AGRESJA W SZKOLE

NAUCZYCIELE

Badania kondycji zawodowej nauczycieli H. Cudaka (1997)

Przebadano 760 nauczycieli (ankietami) ze szkół województwa łódzkiego, radomskiego i skierniewickiego. Badani oceniali swoje zalety i wady. Wykazali krytyczną postawę wobec swoich słabości. Do najczęściej obserwowanych negatywnych cech nauczycieli zaliczyli;

• zawiść, egoizm

• nieumiejętność krytycznego spojrzenia na siebie

• lekceważenie osiągnięć kolegów

• zarozumialstwo

• niecierpliwość

Autor wykazał, że w szkołach można spotkać osoby pełne lęków i kompleksów, niedowartościowane, z poczuciem bezradności oraz małej skuteczności zawodowej.

Lista przewinień nauczycieli w badaniach Z. Ratajka (1996)

Zbadano uczniów 84 szkół; w 63 % szkół uczniowie skarżyli się na:

• krzyki i hałaśliwe reakcje nauczycieli

• wrogość i nietolerancję

• szyderstwa i wyśmiewanie

• publiczne krytykowanie ucznia i jego rodziny

Badania własne

IPSA	Dziewczęta	Chłopcy	Razem
Szkoły Podstawowe	2%	6%	4%
Gimnazja	13%	26%	19%
Szkoły Ponadgimnazjalne	15%	26%	21%

Graficzna ilustracja zachowań agresywnych nauczycieli w opinii uczniów

Determinanty agresji nauczycieli (Poraj 2002; 2006; 2008)

• Motywy wyboru zawodu nauczycielskiego

• Charakterystyka nauczycieli o wysokim syndromie agresji:

- niska samoocena ( niezadowolenie z siebie )

- brak odporności na sytuacje trudne

- niska wrażliwość na potrzeby innych

- niska potrzeba afiliacji ( tendencja do izolowania się )

- koncentracja na sobie

- sztywność, konfliktowość

= brak szans na samorealizację zawodową!

Syndrom agresji a płeć nauczyciela

IPSA	KOBIETY	MĘŻCZYŹNI	t	p
	X1	S1	X2	S2
Syndrom agresji	35,70	19,79	27,03	20,88
Samoagresja	4,53	3,77	2,53	3,21
Agresja uwewnętrzniona	5,43	4,76	4,90	3,58
Agresja skierowana na zewnątrz	14,20	7,96	9,07	8,91
Kontrola	14,27	5,67	16,73	4,74
Skłonność do odwetu	3,80	3,45	5,30	4,99

Graficzna ilustracja syndromu agresji u nauczycieli z podziałem na płeć mierzonego Inwentarzem IPSA Z. Gasia

Charakterystyka osobowości badanych

Wymiary osobowości	KOBIETY	MĘŻCZYŹNI	t	p
	X1	S1	X2	S2
Otwartość	32,13	5,08	27,10	5,22
Sumienność	34,33	7,02	32,03	6,71
Ekstrawersja	30,50	5,15	29,50	5,17
Neurotyczność	20,67	8,02	14,13	6,78
Ugodowość	32,50	5,11	30,93	6,80

Graficzna ilustracja wyników badania nauczycieli Inwentarzem NEO- FFI P. T. Costy i R. McCrae

Poczucie bezpieczeństwa u badanych nauczycieli

KPB	KOBIETY	MĘŻCZYŹNI	t	p
	X1	S1	X2	S2
Poczucie bezpieczeństwa	16,90	6,02	20,57	5,23
Poczucie bliskości	7,77	2,11	7,83	1,93
Poczucie stabilności	3,63	2,45	5,67	2,24
Zaufanie do siebie	5,50	3,20	7,13	2,34

Graficzna ilustracja wyników badania poczucia bezpieczeństwa u nauczycieli KPB Z. Uchnasta

SZKOŁA jako środowisko pracy nauczycieli

Psychospołeczne cechy pracy nauczyciela

Warunki salutogenne

(pozytywny potencjał
środowiska pracy)

Wsparcie społeczne:

• zabezpiecza przed stresem

• modyfikuje postrzeganie trudności

• uruchamia doradztwo koleżeńskie

rozwój zasobów i budowanie odporności

Psychospołeczne obciążenia

(stresory)

Wynik interpretacji uwzględniającej:

• wymagania

• indywidualne potrzeby

• właściwości pracownika

szkodzą nie zawsze

i nie każdemu

(Fengler 2000; Forman 2010; Hakanen, Schaufeli 2008; Merecz 2010; Pyżalski 2010; Seligman 2002; Sęk 2000; Sheffield 1994; Tucholska 2009; Uchnast 2010)

Dobra kondycja środowiska nauczycielskiego (Pyżalski 2010; CBOS 2009; OBOP 2010)

• 89% nauczycieli aplikowałoby na swoje stanowisko ponownie.

• 76% uważa, że jest to zawód godny polecenia.

• 42% to entuzjaści swojej pracy, w pełni identyfikują się z zawodem;

• Ranking prestiżu zawodów (CBOS 2009):

- maksymalna średnia ocen: 84 punktów (profesor uczelni i strażak),

- nauczyciel: 70 punktów (7 miejsce - wyprzedził przedsiębiorców,

dziennikarzy, księży i ministrów).

• Pracownicy branży edukacyjnej są bardziej zadowoleni z pracy (80) niż statystyczny Polak (52) i statystyczny Europejczyk (60).

Indeks Satysfakcji Pracowników w Polsce w latach 2009-2010 (TNS OBOP 2010)

Psychospołeczne obciążenia

• Nauczyciel pracuje w bezpośredniej podmiotowej relacji zakładającej współdziałanie i wymianę emocjonalną („pracuje sobą”).

• Musi być człowiekiem wszechstronnym i nowoczesnym.

• Kieruje rozwojem uczniów o różnej motywacji, zróżnicowanych zdolnościach, dysfunkcjach w rozwoju i zachowaniu.

• Wypełnia rolę heurystyczną i nieustannie staje przed koniecznością rozwiązywania problemów.

• Pełni rolę zawodową w izolacji.

• W jego rolę wpisana jest wielopoziomowość indywidualnych kontaktów społecznych.

• Jest to zawód o dużej ekspozycji społecznej, co łączy się z kontrolą, oceną, krytyką działalności i efektów.

• Szkoły charakteryzuje niebezpieczna strategia zarządzania oparta na wynikach, a wiedza stała się wartością rynkową.

• Nauczyciela obciąża niejasność roli - brak wymiernych wskaźników zawodowej doskonałości aktywności opiekuńczej, dydaktycznej i wychowawczej.

• Brak wewnętrznej spójności roli zawodowej – wykluczające się albo trudne do pogodzenia oczekiwania.

• Nauczyciel doświadcza psychologicznej trudności roli – duża odpowiedzialność, poczucie nieodwzajemnienia, osamotnienia, potrzeba ciągłego uczenia się.

• Istnieje niezgodność z innymi rolami – pełnienie różnorodnych ról w samej szkole, konflikt ról zawodowych i pozazawodowych.

(Burish 1993; Cherniss 1993, 1995; Elliot 1996; Fontana 1998; Greenglass i Burke 1988; Goleman 1999; Hall 1997; Konarzewski 2002; Krauze 2010; Kwieciński 2000; Kwaśnica 2003; Mandal 1999; Maslach 1986; Maslach, Leiter 1997; Pierce i Molloy1990; Pines 1994, 1996; Pyżalski 2010; Schaufeli, Enzman 1998; Sęk 1994, 2000; Śliwerski 2006; Travers, Cooper 1993; Troman 1996; Tucholska 2009)

Uwarunkowania i przejawy wypalania się

Sama sytuacja nie generuje stresu, jest on pochodną warunków i właściwości jednostki (Schaufeli 1993).

Podstawowe wymiary stresu zawodowego nauczyciela (Fontana i Abouserie, 1993)

• Nieprawidłowe zachowania uczniów

• Trudne warunki pracy (niska płaca, brak uznania)

• Niedostateczne relacje koleżeńskie

• Presja czasu

Boyle i in. (1995) dodali:

• Przeciążenie pracą (przygotowywanie się, ocenianie, sprawdzanie prac)

• Odpowiedzialność, nacisk na wyniki sprawdzianów i egzaminów

I. Koncepcje wypalania się

Podejście indywidualne

Edelwich i Brodsky 1980, Pines 1993

Podejście interpersonalne

Maslach 1986

Podejście kontekstualne

Golembiewski i wsp. 1996, Maslach 1998, Maslach i Leiter1997

Całościowy model wypalenia
Enzmann i Schaufeli,1998

II. Podejście interpersonalne Ch. Maslach (1986)

INTERPERSONALNE WYMOGI

EMOCJONALNE PRZECIĄŻENIE

WYPALENIE

emocjonalne wyczerpanie

depersonalizacja

obniżenie zadowolenia z osiągnięć zawodowych

III. Podejście kontekstualne (Golembiewski i in. 1996; Maslach 1998, 2003; Maslach i Leiter,1997,2005)

• Wypalenie odwołuje się do stresu zawodowego rozumianego jako pochodna nieprawidłowych relacji pomiędzy jednostką a pracą.

• Warunki pracy mają związek z wyczerpaniem emocjonalnym, o obniżeniu poczucia osiągnięć zawodowych i depersonalizacji decydują zasoby jednostki.

• Wprowadzono pojęcie dopasowania się.

OSOBA

podmiot działający, doświadczający emocji, sukcesów
i niepowodzeń, mający cele, system wartości, pragnienia

PRACA

ujmowana w szerokim sytuacyjnym
i organizacyjnym kontekście

IV. Ogólny model wypalenia (Schaufeli i Enzmann 1998)

• Wypalenie to negatywny, przewlekły stan psychiczny wywołany pracą zawodową; narasta stopniowo i często w sposób ukryty dla jednostki.

• Jest zjawiskiem bardzo złożonym i można analizować je w płaszczyźnie: jednostkowej, interpersonalnej, organizacyjnej i społecznej.

• Istotne dla wypalania się są wzajemnie współwarunkujące się czynniki:
  silna motywacja, trudne warunki pracy, niewłaściwe strategie zaradcze.

• Dla profilaktyki wypalenia istotne jest zachowanie proporcji:

PRACOWNIK PRACA ORGANIZACJA

IV. Ogólny heurystyczny model wypalenia (Schaufeli i Enzmann 1998)

Stan badań nad wypalaniem się nauczycieli

Rezultaty badań są rozbieżne, wskaźniki mało precyzyjne. Wskaźniki wypalonych nauczycieli:

• Sęk (1996) na 119 nauczycieli szkół podstawowych – 10,9% wypalonych

• Mandal (1999) na 200 nauczycieli szkół podstawowych i średnich – 53% wypalonych

• Tucholska (2009) na 256 nauczycieli szkół podstawowych – 20,7%

• Poraj (2009) na 390 badanych odnotowano – 23% wypalonych

Determinanty nauczycielskiego wypalenia – przegląd badań

Zmienne socjodemograficzne

• płeć (Greenglass i Burke 1988; Sęk 1994,1996)

• stan cywilny(Enzmann 1998; Sęk 1994; Poraj 2009)

• typ szkoły (Kliś i Kossewska1998; Mandal1999; Poraj 2009, 2010)

Zmienne indywidualne:

• cechy osobowości (Kilś i Kossewska 1998; Tucholska 2009)

• poczucie kontroli (Capel 1987; Krawulska-Ptaszyńska 1992)

• twardość i prężność ego (Tucholska 2009)

• zachowania zaradcze (Pierce i Molloy 1990; Krawulska-Ptaszyńska 1992; Sęk 1994,1996; Hall i in.1997, Tucholska 2009)

Zmienne związane z pracą:

• obciążenia pracą (Pierce, Molloy1990; Schaufeli i Enzman 1998)

• rozczarowanie pracą (Pines 1993 ;Sęk 1994, 1996)

• niewystarczające zasoby organizacji (Enzman 1996; Goleman 1999; Fazlagić 2003; Fengler 2000; Sęk 1993. 1996)

Obraz siebie i gotowość do zmian u 360 nauczycieli na progu reformy (Gaś, 2001)

Podstawowe wymiary wypalenia – badania 256 nauczycieli (Tucholska, 2009, s.220)

Indywidualne właściwości a wypalanie się nauczycieli (badania własne)

Cel badań – poszukiwanie związku pomiędzy wypalaniem się
a indywidualnymi właściwościami nauczycieli

Metody badań:

• Kwestionariusz Poczucia Bezpieczeństwa (Uchnast)

• Kwestionariusz LOT-R (Juczyński)

• Kwestionariusz Nadziei na Sukces (Łaguna, Trzebiński, Zięba)

• Inwentarz Osobowości NEO-FFI (Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Śliwińska)

• Inwentarz Psychologiczny Syndromu Agresji (Gaś)

• Arkusz Oceny Pracy (Zalewska)

• Kwestionariusz MBI (Maslach)

Osoby badane

• 390 nauczycieli: 30% szkoły podstawowe; 39% gimnazja; 31% szkoły ponadgimnazjalne

• staż pracy mieścił się w granicach 1 – 35 lat

Staż a wypalanie się nauczycieli (N = 390)

Etapy rozwoju zawodowego nauczycieli:

1. Adaptacja do zawodu (1-5lat) – 71 osób

2. Profesjonalna stabilizacja (6-19lat) – 203 osoby

3. Ekspercki (20-35lat) – 116 osób

Wymiary wypalenia zawodowego	Staż	M SD	Analiza wariancji ANOVA F p
Emocjonalne wyczerpanie	1 – 5 6 – 19 20 – 35	10,07 5,64 10,94 6,19 11,78 7,33	1,524 0,219
Depersonalizacja	1 – 5 6 – 19 20 – 35	10,79 6,38 10,60 5,88 10,14 5,94	0,316 0,729
Skuteczność zawodowa	1 – 5 6 – 19 20 – 35	25,90 5,35 25,32 6,39 26,16 6,98	0,683 0,506

Klasyfikacja nauczycieli według różnic indywidualnych (Poraj 2009)

Wypalenie zawodowe w wyodrębnionych grupach

Staż a wypalanie się nauczycieli w wyodrębnionych grupach

Wymiary wypalenia zawodowego	PASJONACI N=133	FRUSTRACI N=90	RZEMIEŚLNICY N=164
Emocjonalne wyczerpanie	p = 0,425	p = 0,578	p = 0,011
Depersonalizacja	p = 0,191	p = 0,732	p = 0,368
Skuteczność zawodowa	p = 0,069	p = 0,775	p = 0,472

Analiza dyskryminacyjna

EKSTRAWERSJA

NADZIEJA NA SUKCES

SYNDROM AGRESJI

POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA

Przeciwdziałanie wypalaniu się nauczycieli

Oddziaływanie na nauczyciela Interwencje w środowisku pracy nauczyciela

Oddziaływanie na nauczyciela

• Propagowanie aktywnego podejścia do zadań i trudności zawodowych (kreatywna postawa, innowacje pedagogiczne).

• Wykształcenie racjonalnych przekonań zawodowych.

• Systematyczne rozwijanie dyspozycji osobistych, społecznych oraz kompetencji zawodowych nauczycieli.

• Pielęgnowanie zainteresowań pozazawodowych.

• Troska o dobrą kondycję fizyczną.

• Znajomość deficytów nauczycieli umożliwia zindywidualizowaną pomoc psychologiczną lub terapeutyczną:

  • warsztaty radzenia sobie ze stresem, zarządzania czasem wolnym, umiejętności społecznych i emocjonalnych.

• Wciąż aktualny postulat pozytywnego doboru do zawodu, z uwagi na nieusuwalne obciążenia.

Interwencje w środowisko pracy nauczyciela (Bekker, Demerouti 2007; Forman 2010)

• Eliminowanie i ograniczanie zagrożeń (zawsze są potencjalne).

• Wzmacnianie pozytywnych czynników pracy:

- budowanie sieci wsparcia

- promowanie kultury organizacyjnej o wysokim poziomie etyki

- stałe inwestycje w rozwój kapitału ludzkiego (rozwijanie skuteczności).

Przeciwdziałanie wypalaniu się

Model JD-R (Job-Demands – Resources) (Bekker, Demerouti 2007)

WYMAGANIA

ZAWODOWE

(łatwo zmieniają się w stresory,

gdy przewyższają zdolności

adaptacyjne radzenia sobie
w szkole)

INDYWIDUALNE ZASOBY

NAUCZYCIELA

(sterują kosztami pracy,

pozwalają osiągać cele, stymulują

uczenie się i rozwój)

Wysokie zasoby redukują wymagania!

Zasoby w profilaktyce wypalenia zawodowego nauczycieli

Zasoby osobiste: inteligencja, wiedza, optymizm, poczucie humoru, wysoka i adekwatna samoocena, prężność, skuteczność zawodowa (Bańka 2000; Czapiński 2005; Kretschmann 2004; Makikangas i Kinnunen 2003; Seligman 2005; Tucholska 2009)

Zasoby rodzinne: posiadanie rodziny, głównie zrozumienie i wsparcie partnera (Cutrona 1996; Duxbury i Higgins 2001; Janicka 2008; Rostowska 2008)

Zasoby zawodowe: wsparcie ze strony dyrektora i kolegów, innowacyjność, uznanie, pozytywne informacje zwrotne, dobry klimat organizacyjny w szkole (Bakker i Demerouti 2007; Bakker, Demerouti i Verbeke 2004, 2007)

Wnioski

• Dobre przystosowanie do zawodu gwarantują nauczycielom dyspozycje osobowościowe, a wśród nich poczucie bezpieczeństwa, które modyfikuje indywidualne właściwości i zapobiega wypalaniu się w pracy.

• Fundamentalne znaczenie dla sukcesu w zawodzie nauczycielskim ma pozytywny dobór kandydatów do zawodu nauczycielskiego ( zasoby osobiste ) i właściwe ich przygotowanie do pełnienia ról zawodowych oraz permanentne doskonalenie w trakcie pracy zawodowej (także w zakresie kompetencji osobistych).