Feminizm psychoanalityczny i kulturowy

Carol Gilligan

Ze względu na znaczenie jakie mężczyźni przywiązują do idei separacji i autonomii w ich stylu rozumowań moralnych największą wagę przywiązuje się do idei sprawiedliwości, bezstronności, praw uniwersalnych. Kobiety przejawiają styl rozumowań moralnych, który podkreśla rolę pragnień, potrzeb, interesów konkretnych osób. Teza: błędne posługiwanie się przy ocenianiu moralnego rozwoju męskimi normami i w rezultacie błędny wniosek, że kobiety są pod tym względem słabiej rozwinięte. To nie kobiety wymagają zmiany, ale standardy.

Krytyka zatem Kohlberga i jego 6- stopniowego mierzalnego procesu rozwoju moralnego, który każdy człowiek musi przejść, aby być w pełni aktywnym podmiotem moralnym. 1. Aby uniknąć kija kary i/lub dostać marchewkę nagrody robi to co mu każą. 2. Zasada wzajemności. 3. Podporządkowuje obyczajom dla aprobaty. 4. Szacunek dla autorytetów i przestrzeganie zasad ładu dla niego samego. 5. Utylitarystyczny punkt widzenia, robić to co się chce o ile nie szkodzi innym. 6. Uniwersalne zasady tj. sprawiedliwość, wzajemność, szacunek. Kobiety rzadko wykraczały poza 3. Powodem błędnie skonstruowana skala, skonstruowana jako miara rozumowań moralnych stosowanych przez mężczyzn. Należy stworzyć taką skalę, która pozwalałaby wychwycić różnicę między rozwojem moralnych zachowań kobiet i mężczyzn z uwzględnieniem sposobu, w jaki płeć kulturowa wpływa na proces rozumowań moralnych.

Gilligan przeprowadziła studium zachowań kobiet w ciąży myślących o aborcji. Niezależnie od wieku, klasy społecznej, stanu cywilnego, pochodzenia etnicznego każda w sprawach moralnych przejawiała sposób myślenia różny od mężczyzn wg skali Kohlberga. Traktowały kwestię aborcji jako problem z zakresu stosunków międzyludzkich, podkreślały jak ich decyzja wpłynie zarówno na płód jak i partnera, rodziców, przyjaciół itd. Każda poruszała między 3 poziomami rozumowania moralnego, najpierw podjąć decyzję, potem usprawiedliwić/wyjaśnić sobie i innym. Te które nie mogły poradzić sobie z decyzją pozostawały na 1 poziomie o nadmiernym akcencie na własne potrzeby albo na 2 o nadmiernym akcencie na potrzeby innych. Te które weszły na 3 o równowadze w interesach własnych i innych, wewnętrznie aprobowały decyzję o aborcji. Na poziomie 1 jedynym obiektem troski Ja, Ja w potrzebie, Ja pod silną presją czynników zewnętrznych, Ja bezradne i rozczarowane, które woli izolację, Ja które chce przede wszystkim przetrwać. Niektóre w studium początkowo uważały, że dziecko pomoże im przetrwać, bo będzie je kochało, ale później wniosek, że to istota krucha, która sama potrzebuje miłości i widzi skupienie na własnym interesie jako egoizm.

Kobieta która w rozważaniach przechodzi od „pragnienia” do „konieczności”, od „egoizmu” do „odpowiedzialności” wyboru moralnego przejawia styl z poziomu 2. Koncentruje na interesach innych, to konwencjonalna, opiekuńcza kobieta, utożsamiająca dobroć z samo poświęceniem i próbująca podporządkować swoje pragnienia pragnieniom innych. W skrajności wierzy, że zachowuje się egoistycznie zawsze, gdy robi coś, czego sama potrzebuje.

Studium: kochanek domagał się aborcji, a kobieta chciała donosić. Jednocześnie chciała dziecka i aprobaty, w sensie moralnym więc nie miała wyjścia. Z jednej strony usunięcie jest egoistycznie bo zaspokaja jej pragnienie aprobaty, a zatrzymanie też egoistyczne, bo spełnia pragnienie dziecka. Wniosek: i tak kogoś skrzywdzi. Dlatego: aborcja. Pocieszenie: to nie jej decyzja, a kochanka. Za złe kochankowi, żal, gniew. Kobieta może tłumić swoje pragnienia do pewnego momentu, potem jej wewnętrzny protest źródłem destrukcji. Jeśli chce uniknąć losu bycia zamkniętym w swoim żalu, gniewie trzeba przejść na poziom 3, przejście od bycia dobrym do prawdy, do uczciwego uznania swoich potrzeb.

Kobiecy typ rozumowań nie ustępuje męskiemu, jest po prostu inny. W pełni rozwinięte podmioty działań moralnych najczęściej umiejętność posługiwanie językiem zarówno etyki troski, jak i etyki sprawiedliwości. Idealny podmiot rozumowań moralnych jednak bardziej ku etyce troski niż sprawiedliwości. Niepokojące, że nastolatki uważają teraz etykę troski za przestarzałą- to nauczyciele każą im przy rozwiązywaniu problemów moralnych posługiwać się głową niż sercem. Dzieci wydają się bardziej moralne od dorosłych- naprawdę troszczą się o uczucia innych i kierują tymi uczuciami w działaniu, bo silnie są przywiązane uczuciowo do członków rodziny.

Nel Noddings: okazywanie troski, kobiety i zło

Nasza kultura faworyzuje męską etykę sprawiedliwości, kobiety potrafią nie gorzej niż mężczyźni mówić językiem sprawiedliwości, ale nie jest to ich język naturalny. Kobiety mniej koncentrują na zasadach i sądach moralnych, uzasadnieniach, bezstronności i sprawiedliwości, a bardziej na ludzkiej trosce i pamięci, że troszczyliśmy się o innych a inni o nas. Kobiecy styl mniej racjonalny, bardziej emocjonalny. Gdy leczenie swojego umierającego dziecka kobieta odwoła się do swych uczuć, potrzeb, wrażeń, poczucia osobistego ideału niż moralnych aksjomatów i założeń, będzie się utożsamiać z dzieckiem.

Etyka dot konkretnej relacji, relacji jako zbiór uporządkowanych par, generowanych przez jakąś regułę opisującą emocję osób pozostających w relacji. Różnica między troską matki o własne dziecko, a nastolatka o głodne dzieci w Somalii- realne troszczenie wymaga aktywnego zetknięcia z konkretną jednostką, a nie sama dobra intencja.

Etyka troski nie tylko różna od etyki sprawiedliwości, ale lepsza. Musimy odrzucić reguły i zasady i pojęcie uniwersalizacji. Relacje między ludźmi nie dotyczą abstrakcyjnych praw osób, które w nie wchodzą, a konkretnych potrzeb konkretnych jednostek. W postawie troski jednak coś uniwersalnego. Wspomnienia z dzieciństwa, że ktoś o nas troszczył mają wszyscy, impuls do działania dla dobra innych jest czymś wrodzonym. Nasze wspomnienia mogą zblaknąć, należy proces edukacji wykorzystać do wzmacniania naturalnej skłonności do okazywania troski. Pierwotne doświadczenia w okazywaniu troski przychodzą łatwo. Pod wpływem naturalnego impulsu do troszczenia pomagamy, bo chcemy. Relacja naturalnej troskliwości jako ludzka potencja, którą postrzegamy jako coś dobrego, to pewien stan za którym tęsknimy i do którego dążymy i to ta tęsknota za troskliwością źródłem naszej motywacji do zachowań moralnych. Dlatego chcemy pozostawać w relacji troskliwości i wzbogacać nasz idealny obraz siebie jako osoby troskliwej. Ktoś jako mały pomagał Mamusi, bo to jego Mamusia. Potem wspomnienia, że się o nią dbało a ona o niego- miejsce naturalnej troskliwości zajmuje świadoma etyczna decyzja o okazywaniu troski.

N. nie opisuje rozwoju moralnego jako procesu zastępowania naturalnej troskliwości troską płynącą z pobudek etycznych. Nie zgadza z poglądem Kanta, że troska z pobudek etycznych lepsza od naturalnej troskliwości, bo podejmowanie działań dlatego, że powinniśmy lepsze niż dlatego, że chcemy. Wg N. nasze „powinno” opiera się na naszym „chcę”, etyka oparta na trosce czymś zależnym, a nie lepszym od naturalnej troskliwości. W moralności chodzi o afirmowanie własnych interesów za pośrednictwem procesu afirmowania potrzeb innych. Gdy postępujemy moralnie pragniemy zaspokoić pragnienie bycia i pozostawania w związku z drugą osobą. Zaspokajamy potrzeby innych nie dlatego, że skłania nas impuls lub rozumowanie każe nam i musimy tak zrobić, a dlatego, że pod wpływem refleksji dokonujemy wyboru i postanawiamy tak uczynić.

Kobiety większą zdolność stawiania oporu złu, rozumieją zło w sposób konkretny, a nie abstrakcyjny. Dla kobiet złem zdarzenie, które kogoś krzywdzi, rani, dla mężczyzn, które łamie zasadę. Dążenie do wyeliminowania zła nie polega na karaniu grzeszników, a redukowaniu tego typu doznań bólu, separacji i bezradności, jakich doświadcza niemowlę. Zło to izolacja w chwili zagrożenia, a droga pokonania przez relacje z innymi.

Kobiety szczególnie predysponowane do etyki relacyjnej. Należy odrzucić dychotomiczny sposób myślenia, zbyt często traktujemy problematykę zła związanego z ubóstwem w czarno- białych kategoriach zmagań opresjonowanych z opresorami. Bezrefleksyjnie przywoływane stereotypy przynoszą zdeformowany i połowiczny opis rzeczywistego problemu. Pod wpływem myślenia w kategoriach my-kontra-oni bogaci skłonni potępiać ubogich, że sobie zasłużyli. Tendencja taka rozpowszechniona w naszym społeczeństwie. Rozwiązanie: bogaci i biedni wspólnie mają zdemaskować kłamstwo w przekonaniu, że ubóstwo to nieusuwalna cecha. Kobiety często mediują między sprawującymi władzę w domu mężami, a pozbawionymi władzy dziećmi. Jeśli ktoś ma doprowadzić do pojednania bogatych i biednych to właśnie kobiety, które były często w stanie przetrwać jedynie dzięki umiejętności osiągania kompromisu między potężnymi i słabymi.

Wojna złem, które korzenie w moralnie zniekształconym obrazie świata. W. James wychwalał cnoty wojownika i zastanawiał czy z punktu moralnego lepiej być mnichem czy żołnierzem. Najpierw myślał, że żołnierzem. Jedynie przyjmując założenie, że mnich podobnie jak żołnierz dąży do swoich celów jak mężczyzna można podążyć jego drogą. Aby osiągnąć zadowolenie z siebie mężczyzna musi dążyć do spełnienia tego, co uważa za swój obowiązek. Dążenie do skrajnych celów zawsze oznaką męskości. Chcąc położyć kres wojnom wg N. tendencja dzielenia na zwycięzców i przegranych musi ustąpić wspólnej trosce zmierzającej do łączenia ludzi. Gdy do głosu dojdzie sztuka etyki relacyjnej, etyki wspólnej pracy na rzecz utrzymywania więzi ludzkich, wtedy szansa pokoju. K. w swoich dążeniach nie kierują się nierealistycznym pragnieniem by raz na zawsze pokonać zewnętrznych wrogów, ale realistycznym pragnieniem, żeby jak najlepiej robić dalej to.

Troskliwość nie zapoczątkowuje rywalizacji, a indywidualna rywalizacja nie sprzyja troskliwości, prowadzi do wrogości, a ta do katastrofy. Chcąc uniknąć wojen musimy odrzucić pragnienie by zostać nr 1, zadawalać dobrymi stosunkami z innymi. N. wie, że nie można wyeliminować wszelkiego zła, bo to jest z separacji i uprzedmiotowiania innych, ale można zredukować przyjmując do wiadomości skłonność do zła i z tym walczyć. Aby uratować córkę nie poddamy kogoś torturom, bo to by doprowadziło do następnych wyjątków. Żyd odmówił przebaczenia naziście- traktował siebie symbolicznie, jako przedstawiciela Żydów, nie widział relacyjnego aspektu sytuacji. Widzenie siebie i innych jako symboli utrwala zdolność do zadawania cierpień. Odrzucenie przez Żyda mnożyło cierpienie i zło na świecie, mógł walczyć szczerze przebaczając, ale nie dlatego, że od Boga obowiązek, bo to nie pokona separacji. Nazista pragnął relacji jeden-na-jeden, gdyby tamten zareagował powstałaby między nimi relacja. Gdy znieczulimy dusze na krzyki innych cierpiących z bólu, ulegamy złu. Zło to konkretna rzeczywistość w postaci: 1) zadawania bólu, 2) bólu separacji, 3) zaniedbywania relacji prowadzącego do bólu separacji lub dehumanizacji, 4) powodowania bezradności, 5) tworzenie systemów, przez które powstaje lęk przed bezradnością lub bezradność. Żadne wyższe dobro nie może usprawiedliwić, że zadajemy sobie nawzajem ból, czynimy nawzajem istotami odseparowanymi lub bezradnymi. Dusza ludzka umiera, gdy tylko odwraca się od konkretnych osób, które wyciągają ku niej ręce w potrzebie lub przyjaźni. W etyce chodzi o pokonanie bólu, separacji i bezradności- wymaga by ludzie wchodzi w relacji jako istoty których dobroć wymaga poczucia wspólnoty.

Krytyka