społeczeństwa jakieś ważne konsekwencje, które przez poszczególne jednostki nie były ani zamierzone, ani nawet przewidywane, np. gdy głosujemy w wyborach zgodnie z własnym interesem, a wiele ludzi zagłosuje tak samo, złożonym efektem tego może być zasadniczy zwrot polityczny; działania takie mogą przebiegać spontanicznie lub być przedmiotem interwencji podejmowanych przez rządy, zmierzające do ich kształtowania w kierunku uznanym za pożądany
Zachowania zbiorowe – ludzie znajdują się w bezpośredniej bliskości, w jednej przestrzeni i doświadczają tych samych sytuacji, ale jeszcze działają jakby obok siebie, paralelnie raczej niż wspólnie,
np. w tłumie – nagromadzeniu wielu nie znających się wzajemnie jednostek, znajdujących się w tej samej przestrzeni lub łączących jakiś konkretny powód zgromadzenia; w tłumie jednostki działają bardziej emocjonalnie, bezkrytycznie, bezrefleksyjnie, spontanicznie, zawieszając wszelkie kalkulacje i myślenie racjonalne, ich działanie ma charakter EKSPRESYJNY, nie celowy; w tłumie ludzie ulegają też często demoralizacji i brutalizacji, zawieszając reguły moralne i obyczajowe
audytorium lub widownia (na koncercie, spektaklu teatralnym, meczu) – każdy przybywa osobno, ma inne motywacje
publiczność – podobieństwo działań i sytuacji, w której działania są podejmowane, a także świadomość po stronie każdego działającego, że wielu innych działa podobnie, np. widzowie serialu w TV czy słuchacze audycji radiowej – równoczesność działań, podobne przeżycia i emocje, albo czytelnicy książki czy słuchacze płyty – działanie nie jest równoczesne
pokolenie – zbiorowość ludzi, którzy doświadczyli takich samych, ważnych wydarzeń historycznych, przeżyli te same sytuacje, reagowali na te same wyzwania, ale doświadczali tego wszystkiego osobno, każdy trochę inaczej; podobne przeżycia kształtują mentalność, postawy, hierarchię wartości uczestników, wytwarzają też między nimi trwałe więzi solidarności zbiorowej – wspólnotę pokoleniową opartą na pamięci przeżytych wydarzeń
Działania zbiorowe – ludzie rzeczywiście działają razem, w powiązany i skoordynowany sposób, dla realizacji wspólnych celów; aby taka działalność była skuteczna potrzeba:
Wyraźna artykulacja celów działania
Określenie strategii postępowania
Podział funkcji między uczestników
Koordynacja różnych funkcji
Najczęściej spełnieniu powyższych wymogów służy wyłonienie się przywództwa
Są bardziej trwałe niż zachowania zbiorowe; do realizacji zbiorowych celów niezbędna jest większa racjonalność, myślenie strategiczne, planowanie działań
Ruchliwość pozioma – przemieszczanie się ludzi w przestrzeni geograficznej, łączy w sobie zjawiska z trzech omówionych dotąd kategorii aktywności zbiorowej
Migracja
Turystyka
Dojazdy do pracy
Ruchy społeczne – są ukierunkowane na szczególny cel, jakim jest zrealizowanie jakiegoś rodzaju szczególnej zmiany społecznej oraz przebiegają w ramach niezinstytucjonalizowanych i nieformalnych; są czymś pośrednim między zachowaniami zbiorowymi a działalnością zawodową; np. ruch antyaborcyjny, feministyczny, ekologiczny; obszar życia społecznego, w którym występują takie zjawiska nazywamy „sektorem ruchów społecznych” – jest on w obecnych czasach szczególnie bogaty, ponieważ nowoczesne społeczeństwo stworzyło sprzyjające warunki formowania się, mobilizowania i rozwijania ruchów społecznych:
Proces urbanizacji - doprowadził do powstania wielkich skupisk ludności na stosunkowo niewielkiej przestrzeni, dzięki temu miasta stały się środowiskiem formułowania zbiorowych poglądów i bazą rekrutacyjną dla zachowań i działań zbiorowych
Proces industrializacji – pracownicy skupiali się w fabrykach czy przyfabrycznych osiedlach, cechowała ich podobna sytuacja życiowa, problemy i aspiracje, więc łatwo im było o sformułowanie wspólnej opinii, uzgodnienie strategii walki i podjęcie zbiorowych protestów
Umasowienie edukacji – gromadziło wielkie masy uczniów, młodych osób z natury gotowych do wspólnej mobilizacji i aktywności kolektywnej; edukacja pozwala na lepsze dostrzeganie i definiowanie spraw publicznych, rozwija wrażliwość na krzywdę i niesprawiedliwość, a także poszerza wyobraźnię na temat możliwych strategii wspólnego działania
Rozwój nowoczesnych technologii – środki masowego przekazu pozwalają na kształtowanie opinii publicznej i wytwarzanie poczucia wspólnoty w skali ponadlokalnej, a drugiej strony pozwala na błyskawiczną komunikację
Nowoczesne społeczeństwo miejskie i przemysłowe stwarza warunki wzmacniające motywację potencjalnych uczestników, ze względu m.in. na rozchwianie tradycyjnych wartości, chaos normatywny czy stan anomii, które wyzwalają potrzebę poszukiwania sensu życia, drogowskazów postępowania, godnych celów
Ideologia aktywistyczna i progresywistyczna – podkreśla wagę i potrzebę zmian, a także zależność zmian od podmiotowej aktywności ludzi
Odchodzenie od form dyktatorskich, autokratycznych czy totalitarnych w stronę reżimu demokratycznego – demokracja stwarza dla ruchów społecznych szczególnie dogodną „strukturę szans politycznych” , jest połączona także z pewnym stopniem liberalizacji politycznej, niezbędnej dla powstania ruchów kontestatorskich czy rewolucyjnych
„mobilizacja zasobów ludzkich i materialnych” – wolny czas i energia uczestników (praca straciła charakter fizycznie eksploatujący), środki techniczne, lokale, maszyny, megafony itp.
Rodzaje ruchów społecznych:
Ze względu na ich zakres:
Ruchy reformatorskie – pragną dokonać modyfikacji zastanych sposobów postępowania przez zmianę norm prawnych, religijnych czy obyczajowych, regulujących postępowanie właściwe czy pożądane, np. ruch przeciwko eksperymentom na zwierzętach
Ruchy radykalne, rewolucyjne – zmierzają do zmian najbardziej fundamentalnych, dotyczących podstawowych zasad porządku społecznego, a także zmian wielostronnych, obejmujących różne obszary życia społecznego, np. Solidarność
Podejście do nowoczesności
Nastawiony na innowacje – zmierza do wprowadzenia nowych norm i wartości, nowych rozwiązań organizacyjnych i ustrojowych
Zachowawczy – sprzeciwia się zmianom i dąży do powstrzymania zmian już wprowadzonych
Są kwestie społeczne, które mobilizują w równej mierze ruchy „za” i „przeciw” – pojawiają się pary „ruchów” i „kontrruchów”, np.antyaborcyjne i proaborcyjne
Domena, w której ruch pragnie osiągnąć zmiany
Żądający reform społecznych - zmian organizacyjnych, strukturalnych w dziedzinie gospodarki, polityki, kultury; zmienione warunki organizacyjne miały ukształtować w przyszłości lepszych ludzi
Dążące do doskonalenia jednostek, ich naprawy moralnej, godności, odrodzenia religijnego – odmienieni ludzie mają zmienić na lepsze całe społeczeństwo
Strategia działania
Dążące do zdobycia władzy politycznej i legislacyjnej – naturalny kierunek ich ewolucji to przekształcenie się w partie polityczne
Zadowalające się wywieraniem nacisku na władzę państwową i kierunki legislacji
Ruchy dążące do zreformowania jednostek kierują swoje działania ku dostępowi do mass mediów, inicjują działania edukacyjne, samokształceniowe, np. Radio Maryja
Akceptowane metody działania
Wykluczające działania gwałtowne, terrorystyczne, oparte na przemocy – pokojowe, perswazyjne, zgodne z prawem działania, np. Gandhi czy Solidarność
Akceptujące przemoc w najbardziej brutalnych formach, jako jedyne skuteczne narzędzie walki – ruchy nacjonalistyczne, separatystyczne, fundamentalistyczne, rewolucyjne
Perspektywa historyczna
„Stare” – reprezentowały wyraźnie wyodrębnione segmenty struktury społecznej: klasy, warstwy czy kategorie zawodowe, np. ruch robotniczy, ruchy chłopskie, ruchy związkowe; walczyły o partykularne zmiany, zawierające się w interesach tych grup; cechowały się hierarchiczną strukturą wewnętrzną i stosunkowo dużym stopniem zorganizowania, wyłaniając z siebie łatwo partie polityczne lub związki zawodowe
„Nowe” – rekrutują swoich członków w poprzek podziałów klasowych, warstwowych czy zawodowych; nie mają charakteru partykularnego, lecz uniwersalistyczny; wartości, wokół których skupiają się takie ruchy mają charakter „postmaterialistyczny”; cechują się luźniejszymi formami organizacyjnymi, są bardziej egalitarne, zdecentralizowane, oparte na dobrowolnym akcesie i ochotniczych formach aktywności, np. ruch ekologiczny, feministyczny, antyglobalizacyjny
„Stare” ruchy społeczne nie uległy jednak dezaktualizacji, walka o partykularne interesy ekonomiczne jest tak samo intensywna jak dawniej. Jedyną różnicą jest to, że wraz z rosnącą stale dominacją ustrojów demokratycznych reprezentacje grup interesów zyskały swoje miejsce w zinstytucjonalizowanym mechanizmie politycznym
„Kariera” ruchu społecznego
Warunki niezbędne, aby ruch mógł powstać
Sprzyjający kontekst strukturalny – masowość, łatwość komunikacji, aktywistyczna ideologia, wolności demokratyczne, historyczna tradycja kontestacji (np. w społeczeństwie francuskim)
Strukturalne napięcie – sprzeczności interesów i wartości pomiędzy jego różnymi segmentami oraz związane z tym antagonizmy i konflikty
Uogólnione przekonania – rozbieżność interesów czy wartości musi zostać dostrzeżona, zdefiniowana, zinterpretowana, przeżyta emocjonalnie (trzy charakterystyczne doznania: nierówności, niesprawiedliwości, deprywacji); relatywna deprywacja – osiągnięcia jednostki rozbieżne są z aspiracjami do warunków życiowych, które w porównaniu z innymi w mniemaniu jednostki jej się należą; zachodzi w trzech sytuacjach – gdy warunki życiowe ulegają nagle gwałtownemu pogorszeniu, rozchodząc się w ten sposób ze standardem życiowym, do którego przyzwyczailiśmy się; nagły wzrost aspiracji przy niezmiennym poziomie realnych warunków życiowych; gdy poprawa sytuacji gospodarczej czy politycznej rodzi nadzieje i aspiracje dalszej, ciągłej poprawy
Zdarzenie inicjujące – zdarzenie indywidualne, o wydźwięku symbolicznym czy emocjonalnym, stanowiące dla zbiorowości wstrząs i „wyprowadzające ich na ulicę”, np. czarna Rosa Parks siadająca w przeznaczonej dla białych części autobusu w Alabamie; pozwala na przełamanie „pluralistycznej ignorancji” – sytuacji, w której nie wiemy, czy reszta społeczeństwa podziela nasze niezadowolenie, oburzenie
Rekrutacja członków
Spontaniczna, żywiołowa, oddolna – „model wulkaniczny”
Inspirowana/organizowana – instytucja animatorów ruchu, zwarta, quasi – profesjonalna grupa działaczy podejmujących następnie akcje rekrutacyjne
Podczas rekrutacji niezbędne jest uruchomienie motywacji do przyłączenia się i przełożenia celów ruchu na własne, prywatne interesy potencjalnych członków, inaczej ruch nie odniesie sukcesu. Jeśli ruch walczy o realizację dóbr czy wartości publicznych, takich jak wolność, niepodległość czy demokracja miejsce ma tzw. syndrom „pasażera na gapę” – przyjęcie postawy „poczekamy, zobaczymy”, nie partycypujemy w ruchu, a jeżeli odniesie on sukces, nas też obejmie korzyść. Z tym modelem myślenia możemy zerwać poprzez
Nie kierowanie się racjonalnością instrumentalną, a racjonalnością z uwagi na wartości; sytuacja „cel uświęca środki”
Dodanie do korzyści płynących z uczestnictwa, oprócz wartości i dóbr publicznych także dóbr i wartości prywatnych, które stają się udziałem wyłącznie członków ruchu, np. wrażenie ekskluzywności i sekretności, inicjowanie ciekawych aktywności itp.
Dwie fale rekrutacji
Pierwotna – obejmuje członków, którzy przyłączają się do ruchu z pobudek ideologicznych czy moralnych
Wtórna – gdy ruch już istnieje i odnosi sukcesy jednostki przystępują do niego motywowane własnymi interesami; Ci członkowie z reguły przy pierwszych niepowodzeniach ruchu masowo z niego uciekają
Powstają kręgi zaangażowania – od tych, którzy traktują ruch jako swoje powołanie i wiążą z nim znaczną część swojej życiowej aktywności, aż po tych, którzy mało przejmują się celami ruchu a przystępują do niego tylko dla własnych potrzeb.
Pojawia się postać centralna – przywódca charyzmatyczny. Charyzma ma jednak charakter efemeryczny, po pewnym czasie dochodzi do rutynizacji charyzmy.
Różnicowanie się i biurokratyzowanie struktur organizacyjnych, pojawiają się szczeble władzy, wyspecjalizowane funkcjonalne komórki – niektóre ruchy społeczne przekształcają się w partie polityczne
Kres ruchu
„Kryzys wiktorii” – demobilizacja ruchu, rozproszenie jego członków, dezaktualizacja ideologii, rozpad struktur organizacyjnych
„Kryzys przegranej” – narastające rozczarowanie członków, stopniowa demobilizacja, zamieranie aktywności, odpływ zwolenników