problem egzystencji u Przybyszewskiego
glosy pozytywizmu w MP.
Rozrachunki z romantyzmem,
Ethos rycerza w Urodzie życia Żeromskiego.
Postaci kobiece w Próchnie
Mity w Na srebrnym globie
Kryzys antropologiczny lat 90 XIX wieku. omówić na wybranym bohaterze literackim
Historia maniaków (absurd, groteska)
Zakopiański folklor u modernistów.
Porównanie "Oziminy" i "Wesela".
Nietcheanizm w poezji L. Staffa
Miasto w literaturze modernizmu;
Miriam jako propagator literatury europejskiej (Maeterlincka)
Studium choroby na wybranym przykładzie.
Autonomiczność sztuki w wypowiedziach krytyków.
Pałuba a konwencja naturalistyczna
koncepcja nietzscheańska w "Snach o potędze" Staffa
artysta młodopolski kontra kultura masowa - na wybranym przykładzie literackim
Kryzys słowa w prozie XIX i XXw
Struktura narracyjna i fabularna w R.a.
Rozrachunki inteligenckie mp lat 90 XIX wieku
Struktura narracyjna i fabularna w Pałubie :D
O czytaniu Biblii w Młodej Polsce - omów problem na wybranych przykładach.
Przemiany/reformy w teatrze na przełomie XIX i XX wieku.
Metafizyczna koncepcja człowieka w "Requiem aeternam".
"Przygody Sindbada żeglarza" jako baśń filozoficzna.
Groteska lingwistyczna (coś o Rosji podpowiadała, ale niewiele mi to dało; jak się objawiała itd.)
Refleksje o lit. w Pałubie (chodziło jej, żeby to jakoś nazwać - nie naukowość, ale coś tam związane z intelektem, już nie pamiętam :P)
Odnieść wzór tożsamości, osobowości przedstawiony w Biesach Komornickiej M. do epoki
Postawy religijne w epoce (na wybranych przykładach).
Pozytywistyczne reminescencje w prozie MP.
Sylwetka odbiorcy w Pałubie Irzykowskiego.
Młoda Polska i modernizm - zbieżność czy tożsamość pojęć?
Kosmogeniczna koncepcja świata w Requiem aeternam
Symbolizm w prozie
Teatr totalny wg Wyspiańskiego
Ekspresjonizm
Groby i mogiły u Żeromskiego (?)
smierćdoąbrowskiego jako powieść o schyłkowcu
rola muzyki i rekwizytów w dramacie symbolicznym
symbolizm rosyjski u Leśmiana
impresjonizm
Śmierć jako powieść o wieku nerwowym
typologia pokoleń młodopolskich (daty, autorzy, kiedy urodzeni kiedy debiuty etc)
Pałuba jako powieść autotematyczną
Baśń w literaturze młodej polski
teksty likwidacyjne epoki
problem egzystencji u Przybyszewskiego
W przypadku Przybyszewskiego nie sposób rozmawiać o problemie egzystencji w jego twórczości, nie poruszając samej biografii pisarza. Urodzony w 1868 r. (należący do 1. Pokolenia MP) Stanisław Przybyszewski był bardzo specyficzną – delikatnie rzecz ujmując - postacią, a jego dzieła wzbudzały zachwyt młodego pokolenia. Inaczej było w przypadku tych starszych (pozytywistów, ludzi, którzy wyrośli na tych ideałach), które potępiały wypociny Stacha.
Tak czy owak po Przybyszewskim pozostały nie tylko jego utwory, lecz przede wszystkim „legenda” tej postaci, która w mojej opinii [a macie się mnie słuchać, bo dobrze gadam – przyp. aut.] jest niezwykle ciekawa. Stachu był skandalistą i dekadentą (innymi słowy uważał, że świat zmierza ku upadkowi), a do tego alkoholikiem, narkomanem, satanistą i ruchaczem (czyt. seksoholikiem). Przez wielu określany był mianem kabotyna, czyli osoby, która imponuje zgrywaniem się – jest słabym artystą, tandeciarzem. Wracając do seksu, życie „miłosne” Przybyszewskiego starczyłoby na opisanie niejednego romansidła – w sumie nie wiadomo ile miał kobiet (pewno w chuj), ale 4 są szczególnie znane. Z trzema pierwszymi miał dzieci, a czwartą... odbił Janowi Kasprowiczowi, skurwysyn. Co ciekawe pierwsza z ww. kobiet popełniła samobójstwo, będąc w ciąży (sic!), a drugą zastrzelił „młody wielbiciel”.
Zdania krytyków nt. samego Przybyszewskiego są różne. Sam prof. Kazimierz Wyka odciął się od wypowiedzi tych, którzy twierdzili, że „Przybyszewski był zjawiskiem niepoważnym”. A był? Oto jest pytanie. Może był, bo pisał też po niemiecku i tłumaczył z tego języka (szatana) na polski…
Obraz życia Przybyszewskiego doskonale widać w jego utworach, gdzie pisał, że tradycyjną wartością moralną jest monogamia. Oskarżany o demoralizację, pokazywał w swych dziełach jakie skutki powoduje dążenie do szczęścia za wszelką cenę. W utworach Przybyszewskiego jak w krzywym zwierciadle odbijają się najbardziej skrajne tendencje ówczesnej epoki: mistyka płci i religijna seksualność, patos życia i cierpienia, spleen i wstręt do pospolitej egzystencji, ekstazy i histerie, stany gorączkowe i delirietremens. Człowiek trzeźwy jest nudny. Rozum jest też nudny, ponieważ posiada zasady i granice, o które się ciągle obija. - zgodnie z tą zasadą w twórczości Przybyszewskiego pojawiają się głównie bohaterowie zdegenerowani, z wątpliwą moralnością, popędem zniszczenia itp.
Homo Sapiens – Stachu polemizuje tutaj z nietcheańską teorią nadczłowieka, twierdząc, że Nietzche w istocie nie mówił o homo sapiens, lecz o „homo bestii”. Według Przybyszewskiego nietzscheański „nadczłowiek” dąży do udoskonalenia zmysłowych, „zwierzęcych” cech człowieka. Ideałem jest taki „nadczłowiek”, który doskonali się i wyrasta ponad przeciętność w wyniku przezwyciężenia mózgu i zbliżania się do poznania tajemnic duszy. Główny bohater, Eryk Falk, jest tym nadczłowiekiem, który jest opanowany przez strach przed ujawnieniem zdrady żonie. Wg poglądów Przybyszewskiego, nie miał on wpływu na swoje czyny, którymi kieruje "natura", to ponosi za nie odpowiedzialność. Musi zginąć z powodu sumienia i nadmiaru świadomości.
Przybyszewski w Homo sapiens bezpośrednio nawiązuje do teorii nadczłowieka Nietzschego, pisząc: „Aha, Nietzsche…, ha, ha! Nietzsche… Biedny pan profesor chciał wytworzyć nadczłowieka, ale to biedactwo musiałoby już na drugi dzień zdechnąć z nadmiaru sumienia i świadomości” [ 6 ]. Eryk Falk nie zdawał sobie sprawy z tego, że jest owym nietzscheańskim nadczłowiekiem, pogrążonym w wyrzutach sumienia, stając się „wpółobłąkany”. [ 7 ]
Podobny obraz nietzscheańskiego nadczłowieka przedstawia Requiem aeternam, poemat napisany prozą, którego głównym założeniem było przedstawienie świata, kierowanego przez libido, potężny praelement, który tkwi u podstaw wszelkiego bytu. Główny bohater, „schyłkowiec” i „dekadent”, jest nadczłowiekiem, który określa siebie mianem Absolutu: „Ja Bóg” [ 8 ], „Ja, władca bytu, Ja, w którym i przez którego wszystko istnieje” [ 9 ]. Bohater ten prowadzi monolog, jest niespokojny, rozdrażniony, wyraźnie przeżywa kryzys wewnętrzny. Jest to niewątpliwie, podobnie jak w przypadku Falka – człowiek chory psychicznie, którym miotają skrajnie różne uczucia: od uczuć sielankowych, kiedy wspomina rodzinne strony, do brutalnych i drastycznych. Kontrast ten warto przedstawić, powołując się na wybrane fragmenty. Łagodność i sielankowość przedstawia fragment: „A siła wiecznych przemian i rozrodów ukochała duszę. Siliła ją karmnym mlekiem swej piersi, była dla niej tętnicą, przez którą krew wszechbytu silną fala się przelewała, tysiącem spójni przywiązała ją do wszechłona matki” [ 10 ]. Z kolei brutalność i cierpienie widzimy w innym fragmencie: „I coraz silniej i dokładniej czułem trupie ręce: jak długie kleszcze wysuwały się z jakiejś nory ku mnie, objęły mnie żelaznymi obcęgami i poczęły mnie targać, szarpać, rwać – ciało moje to się poddawało, to znowu gwałtownie opierało” [ 11 ]. Przedstawione fragmenty, podobnie jak w Homo sapiens, obrazują obłąkanie nadczłowieka, który przedstawia się jako typ wewnętrznie samotny, rozdarty, nieszczęśliwy. Jest to typ dekadenta, który pragnie zaznać szczęścia, ale zagubiony i przerażony tym, co dostrzega, nie odnajduje dla siebie ratunku i uwolnienia od obłąkanych myśli.
Requiem aeternam - manifest panseksualistycznych poglądów Przybyszewskiego. Na pierwszych stronach utworu Przybyszewski wyłożył swoją własną kosmogonię, według której popęd płciowy jest tym potężnym praelementem, który tkwi u podstawy wszelkiego bytu, a mózg i dusza są wynikami kolejnych stadiów rozwoju ewolucyjnego tego popędu. U współczesnych, „degeneratów” nadmiernie rozwinięty mózg zabija popęd płciowy, co skazuje ich na nieuchronną zagładę. Utwór ma formę przedśmiertnego monologu wewnętrznego anonimowego bohatera, który jest właśnie typowym przedstawicielem takich „schyłkowców”.
Wigilie (1893) – zbudowane w formie monologu wewnętrznego gł. bohatera (malarza); przeżycia bohatera po rozstaniu z ukochaną; pod koniec utworu dowiadujemy się, że bohater wyczuł, iż ukochaną i jego przyjaciela łączy nieujawnione zresztą dotychczas uczucie miłosne.
glosy pozytywizmu w MP.
„Ja bym powiedziała np. o tym, że kategorie pozytywistyczne, takie jak determinizm i inne gówienka zaczęli przykładać do jednostek zamiast do ogółu... że np. cierpiały jednostki wybitne, były najsłabsze i je wybijali....ale z drugiej strony były najwrażliwsze i genialnee.... Romantyzm też jest dobry, jako odejscie od scjentyzmu, ale w sumie nigdy od niego nie odeszli, tylko przetworzyli te kategorie na swoje potrzeby” – rzekł Staniaszczyk.
Krytycznej ocenie poddano rolę i miejsce sztuki w pozytywizmie
Artyści chcieli tworzyć dzieła, a nie „nieść kaganek oświaty”
Ich dzieła miały być nowymi odkryciami literatury
Determinizm i walka o byt jako pojęcia i teorie przejęte przez młodopolanan
determinizm - pogląd, wg którego nic nie dzieje się przypadkowo, nie uznaje działania wolnej woli, determiniści uważają, że znając stan wszechświata w danym momencie, można teoretycznie przewidzieć wszystkie przyszłe wydarzenia, ponieważ każde zdarzenie ma swoją przyczynę (Hipolit Taine )
nurty filozoficzne pozytywizmu przełożone, zamiast na społeczeństwo (ogół), na jednostkę!
Podobnie jak z romantyzmem -> brali to co istotne, i dopasowywali pod swoje potrzeby
Wartości pozytywistyczne nie były brane na zasadzie „kopiuj-wklej”, lecz czerpano z nich to, co najlepsze
Kryzys światopoglądu pozytywistycznego – człowiek odczuwa dysharmonię świata, poczucie zagrożenia (z powodu rozwoju technologii)
Potrzebne są nowe rozwiązania – cywilizacja musi je mieć!
Pisarze coraz wyraźniej dostrzegają kryzys pozytywistycznych założeń
Godzą najnowsze odkrycia naukowe z wiarą(prof. Dębicki z Emancypantekomawia związek "Biblii" z nauką)
Ukazują też zmysłową niepoznawalność świata (wizja chorego, majaczącego w gorączce studenta z noweli "Sen"),
Wzrasta rola naturalistów (Adolf Dygasiński), ukazują się czasopisma popularyzujące nowe tendencje, wzrasta rola Krakowa jako centrum kulturowego kraju, to on staje się kolebką i centrum Młodej Polski. Młodzi inteligenci, studenci uniwersytetu, szkoły Sztuk Pięknych interesowali się nowinkami z Europy zachodniej. Bez językowych barier (językami wykładowymi był niemiecki i francuski), zapoznawali się z najnowszymi filozofiami (Schopenhauer, Nietzsche, Bergson), poglądami społecznymi i literackimi.
Obok fizjologicznej koncepcja człowieka głoszonej przez naturalizm rodzą się impresjonizm, ekspresjonizm, symbolizm. Wzrasta krytyka filisterstwa, czego późniejszym ukoronowaniem jest w literaturze tragifarsa kołtuńska Gabrieli Zapolskiej pt. "Moralność pani Dulskiej". Inteligencja i artyści polscy, głownie krakowscy zaczynają krytykować pozytywistyczną wizję świata, głosić nowe przekonania.
W Polsce odnotowywano raczej lęk przed końcem stulecia i kryzys wartości związany z upadkiem zaufania do filozofii pozytywistycznej. Płynący stąd pesymizm, brak wiary w sens istnienia oraz przeciwstawianie się powszechnym ideałom życiowym i wszelkim normom (społecznym, obyczajowym i estetycznym) określano mianem dekadentyzmu. Postawa dekadencka charakteryzowała się poczuciem braku idei, niezdolności do czynu, starości duchowej. W liryce dekadenckiej odnotować można nagromadzenie takich motywów, jak melancholia, smutek, pustka, bezruch, zniszczenie oraz śmierć.
Rozrachunki z romantyzmem
Krzyżanowski: neoromantyzm – nawiązywanie do estetyki i twórczości epoki romantyzmu
Kontynuacja pewnych wątków, motywów literackich, nawiązywanie do wieszczów
Nurt popierał wybujały indywidualizm, kult jednostki i sztuki, zainteresowanie sferą duchową, niechęć do materializmu, idealizm, irracjonalizm, subiektywizm i mistycyzm oraz symbolizm jako środek ekspresji pisarskiej.
Zwrot ku metafizyce i zjawiskom nadprzyrodzonym.
W literaturze Młodej Polski możemy zaobserwować wyraźną dwoistość:
Z jednej strony pojawia się w niej tendencja do przedstawiania problemów jednostki, do analizy stanów psychicznych, duchowości człowieka
z drugiej zaś do podejmowania problematyki społecznej i niepodległościowej. Dotyczył przywrócenia czci powstaniom i ich uczestnikom, zerwania z polityką ugodową i ustępliwą wobec zaborców.
Młoda Polska była epoką bez wątpienia najbliższą romantyzmowi.
Nie kontynuowała jednak bezpośrednio określonych wątków, lecz przetwarzała je na swój użytek.
W Polsce możemy wyróżnić dwa rodzaje romantyzmów.
Pierwszy – ogólnoeuropejski – wiązał się z problematyka filozoficzną – irracjonalizmem, pesymizmem, indywidualizmem, satanizmem. W wersji powszechnej ważna będzie również rola artysty i jego sztuki, który ma być kapłanem najwyższych wartości – absolutu.
Polski rodzaj romantyzmu nawiązywał do sytuacji zniewolenia. Chodziło o przewodnictwo duchowe wobec narodu, obowiązki narodowe, patriotyczne, wychowawcze i dydaktyczne.
Walka o niepodległość – docenienie powstańców (styczniowych)
Artur Górski: ideały wielkiego romantyzmu polskiego stanowią trwały dorobek duchowy naszego narodu i rewindykacja tych wartości w dobie kryzysu może stać się zalążkiem duchowego odrodzenia.
Literatura powinna to odrodzenie zapoczątkować
W literaturze polskiej tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się jeszcze przed sformułowaniem założeń teoretycznych.
Tadeusz Miciński i jego wiersze
Elementy ekspresjonistycznej poetyki – Przybyszewski i Berent
KTO KRYTYKOWAŁ ROMANTYZM?
„Legenda Młodej Polski” StanisławaBrzozowskiego jest książką zawierającą krytyczną analizę światopoglądu przedstawicieli pokolenia fin de siecle’u, wywodzącego się z romantyzmu.
Wyspiański sądził, że romantyzm wywiera wpływ na myślenie współczesnych i usiłował w licznych dramatach oddzielać to, co uważał za pozytywne od tego, co traktował jako szkodliwe oddziaływanie romantyzmu.
W dramatach Stanisława Wyspiańskiego możemy odnaleźć wiele wątków narodowych, patriotycznych, jak mało który pisarz był on uwikłany w historię. J
W przeciwieństwie do romantyzmu, pisarze młodopolscy starali się unikać tematów związanych z Polską, zaborami, zamiast tego patrzyli na życie ludzkie z perspektywy egzystencjalnej, kosmicznej.
w "Hymnach" Kasprowicza podmiot liryczny mówi w imieniu całej ludzkości; z niej wyrastając chce ja ustrzec przed okrucieństwem, swoim buntem i krzykiem.
PODSUMOWANIE:
Nie można powiedzieć w żadnym razie, patrząc na dzieła literatury Młodej Polski, by były one wtórne i pisane na zasadzie kopii romantyzmu. Zachowują one wewnętrzną pełnię i odrębność, jednak romantyczny kontekst może znakomicie poszerzyć ich sposób odczytywania. Pokazuje to też to, jak polska literatura korzysta z minionych dokonań i pozwala wierzyć, że pisarze w danym sobie czasie działali zgodnie z prawdą, skoro można z nich czerpać i wiele lat po ich śmierci, już w innych realiach i kontekstach.
Romantycy ponoszą klęskę, bo utożsamiali poezję z naturą, klęska hrabiego Henryka jest klęską nie tylko poety i romantycznego marzyciela, ale zarazem romantycznego kochanka i rycerza. W modernizmie podobnego typu rozprawę, tyle że z dekadentyzmem podjął Wacław Berent, który opisał nieproduktywnych, znudzonych sobą i światem- poetę, aktora, muzyka, dramaturga, w ogóle artystów, którzy hołdując zasadzie „ sztuki dla sztuki” wyjaławiają się wewnętrznie nic nie tworząc. ( Próchno)
Zarówno więc w romantyzmie jak i modernizmie idea okazała się niemożliwa do zrealizowania, odtworzenia w życiu, gdyż próby te pociągnęły za sobą dekonstrukcję.
Ethos rycerza w Urodzie życia Żeromskiego.
Etos rycerski – zespół wartości i zasad, wykształconych w kręgu średniowiecznej kultury rycerskiej, którymi powinien charakteryzować się idealny wojownik - w życiu i na wojnie. Pojęciu kodu lub etosu rycerskiego oraz tzw. cnót rycerskich stało się silnym składnikiem mentalności klas wyższych późnośredniowiecznych i nowożytnych społeczeństw europejskich.
Przed epoką Młodej Polski rzadko kiedy podejmowano się oceny powstania styczniowego. Można tu wspomnieć jedynie Sen grobów Asnyka oraz Omyłkę Prusa z 1883 roku. Powieści, które pojawiają się po 1905 roku paradoksalnie dokonują rozrachunku powstania styczniowego, ale takiego rozrachunku, w którym gloryfikuje się idee walki za niepodległość. Powieści te antycypując atmosferę, która potem będzie współtworzyła myśl i świadomość I wojny światowej, gloryfikują idee bohaterstwa, walki, wracają do etosu rycerskiego.
Nie inaczej jest w przypadku powieści z 1912 roku, w której głównym bohaterem jest Piotr Rozłucki - oficer Armii Carskiej - syn uczestnika Powstania Styczniowego. Po śmierci ojca wychowywany byl przez wuja - rosyjskiego generala. Ukonczyl z wyróznieniami szkole oficerska. Wydawalobysie, ze Rozluckispelnilpokladane w nim nadzieje i przyjal wzorce kultury rosyjskiej, wyrzekajacsiepolskosci. Jednak tak nie bylo. Pamiec ojca i duma narodowa nie zostaly uśpione. Bohater musi się opowiedzieć za "ponurą polskością" (obowiązki patriotyczne) a urodą życia (miłość, szczęście własne).
Nadrzędnym problemem Urody życia jest sprawa narodowa. Stanowi ona oś, wokół której rozwijają się inne wątki, epizody, kwestie. Piotr Rozłucki, z pochodzenia Polak, syn znanego z Ech leśnych bohaterskiego powstańca kapitana „Rymwida” – Jana Rozłuckiego, wbrew ostatniej woli ojca niemal całkowicie zruszczony, wychowany i wykształcony w rosyjskiej szkole kadetów i petersburskiej artyleryjskiej szkole wyższej, którą kończy z celującymi ocenami, zostaje skierowany na służbę zawodową do prowincjonalnego miasta w „przywiślańskim kraju”. Zetknięcie z polską rzeczywistością – jakże inną niż nauczano w szkołach – staje się dla młodego oficera, prawie Rosjanina, źródłem wewnętrznego niepokoju, który przeradza się w zamęt.
Piotr to nie tylko znakomicie wyszkolony żołnierz. Jego wyobraźnia jest żywa, jego uczucia trudne do opanowania. Dostrzega urok polskiego krajobrazu, zachwyca się polską pieśnią, choć przemawia ona doń tylko dźwiękami, poznaje polską część swej rodziny, oczyma przybysza ogląda życie Polaków na wsi (Ciernie) i w mieście (stancja uczniowska), odwiedza zapomnianą przydrożną mogiłę ojca – powstańca i dowiaduje się o okolicznościach jego tragicznej śmierci. Wsłuchuje się w język, którego stów zrazu nie rozumie, ale szybko się uczy i wkrótce nie tylko mówi po polsku, ale także czyta utwory wielkich romantyków. Drzemiąca w nim, początkowo utajona, ale istniejąca w genach polskość staje się coraz silniejsza, coraz bardziej komplikuje jego proste życie rosyjskiego oficera. Jakby dla przeciwwagi w tym samym czasie rozwija się miłość Piotra i Tatiany – córki rosyjskiego generała, poznanej po przyjeździe do gubernialnego miasta. Bliski związek z Tatianą opóźnia i utrudnia wędrówkę Piotra ku polskości. Próby pogodzenia tych dwu spraw nie są możliwe. Powstają spięcia, zagmatwane sytuacje, wreszcie romans kończy się tragiczną śmiercią generałówny.
Niebawem Piotr zrzuca rosyjski mundur, rozpoczyna tułaczkę po krańcach świata w poszukiwaniu sposobu na uratowanie nowo pokochanej ojczyzny. Wreszcie buduje aeroplan, który ma być „niszczycielem państw i oswobodzicielem uciśnionego człowieka”,wielkim symbolicznym dziełem zmieniającym rzeczywistość. Lot kończy się katastrofą. Ale w czytelniku pozostaje świadomość, że romantyczna maksyma Byrona: „Walka o wolność, xgdy się raz zaczyna, z ojca krwią spada dziedzictwem na syna” zawiera głęboką prawdę i znajduje w utworze spełnienie. Powieść prezentuje optymistyczną wiarę w zwycięską żywotność polskości. Dowodem tego nie tylko duchowa przemiana Piotra, ale różne formy walki z zaborczą mocą. Oczywiście, nie jest to walka z bronią w ręku – powstanie styczniowe zbyt wyniszczyło naród, lecz nie wykorzeniło przekonań o polskiej odrębności. Polacy wszelkimi sposobami unikają rusyfikacji, bronią się przed nią, próbują przetrwać. Przykładem może być grupa uczniów gimnazjum, tzw. „Kozdrojownia”. Chłopcy czytają utwory zakazane przez carskie władze, organizują w konspiracji spotkania, na których recytują wiersze polskich romantyków, zapoznają się z rozprawami filozoficznymi i socjologicznymi, gromadzą tajne biblioteczki z książkami pozostającymi na carskim indeksie.
Autor w tej ksiazce pokazuje dramat mlodych ludzi, którzy poddawani sa procesowi wynarodowienia. Ksiazka jest glosem w dyskusji na temat sensu patriotyzmu. Bogate tlo obyczajowe.
Postaci kobiece w Próchnie
5., to na pewno chodzi o Zosię Borowską, o matkę Borowskiego i może o siostrę Hertensteina, czy jak to tam się pisze... Ale nie wiem, co one zrobiły, jest chyba artykuł o tym
Zosia Borowska - śliczny dzieciak o złotych włosach kojarzy się początkowo z wcieleniem kobiecej niewinności i czystości. Jej portret stanowi odbicie obrazu matki Borowskiego, który jednocześnie nie potrafi żyć ani z nią, ani bez niej, jakby Zosia, choć bierna „rzuciła na niego [swój] urok”.
YvettaGuilbert - faktyczną femmefatale jest jednak piosenkarka kabaretowa, Ubiera się ona na czarno przywodząc na myśl modliszkę – wielu mężczyzn popełniło dla niej samobójstwo. Yvetta przypomina biblijną Salome, która miała tańczyć na uczcie przed swym ojczymem. Herod, zachwycony jej wdziękiem, obiecał spełnić każde życzenie córki. Salome, za namową matki, zażądała głowy Jana Chrzciciela. Sztuka bohaterki Próchna budzi w publiczności zachwyt podobny temu, który wzbudził u tetrarchy i jego dworu taniec córki Herodiady.
Jednak kobieta, która otwarcie wykorzystuje swą seksualność jako prostytutka, wcale nie budzi przerażenia. Lilith (por. biblijna Lilith) może być synonimem artysty – ona kupczy swoim ciałem, on zaś duszą.
W części trzeciej pojawia się „zapomniana siostra” Hertensteina – Hilda, która stanowi lepszą połowę brata. Rodzeństwo połączy radykalna forma incestu. Kochanka-siostra jest znakiem miłości doskonałej, niemożliwej w założeniu. Jeśli dekadent może pragnąć uczucia, to tylko takiego: absolutnego, lekceważącego społeczno-obyczajowe normy i konwenanse. Jednak z jakiegoś powodu Hertenstein, skończony dekadent, cofa się przed takim wyborem. Dlaczego? Ponieważ to właśnie niespełnienie, tęsknota za Hildą-Salome jest tym uczuciem, które pozwala mu być twórcą prawdziwym, twórcą sztuki absolutnej.
Obraz kobiecości wyłaniający się z Próchna wyznaczany jest przez skrajności: z jednej strony kobieta widziana jest tutaj jako Madonna, święta, pośredniczka miedzy człowiekiem a Absolutem; ze strony drugiej – jako Salome-modliszka-wampir wciela najciemniejsze instynkty ludzkości.
YvettaGuilbert i Hilda Hertestein- należą w powieści do świata twórców, funkcjonują w tekście jednak na nieco innych zasadach niż główni protagoniści. To mężczyźni dyskutują o sztuce, życiu, kobietach, miłości. Tylko mężczyźni-artyści są głównymi bohaterami Próchna.
Zofia Nałkowska trafnie zdiagnozowała, że sednem powieści jest modernistyczna miłość i kobiety właśnie.
ElinaDąbrowa-Dąbrowska w lwowskim, feministycznym „Nowym Słowie” dostrzega specyficzną funkcję kobiet:
Hilda to synonim sztuki;
Zosia – symbol życia.
Zawsze, kiedy spotka się dwu męskich bohaterów, jednym z punktów rozmowy staje się wymiana opinii na temat kobiet.
Wg starego Borowskiego kobieta, to wampir, który pozbawia mężczyzn sił witalnych i twórczych.
Reszta bohaterów myśli podobnie. Muller identyfikuje kobiety z naturą, porównując je do żuków, które „składają najpłodniejsze nasiona w to, co próchnieje i gnije”. [W dekadenckim Próchnie natura ma nacechowanie negatywne (natura = dzika, mroczna siła)]
Wszyscy mężczyźni wyrażają się o kobietach fatalnie, wszyscy z ich powodu głęboko cierpią.
Rolą kobiety jest rozbudzenie „czuciowości” artysty, z czego ten, przetwarzając ból w sztukę, czyni użytek.
W przypadku obu bohaterów kobiety będące ich natchnieniem (Hilda dla Hertensteina i matka dla Borowskiego) są dla nich nieosiągalne, bo objęte zakazem incestu.
Zarówno Hilda jak i Yvetta wykorzystują własne ciała jako instrumenty. Zła reputacja Yvetty działa na publiczność jak magnes.
W powieści kobiety nigdy ze sobą nie rozmawiają – są właściwie funkcjami pragnień i wyobrażeń mężczyzn. Zosia np. tak długo będzie wampirem, jak długo w tej roli będzie chciał ją widzieć jej mąż.
Kobiety przedstawiane są z wyglądu (Zosia – ładna, Yvetta – brzydka), natomiast mężczyźni – z ducha i intelektu, prawie w ogóle – z wyglądu.
Schemat obrazowania kobiet:
a. włosy długie:
-> Zosia-niewiniątko – złota fala;
->Yvetta-wamp – brunetka;
-> niezwykła Hilda – kolor mahoniowy;
b. przepastne oczy;
c. uśmiech, w którym objawia się dusza – wzgardliwy i lubieżny lub zagadkowy i romantyczny;
d. ręce: połyskliwe, długie i białe jak śnieg.
Obdarzone magiczną siłą włosy, oczy i usta zyskują rangę symbolicznych znaków kobiecości, które w symbolice marzenia sennego pojawiają się jako znaki seksualne.
Mity w Na srebrnym globie
Mit idealnego społeczeństwa
Mit Biblii
Mit zwycięzcy
Marek zw. Zwycięzcą (wyzwolenie Selenitów spod jarzma tubylczych Szernów), jest niezdolny do spełnienia pokładanych w nim nadziei i ginie umęczony przez Selenitów w okolicznościach przypominających mękę Chrystusa
Mit idealnego społeczenstwa, zamiast tego pokolenia ludzi na księzycu skarlałe moralnie i fizycznie,
mit Biblii - selenauci dopasowywali Biblię do swojego zycia, czytali ją tak, jakby była o nich,
mit zwycięzcy - mimo, że Marek nie był zwycięzcą, selenici dopasowywali wszystko do tego, aby jednak nim był.. .a on pojawił się na księzycu przypadkiem..
wniosek: mity upadają
Kryzys antropologiczny lat 90 XIX wieku. omówić na wybranym bohaterze literackim
Duża rola dekadentyzmu – przeświadczenia, że osiągnęliśmy szczyt rozwoju natury!
Człowiek współczesny jest ostatecznym produktem zaawansowanego procesu ewolucyjnego, któremu podlega gatunek homo sapiens
Subtelność i idealizacja tego „końcowego produktu” powoduje, że jest on kruchy i mniej odporny; przez co mimowolnie dąży do destrukcji
Proces ten ma znamiona deterministyczne – nie podlega odwróceniu (!!!)
„Umierający” artysta ma oparcie jedynie w innym artyście – społeczeństwo odsuwało się od niego
Autorzy uważali, że rasa chyli się ku upadkowi, więc warto dać temu wyraz w literaturze
„Śmierć” (Suchotnik) Dąbrowskiego – bohater, na łożu śmierci, dokonuje refleksji nad życiem ludzkim
Proces psychiczny zachodzący w umyśle Józefa Rudnickiego (uzmysłowienie sobie nieuchronnego końca) jest pochodną procesu biologicznego.
Podkreślenie tragizmu, wyobcowania i samotności bohatera
„Homo sapiens” Przybyszewskiego – krytyka idei nietzcheańskiej
Nadczłowiek Nietzchego był nie homo sapiens, lecz homo bestią
Nadczłowiek zdechłby z powodu nadmiaru sumienia i świadomości
Wyrzuty sumienia bohatera Eryka Falka z tytułu zdrady
„Requiem aeternam” Przybyszewskiego
Bohater (anonim) to nadczłowiek, schyłkowiec i dekadenta
Nadczłowiek to typu wewnętrznie samotny i smutny
Miotają nim skrajne uczucia (od sielanki po brutalizm)
Podstawą bytu jest popęd płciowi, dzięki któremu rozwinął się mózg i dusza. Nadmierny rozwój mózgu i duszy prowadzi do zabicia popędu, co zaś skutkuje unicestwieniem człowieka – śmiercią.
SKUTEK: Jesteśmy w dupie, bo dalej rozwijać się nie da!
Kryzys antropologiczny - najlepiej na podstawie bohatera 'Śmierci' Dąbrowskiego
Historia maniaków (absurd, groteska)
6 utworów (Miał iść, Zepsuty ornament, Medi, Trzecia godzina, Bania doktora Lipka, Amor milczący
Opowiadania koncentrowały się wokół motywu szaleństwa i nietypowych osobowości (zezowaty pan Pichoń – grabarz; zdegradowany artysta; książę, który ma się za lepszego od innych; doktor Fallus niezdolny do miłości)
Groteska zaczęła kształtować się pod koniec Młodej Polski (data wydania HM to 1910 r.).
Historie maniaków pojawiają siew 1910 roku, czyli pod koniec epoki, kiedy rozpoczyna się wyraźne przewartościowanie
Zestawienie ze sobą ruchów sprzecznych wzajemnie
W tekstach groteskowych estetyka wzniosła miesza się z estetyką brzydoty, zbija się to, co wysokie z tym, co niskie.
Występowanie::
Pogranicza estetyki – piękno vs brzydota
Genologii (pochodzenia myśli) – gatunek; styl groteskowy
Groteska i absurd w Historiach maniaków to w istocie naśmiewanie się z Młodej Polski i jej ideałów – HM Jaworskiego to tekst likwidacyjny epoki.
Groteska staje się elementem autoweryfikacji epoki, ponieważ jak w krzywym zwierciadle zaczyna się w niej przeglądać epoka, a przede wszystkim style mówienia młodopolskiego
Ośmiesza się tam język Tetmajera, język symbolistów z lat dziewięćdziesiątych.
Ośmiesza się język wysoki, napuszony, pełen patosu.
PRZEJAWY GROTESKI
Pochwała śmiechu, świat zdegradowany i karykaturalny.
Parodiowanie młodopolskich idei zw. z religią, problemu zagadki bytu
„Styl humorystyczny podobny do obryzgującego błotem przechodniów powozu” – rzekł Irzykowski
Elementy humorystyczne i wrażenie lekkości narracji
Brak wyraźnego określenia miejsca i czasu akcji
Zakopiański folklor u modernistów.
Do Tetmajer - np. na SKalnym Podhalu i Kasprowicz chyba też pisze trochę o Zakopanem
Cykl 40 nowel Kazimierza Przerwy-Tetmajera „NA SKALNYM PODHALU”
Pisane gwarą podhalańską, stylizacja na język mieszkańców Tatr („Hej! by jomtyzhoć raz uwidzieć jesce, ten ziemeckeświentom!”
Ukazane jest życie górali
Zafascynowany górskim folklorem
Brak chronologii
Artysta jest światem dla siebie samego
Czystość gwary zachowana
Zakopane zostało odkryte przez lekarza Tytusa Chałubińskiego w XIX w.jako miejsce o walorach leczniczych
Przyjazdy do tej mieściny spotęgował rozwój kolei i transportu
Ponadto było to miejsce, w którym rozwijały się idee patriotyczne – niezależne ognisko życia narodowego
POWIEŚĆ MICIŃSKIEGO „NIETOTA”
Fantastyczne tło tatr otoczonych przez morze
Tatry jako symbol zjednoczenia narodu (patrz wyżej)
Wszystko dzieje się w Pratatrach, które są zalane Prabałtykiem, w związku z tym bohaterowie poruszają się po przestrzeni tatrzańskiej łodzią podwodną. Wszystko tam zalane jest błotem. W pewnym momencie wpływają do Giewontu, w którym spotykają Kopernika, Jagiełłę, Kazimierza Jagiellończyka. Wnętrze Giewontu stanowi sanktuarium polskiej świadomości, polskiej kultury, polskiego mitu.
Porównanie "Oziminy" i "Wesela".
Powieść Wacława Berenta „Ozimina” stanowi pewnego rodzaju rekapitulację mitów i wyobrażeń literackich na temat polskiego społeczeństwa. Rozgrywa się niejako w dialogu pomiędzy bogatą, śródziemnomorską tradycją filozoficzną a rodzimym spojrzeniem na rozmaite, kluczowe dla ludzkiej egzystencji zagadnienia reprezentowane przez największych twórców naszej kultury.
Utwór jest pełen literackich odniesień i toposów, które rzadziej pojawiają się w formie bezpośrednich przywołań, a najczęściej przybierają charakter „cytatów struktur”. Mają one dwojaki charakter, odnosząc się do ogólnej struktury całej powieści lub konstytuując kompozycję poszczególnych scen i sekwencji.
Najbardziej widoczne są tutaj odwołania do dwóch największych dzieł dramatycznych polskiej kultury: „Dziadów” Mickiewicza i „Wesela” Wyspiańskiego, które zdecydowały o osadzeniu akcji na karnawałowym balu. Przypomina on w dużej mierze dwie sceny z III cz. „Dziadów” - wypełniony dyskusjami na temat kondycji współczesnego Polaka „Salon Warszawski” oraz „Bal u Senatora”, który gromadzi zarówno patriotów, konspiratorów, jak i narodowych zdrajców schlebiających carskim urzędnikom. Postacią paralelną dla Novosilcowa zdaje się być pułkownik, któremu widocznie doskwiera poczucie stopienia...
Nietcheanizm w poezji L. Staffa
Nietzscheanizm - filozofia optymistyczna głosząca, że życie ludzkie ma sens, a jest nim dążenie do doskonałości – IDEAŁU NADCZŁOWIEKA.
filozofia ta odrzucała chrześcijańską moralność pojęcia dobra i zła
człowiek jako jednostka najwyższa powinien głosić kult siły fizycznej i psychicznej.
postawa egoistyczna, egocentryczna odznaczająca się pogardą dla przeciętnych ludzi.
Filozofia Nietzschego we wszelkich podręcznikach i opracowaniach, prawie zrosła się z debiutanckim tomikiem Leopolda Staffa – Sny o potędze (1901)
Dla samego Staffa Fryderyk Nietzsche jest przede wszystkim filozofem, który sprzeciwia się dekadenckiemu pesymizmowi, jest zwolennikiem siły, aktywności życiowej, pracy nad własnym charakterem i osobowością.
W rękopisach Sny o potędze zostały opatrzone mottem z Nietzschego ( Staff czerpał nie tylko ideologię, ale nawet metafory, czy też poszczególne scenerie)
Mocarz, Poczucie pełni, Rzeźbiarz, Nadmiar, Kowal (nawiązują do obrazu nadczłowieka)
W „Kowalu” mamy do czynienia z najpełniejszą i najbardziej rozwiniętą interpretacją nietzscheańskiego ideału człowieka
Sen o morzu, Sen o górach (odwołują się do scenerii dzieła Tako rzeczeZarathustra),
Bogowie zmarli (wykorzystuje motyw „martwego Boga”, a także koresponduje z tytułem Zmierzch bożyszcz).
Problem „śmierci Boga” – u nietzchego dość często, u Staffa w „Bogowie zmarli” (więcej: http://www.portalliteracki.pl/artykul,31946.html)
NP. Leopold Staff – „Kowal”
Podmiot liryczny dąży do doskonałości kształtując swój charakter. Kowal ma w sobie siłę i apolińską radość tworzenia. Cechy własnej osobowości przekształca w jednostkę silną pozbawioną jakichkolwiek wad czy słabości. Nie dopuszcza słabości i niemocy. W razie niepowodzenia jest gotów rozbić w pył własne serce, by nie zostało one skażone niemocą.
Staff przyjmuje tu etykę chrześcijańską i jednocześnie odrzuca wszystko, co w nią godzi, np.: pogardę dla litości, altruizm, moralny relatywizm. Tym samym dobro i zło są pojęciami absolutnymi w rozumieniu chrześcijańskim. Nadczłowieczeństwo w rozumieniu Staffa nie polega na odejściu od wartości chrześcijańskich (tym różni się od Nietzschego), ale właśnie na dążeniu do wykształcenia w sobie najwspanialszych, ponadczasowych wartości etycznych. Dzieje się to wyłącznie przez pracę i ogromny wysiłek. Tym samym zaprzecza Staff wszelkiej bierności i upadkowi ducha. Oczywiście obraz kowala podczas pracy jest symboliczno-alegoryczny, gdyż od razu kojarzy się z trudem, wysiłkiem, znojem, siłą fizyczną i działaniem. W wierszu pojawia się nuta heroizmu, aktywności i walki, która podkreślona jest użyciem czasowników nacechowanych dynamicznie („ciskam”, „walę”, „rozbijam”) i przymiotników dość sugestywnie wskazujących cele takich działań („serce mężne”, „hartowne”, „dumne”, „silne”). Artysta jest dla Staffa również tytanem pracy, pracy nad sobą i swoją poezją, wierzy w potęgę marzeń. Stąd tytuł całego tomu.
Miasto w literaturze modernizmu
Każda z epok literackich ma sytuacje, powód, wokół którego tworzy. Romantycy mieli dajmy na to to nieszczęsne powstanie listopadowe. Reprezentanci młodej polski nie mają jednoznacznej sytuacji historycznej wokół której tworzą – ważną rzeczą jest zaś rozwój cywiizacyjny, ten „boom” na technikę, który dokonał się na początku XX wieku. Nie ma co ukrywać, że rozwój ten dokonał się przede wszystkim na rozwiniętych terenach państw, tj. w miastach. Rewolucja technologiczna zmienia codzienność mieszkańców i nie zawsze jest okazją do zarobku czy szczęśliwego życia. W miastach często rozwój rozwój przemysłu i mechaniki doprowadza do pewnego rodzaju zniszczenia życia.
Władysław Reymont Ziemia obiecana - W Ziemi obiecanej przedstawiony został naturalistyczny obraz kapitalistycznej Łodzi, w której trwa walka o przetrwanie. W jej krajobrazie dominują fabryki, w których dochodzi do wyzysku ludzi. Łódź w książce to miasto typowo industrialne. Wolny rynek gwałtownie się rozwija i zaczyna brakować miejsca na skrupuły. Jednostkę, która zachowuje sumienie, niszczy się. Miasto porównane zostało tu do drapieżcy, do monstrum, które pożera i którego jednocześnie nie daje się poskromić. Opis ulic jest niezidyndualizowany, pojawiają się różne nazwy ulic. W „Ziemi obiecanej” mamy obraz miasta – potwora i zła cywilizacyjnego. Opisy parku chociażby pokazują, że rosną w nim jakieś rachityczne drzewa, poddane zniszczeniu przez dymy fabryczne. Ta natura Łodzi, a raczej jej skrawki, jest rachityczna i zniszczona, bo nie ma tutaj chucio – duszy. Natomiast przestrzeń wsi, szczególnie lasu (młodopolski las jest przestrzenią odrodzenia narodowego) jest przestrzenią chucio – duszy.
Miasto jest odrażające w opisach Reymonta: błoto, chłód, szarość, zimno, wiatr, brudne rynsztoki (choć czasem są bajecznie kolorowe, gdy fabryki wylewają ścieki z farbami), brud i smród. Nawet enklawy zieleni powoli zamieniają się w obszary „katastrofy ekologicznej”, drzewa umierają, woda w stawikach jest zastała, brudna i śmierdząca, aż dziw bierze, że mogły być kiedyś miejscem schadzek (np. Karola z Zukerową). Łódź ukazana jest także jako miasto kontrastów. Wizja bez kontrastów to utopia. Pisarze skłaniali się ku analizie krytycznej, pojmując miasto jako przestrzeń wrogą, nie sprzyjająca nikomu, wyrażając dysproporcje ekonomiczne, lecz przede wszystkim społeczne. Fortuny upadają i natychmiast rodzą się na ich zgliszczach nowe, ktoś bankrutuje, ktoś inny się na tym wzbogaca. Na każdym kroku bogactwo ociera się o nędzę – pałace milionerów i chatki robotników, bogate powozy i pochody robotników do fabryki. Miasto to jest chaotyczne, zbudowane bez wyraźnego planu. Obok huczących od maszyn fabryk cichutko klekoczą ręczne warsztaty tkackie u „ostatnich uparciuchów”, jakim jest choćby stary Baum. Łódź jest często nazywana miastem-potworem.
Stefan Żeromski Przedwiośnie - W Przedwiośniu mowa jest o Baku. Mieście, w którym trwała rewolucja, mająca przynieść lepszy byt. Pozamykane sklepy, opustoszałe ulice – to krajobraz po zakończeniu krwawo stłumionej rewolucji. W czasie jej trwania Baku wyglądało nie lepiej: dotknięte głodem, brudne i ulice zasłane zabitymi i rannymi. Miasto ukazane zostało tutaj fazowo, począwszy od ukazania jego piękna aż po całkowite zniszczenie. Drugim miastem, w którym przychodzi żyć bohaterowi, jest Warszawa. Cezarego przeraża zwłaszcza dzielnica żydowska, a także ulice Świętojerska, Miła, Gęsia, Nalewki, Franciszkańska. Charakteryzuje je brzydota i ubóstwo. To kolejny dowód na to, że „szklane domy” w Polsce nie istnieją.
Miriam jako propagator literatury europejskiej.
Miriam był redaktorem Chimery, pisma, które promowało literaturę światową, np. hinduską, perską, itd... I napisał monografię o Maurycym Maeterlincku, czyli francusko-belgijskim symboliście, poza tym odkrył na nowo Norwida, 7. lub 8. nr Chimery --> pytała mnie o to
MIRIAM (Zenon Przesmycki) - Krytyk literacki, tłumacz i poeta; popularyzator Norwida
Studiował we Włoszech, Czechach, Francji i Anglii
Tam zmienił swoje poglądy, gusta literackie i filozoficzne
Szybko dostrzeżono jego charyzmę i umiejętności
w wieku 26 lat został redaktorem „Życia”
Od 1901 roku przez sześć lat (z przerwami) tworzył czasopismo literacko-artystyczne „Chimera”, wydawane dość nieregularnie w Warszawie i mające ogromny wpływ na kształtowanie poglądów i świadomości ówczesnych ludzi.
Sam także przedstawiał swe artykuły w czasopiśmie. To na łamach „Chimery” ukazały się jego najważniejsze eseje o charakterze programowym: Walka ze sztuką i Los geniuszów (1901), które spotkały się z dużym odzewem społeczeństwa i zapoczątkowały gorącą dyskusję o funkcji sztuki.
Chimera propagowała literaturę światową
Sztuka powinna być ambitna, nie dla kult. masowej.
Napisał monografię o M. Maeterlincku: Maurycy Maeterlinck i jego stanowisko we współczesnej poezji belgijskiej(opublikowana w ŚWIECIE)
artykuł ten wskazywał teorię i praktykę poetyckiego symbolizmu jako wzór dla nowoczesnej literatury polskiej.
Gdy Tadeusz Pawlikowski objał posadę dyr. teatru miejskiego w Krakowie, wprowadził nowatorską twórczość Maeterlincka
Studium choroby na wybranym przykładzie.
Schyłkowiec – reprezentant poglądów minionej epoki
BOHATER: Józef Rudnicki
Forma pamiętnika pisanego od 25 lutego do 30 kwietnia (dnia śmierci narratora)
Dąbrowski opisuje zmiany zachodzące w człowieku przed śmiercią
Relacja bohatera o objawach i postępach choroby, utraty radości życia i refleksji nad nim
Postrzeganie swojego życia, przeżytych chwil przez pryzmat śmierci
Podsumowanie swoich osiągnieć – bilans zysków i strat
Konstatacja ostatnich chwil na: ból i pogodzenie się z rzeczywistością
A bohater 'Śmierci' jest schyłkowcem, bo w nic nie wierzy, opisano tam w miarę dokładnie proces utraty wiary przez niego, ponadto, głownym motywem w książce jest nieoczekiwanie śmierć, a umieranie i świadomość człowieka, który umiera była głownym zainteresowaniem lit. lat 90. XIX wieku - czyli lit. o schyłkowcach, czyli to jest, kurwa jego mać, masło maślane
a ostatnie pytanie jest podobne do tego o Śmierci D. jako powieści o schyłkowcu, możesz wymienić tez inne tytuły powieści o wieku nerwowym, wystarczą tytuły, na wykładzie mówiła, że chodzi jej tylko o to, żeby wiedzieć, co jeszcze można do tego zaliczyć...Podawała Bez dogmatu Sienkiewicza, 'Hrabia' Augusta Mankowskiego, 'wiek nerwowy' Leo Belmont
Bohater - ubogi student Rudnicki umierający na gruźlicę.
Wypowiada się w 1. Osobie (powrót do narracji nie uprawianej w realizmie)
Oddziałuje w ten sposób na czytelnika
Kłosińska pisze, że narracja 1-osobowa przysparza kłopotów krytyce literackiej
Oskarżenie bohatera: wiek pary i elektryczności (rozwój techniki) wywował skutki uboczne – choroby nerwowe
Pojęcie nerwowośći ustąpiło pola nowym hasłom kolejnej epoki
Dekadentyzm spowodował, że nerwowość stała się normą (wcześniej była odstępstwem od normy)
Bohater traci wiarę pod wpływem przeczytanych książek
Śmierć zastała go „za wcześnie” – gdy jest niedojrzały
Pytania o sens życia i pozagrobowy los człowieka
Powieści o wieku nerwowym
„Bez dogmatu” – Henryk Sienkiewicz
„Hrabia” - August Mańkowski
„Wiek nerwowy” – Leo Belmont
Autonomiczność sztuki w wypowiedziach krytyków.
W każdej epoce ciężko jest przecenić rolę artysty, bez niego przecież nie byłoby sztuki. Tak więc artyści Młodej Polski również odegrali dużą role w tworzeniu dorobku kulturalnego epoki.
Kultywowali oni sztukę jak bóstwo, wyszukiwali w swych utworach głębokiego sensu istnienia, sztuka odgrywała ogromną role w ich życiu. W tym czasie również zaczęto mocniej interesować się osobą artysty, procesami jakim się poddaje kiedy tworzy. Artysta młodopolski był uosobieniem doskonałego wypełniania filozofii epoki: był wybitną jednostką wielbiącą sztukę.
Młodą Polskę jej sztukę i twórców charakteryzował manifest Artura Górskiego pod tytułem "Młoda Polska", który ukazał się w 1898 roku. Stawia on sztukę na pierwszym miejscu jako największą wartość, postuluje o indywidualizmie i szczerości w sztuce. twórcy mieli nawiązywać do Mickiewicza, tradycji literackiej odrzucając przy tym skrajny estetyzm: "...żądamy od naszej sztuki, aby była polską na wskroś polską-bo jeśli straci rodzinność, straci tym samym siłę i wartość, i swoją rację bytu. Ale obok tego powinna być młoda mieć w sobie (...) płomiennego ducha Mickiewicza!"
Stanisław Przybyszewski w artykule "Confiteor" z 1899 roku w apodyktyczny wręcz sposób określa rolę twórcy i sztuki. Artysta miał być charyzmatycznym kapłanem sztuki jedynej Religi duszy. Sztuka przerodziła się w najwyższą absolutną wręcz wartość, którą powinno się oddzielić od moralności i wszelkich ideologii. Artysta miał stać ponad życiem i ponad światem, miał być jednostką wyjątkową: "Pan Panów nie okiełznany żadnymi prawami.". manifest był wyjątkowo prowokacyjny, wywołał ogromny wydźwięk w środowisku związanym z literaturą.
Zenon Przesmycki - w swoich tekstach starał się przekazać program dla elitarnej literatury, która miała służyć nie tylko jednemu pokoleniu. Teksty "Maurycy Maeterlinck", "Walka ze sztuką" wyraźnie wytyczały ścieżki programowe. To właśnie tam zawarty został głośny postulat "sztuka dla sztuki" czy teoria symbolizmu. Manifesty wyznaczały również drogę światopoglądową artysty, mówiły o jego samotności i niedocenianiu przez puste mieszczaństwo. Nie pozwalały one artyście tworzyć wyłącznie dla pieniędzy, aby nie szerzyć w ten sposób miernoty dla prostego ludu. Artyści więc sami skazywali się na biedę i niedocenianie ponieważ nie chcieli tworzyć dla ludzi - tworzyli dla sztuki.
Polemikę z manifestami Przybyszewskiego podejmuje Ludwik Krzywicki w "O sztuce i nie-sztuce" oraz Ignacy Matuszewski w "Sztuce i społeczeństwie". Zarzucali oni Miriadowi brak tolerancji dla innych odmian i kierunków w sztuce. szczególnie potępiali ówczesne nakazy pozostawania w oderwaniu od życia i apatii w jakiej pogrążali się młodopolscy twórcy. Obaj zgodnie twierdzili, że nie mogą oni tego w żaden sposób usprawiedliwiać. Powoływali się za tworzeniem w innej materii i tematyce, pragnęli uznania problematyki historycznej czy politycznej za równorzędny materiał twórczy.
Przybyszewski doczekał się jeszcze jednego przeciwnika, był nim Stanisław Brzozowski. W "Legendzie Młodej Polski" z 1910 opowiada się bardzo surowo o twórcach, którzy uciekali od życia, opierali się jedynie na inteligentach, którzy po pozytywizmie byli wyjątkowo zagubieni. Zarzuca im odrzucenie rzeczywistości i potępia za : "bezdziejową świadomość, dostrzeganie rysów wielkości m.in. Żeromskiego, Kasprowicza, Staffa, Wyspiańskiego". Brzozowski mówi o zagubieniu się twórców i potępia ich za apatię w jakiej się pogrążali.
Twórcy młodopolscy opierając się na tradycji romantycznej starali się tworzyć wzór sztuki, która miała być narzędziem do wypełniania ideowych zadań, które narzuciła na nią sytuacja narodu pod władaniem zaborcy.
Tworzyli model sztuki inspirowany europejskim modernizmem, sztuki autonomicznej. Jako manifest młodopolskiego kultu sztuki uważa się wiersz Kazimierza Przerwy - Tetmajera "Evival'arte". Opiewa on sztukę jako wartość najwyższą i nieprzemijającą, która znacznie trwalsza jest od tych którzy ją tworzą. Utwór jest również wyrazem buntu przeciwko niezrozumieniu artysty przez społeczeństwo, ze szczególnym uwzględnieniem materialistycznego mieszczaństwa.
Każda epoka literacka ma własne filozofie i trendy, które zmieniają się i odchodzą aby zostawić miejsce nowym. Nigdy jednak nie dzieję się tak żeby nowa epoka nie czerpała z dorobku tej poprzedniej. Tak też powstało Dwudziestolecie międzywojenne na podwalinach stworzonych przez Młodą Polskę.
Pałuba a konwencja naturalistyczna\
Naturalizm – prawdziwość, życie chłopa
naturalizm składa się na młodopolski fenomen
pojmowanie naturalizmu wg wskazań Zoli: teza, że literatura kreuje wizję świata przepuszczonego przez filtr temperamentu artysty (intymne doświadczenie)
naturalizm w MP kojarzony był raczej z poezją!
Irzykowski walczy o naturalizm stąd u niego psychologim i intelektualizm
chodzi o to, że jego powieść to głebokie studium psychologiczne
autor prowadzi to stadium przez postać Strumieńskiego
wymaga od czytelnika intelektu (żeby nie dał się zwieść)
tworzy z powieści traktat pseudo-naukowy
Irzykowski jest jednym z autorów literatury czynnej
Lit. Czynna – pisarz tworząc dzieło wydobywa najbardziej intymne elementy swojej psychiki, które wskutek panującej obłudy moralnej są głęboko schowane w jego podświadomości
Odsłaniając te elementy Irzykowski nawiązuje kontakt z odbiorcą – pokazuje potencjalne obszary wewnętrznych zafałszowań
DZIEŁO LITERACKIE – OBSZAR POROZUMIENIA autora i odbiorcy
Idea literatury, która przekraczałaby granice i stawałaby się własnym przeciwieństwem nie opuszczała Irzykowskiego do końca życia.
LITERATURA PEŁNI FUKCJĘ POZNANIA LUDZKIEJ PSYCHIKI
Pierwiastek fikcyjny dzieła – doświadczenie pisarza + doświadczenie powstałe w trakcie pisania utworu.
Na twórczość Irzykowskiego miały wpływ utwory Schillera, Grabbe’go, Schopenhauera, Hebbel’a, Macha.
Zbliżenie do naturalistów – maksymalne skrócenie dystansu między literaturą a życiem – sprowadzenie tekstu literackiego do tzw. dokumentu ludzkiego. Naturaliści chcieli, aby dzieło miało taki kształt, by rzeczywistość literacka, była możliwie najdoskonalszym zbliżeniem do rzeczywistości empirycznej.
model powieści – dzieło ma pozostawać w maksymalnie bliskim kontakcie z rzeczywistością, podstawowym wymogiem stawianym literaturze była “prawdziwość”.
koncepcja nietzscheańska w "Snach o potędze" Staffa
Koncepcja nietzscheańska - najlepiej omówic na przykladzie wierszydła 'Kowal'
Nietzscheanizm - filozofia optymistyczna głosząca, że życie ludzkie ma sens, a jest nim dążenie do doskonałości – IDEAŁU NADCZŁOWIEKA.
filozofia ta odrzucała chrześcijańską moralność pojęcia dobra i zła
człowiek jako jednostka najwyższa powinien głosić kult siły fizycznej i psychicznej.
postawa egoistyczna, egocentryczna odznaczająca się pogardą dla przeciętnych ludzi.
Filozofia Nietzschego we wszelkich podręcznikach i opracowaniach, prawie zrosła się z debiutanckim tomikiem Leopolda Staffa – Sny o potędze (1901)
Dla samego Staffa Fryderyk Nietzsche jest przede wszystkim filozofem, który sprzeciwia się dekadenckiemu pesymizmowi, jest zwolennikiem siły, aktywności życiowej, pracy nad własnym charakterem i osobowością.
W rękopisach Sny o potędze zostały opatrzone mottem z Nietzschego ( Staff czerpał nie tylko ideologię, ale nawet metafory, czy też poszczególne scenerie)
Mocarz, Poczucie pełni, Rzeźbiarz, Nadmiar, Kowal (nawiązują do obrazu nadczłowieka)
W „Kowalu” mamy do czynienia z najpełniejszą i najbardziej rozwiniętą interpretacją nietzscheańskiego ideału człowieka
Sen o morzu, Sen o górach (odwołują się do scenerii dzieła Tako rzeczeZarathustra),
Bogowie zmarli (wykorzystuje motyw „martwego Boga”, a także koresponduje z tytułem Zmierzch bożyszcz).
Problem „śmierci Boga” – u nietzchego dość często, u Staffa w „Bogowie zmarli” (więcej: http://www.portalliteracki.pl/artykul,31946.html)
NP. Leopold Staff – „Kowal”
Podmiot liryczny dąży do doskonałości kształtując swój charakter. Kowal ma w sobie siłę i apolińską radość tworzenia. Cechy własnej osobowości przekształca w jednostkę silną pozbawioną jakichkolwiek wad czy słabości. Nie dopuszcza słabości i niemocy. W razie niepowodzenia jest gotów rozbić w pył własne serce, by nie zostało one skażone niemocą.
Staff przyjmuje tu etykę chrześcijańską i jednocześnie odrzuca wszystko, co w nią godzi, np.: pogardę dla litości, altruizm, moralny relatywizm. Tym samym dobro i zło są pojęciami absolutnymi w rozumieniu chrześcijańskim. Nadczłowieczeństwo w rozumieniu Staffa nie polega na odejściu od wartości chrześcijańskich (tym różni się od Nietzschego), ale właśnie na dążeniu do wykształcenia w sobie najwspanialszych, ponadczasowych wartości etycznych. Dzieje się to wyłącznie przez pracę i ogromny wysiłek. Tym samym zaprzecza Staff wszelkiej bierności i upadkowi ducha. Oczywiście obraz kowala podczas pracy jest symboliczno-alegoryczny, gdyż od razu kojarzy się z trudem, wysiłkiem, znojem, siłą fizyczną i działaniem. W wierszu pojawia się nuta heroizmu, aktywności i walki, która podkreślona jest użyciem czasowników nacechowanych dynamicznie („ciskam”, „walę”, „rozbijam”) i przymiotników dość sugestywnie wskazujących cele takich działań („serce mężne”, „hartowne”, „dumne”, „silne”). Artysta jest dla Staffa również tytanem pracy, pracy nad sobą i swoją poezją, wierzy w potęgę marzeń. Stąd tytuł całego tomu.
artysta młodopolski kontra kultura masowa - na wybranym przykładzie literackim
Najlepiej opisane w Próchnie -> artysta nie wie, czy ma być kapłanem, clownem czy błaznem... do tej pory sztuka była czymś wysokim, wartością, a w XIX wieku wszystko zostało zeżarte przez kulturę masową, która jest tandetna i podnieca filistrów i dalej to rozwinac, bo tam jest w koło Macieju o tym samym
Próchno - powieść o artystach.
Bohaterowie oddają się marzeniom o wielkiej sztuce, rozważaniom o jej roli we współczesnym świecie i miejscu artysty w życiu.
aktor Borowski, (przeszkadza żona Zosia)
poeta Muller,
muzyk Hertenstein (kocha siostrę - to wina niemocy twórczej)
dziennikarz Jelsky
dramatopisarz Turkuł - Najkonsekwentniej i najabsolutniej, za wszelka cenę dąży do twórczości (świadomy celu twórcy artsta)
malarz Pawluk
Wszyscy są świadomi własnej nieproduktywności, przez co cel śmierci staje się jedynym elementem „dziania” w powieści. Pobudki samobójstwa są różne, sąd nad sztuka taki sam. Jelsky zostawia kartkę z napisem „Evival`arte!), wartość sztuki obniża, oceniając artystów jako aktorów życiowych. Herstein również istotę sztuki sprowadza do jednego: aktorstwa. Lekarz Kunicki i malarz Pawluk to sędziowie - przytomni obserwatorzy. Kunicki - świat artystów - zanik normalności psychofizycznej. Pawluk - ocenia trzeźwo - „Bo ja na wszystko u was zły” (to ostrzeżenie uczyniło z P. „nagrobek modernizmu”).
Kryzys słowa w prozie XIX i XXw
Kryzys słowa - wziął się z kryzysu swiatopoglądu, z załamania się optymistycznej wizji scjentystycznej poprzedniego pokolenia, przejawy to np. groteska lingwistyczna... Albo w 'fachowcu' Berenta to jest najlepiej opisane, bohater zmienia się z w miarę ogarniętego mężczyzny w robola, który nie potrafi się wysłowić
Kryzys młodopolski był kryzysem głębokim i rozległym, obejmującym wszystkie dziedziny życia i dotyczącym niemal całej kultury ówczesnej Europy.
Już Lalka Prusa, wydana w latach 80. XIX w. jest świadectwem nadchodzącego kryzysu – w tym wypadku społecznego i ekonomicznego.
Jeśli chodzi o kryzys światopoglądowy to (zgodnie z tematem zagadnienia) powinniśmy zwrócić uwagę na dwa pojęcia i jedno nazwisko.
Przesyt wywołał znudzenie, marazm, odrzucenie wartości mieszczańskich, które do niczego nie prowadziły. Przesyt rodzi także odbiorcę wyrafinowanego, estetę, powstaje literatura wysmakowana. Znudzenie powoduje poszukiwanie nowych pobudek, emocji (np. perwersja seksualna).
Groteska – wyśmianie tego, co sztampowe i banalne (Jaworski – Historie maniaków)
Ekspresjonizm – najważniejsze są odczucia artysty; pokazanie kontrastów między skrajnymi sobie rzeczami
Impresjonizm -
Kryzys słowa to groteska, symbolizm, impresjonizm, ekspresjonizm
Struktura narracyjna i fabularna w R.a.
R.A. to dzieło preekspresjonistyczne
narracja się 'rwie', nie jest płynna
fabuła nie jest do końca logiczna,
Matuszek – Nowoczesna „|Msza żałobna”
Afabularna kompozycja utworu jest mało przejrzysta
Chaos fragmentów niespójnych gatunkowo
Amorficzność narracji
szukaj streszczenia artykułu Gabrieli Matuszek - Nowoczesna Msza załobna - tam jest wiecej na ten temat*
Rozrachunki inteligenckie mp lat 90 XIX wieku
pewnie chodzi o jakąś krytykę inteligencji może o próchno
Struktura narracyjna i fabularna w Pałubie :D
F. Stanzel – powieść auktorialna – mowa opowiadającego przekazuje nienaruszalne prawdy o świecie powieściowym
w modernizmie świat jest pokazywany z perspektywy widzenia bohatera
narrator jest „gospodarzem powieści”! (określenie Kazimierza Wyki) ale jest też kreacja bohaterów prowadzących
głównie mowa pozornie zależna
narrator w dużym stopniu utracił osobowość językową! (nie u Irzykowskiego)
modernizm = psychologizm / czytelnik stawał się już nie tylko obserwatorem działań bohatera ale też jego wspólnikiem
tendencje impresjonistyczne ujawniają się w opisie – styl osobisty – poezja narzuciła styl wypowiedzi całemu okresowi
Irzykowskie w „Pałubie” tworzy metajęzyk (powieść homofoniczna)
„Pałuba” neguje samą siebie jako powieść i dokonuje rozkładu postaci
w MP następuje następuję zwrot ku narracji w 1 osobie (jak u romantyków)
w narracji 1-osobowej akt wypowiedzi nie może w niej zostać całkowicie przemilczany, przedmiot opowieści ukazywany jest zaś z perspektywy konkretnego narratora
powieść młodopolska „obejmowała” teren literacki od dokumentu do wyznania (powieść-dziennik, powieść-pamiętnik, dziennik intymny)
pojawiają się też refleksje o pisaniu (autotematyzm – np. w „Pałubie”) wchodzące w skład dziennika (powieść-dziennik) pozostały jedną z osobliwości o minimalnym wpływie na rozwój tego gatunku; przeniesione do innych odmian powieści, rewolucjonizowały je, tak jak je zrewolucjonizował (wbrew epoce) Irzykowski w „Pałubie”
Irzykowski jest jednym z autorów literatury czynnej
Lit. Czynna – pisarz tworząc dzieło wydobywa najbardziej intymne elementy swojej psychiki, które wskutek panującej obłudy moralnej są głęboko schowane w jego podświadomości
Odsłaniając te elementy Irzykowski nawiązuje kontakt z odbiorcą – pokazuje potencjalne obszary wewnętrznych zafałszowań
DZIEŁO LITERACKIE – OBSZAR POROZUMIENIA autora i odbiorcy
Idea literatury, która przekraczałaby granice i stawałaby się własnym przeciwieństwem nie opuszczała Irzykowskiego do końca życia.
LITERATURA PEŁNI FUKCJĘ POZNANIA LUDZKIEJ PSYCHIKI
Pierwiastek fikcyjny dzieła – doświadczenie pisarza + doświadczenie powstałe w trakcie pisania utworu.
Na twórczość Irzykowskiego miały wpływ utwory Schillera, Grabbe’go, Schopenhauera, Hebbel’a, Macha.
Zbliżenie do naturalistów – maksymalne skrócenie dystansu między literaturą a życiem – sprowadzenie tekstu literackiego do tzw. dokumentu ludzkiego. Naturaliści chcieli, aby dzieło miało taki kształt, by rzeczywistość literacka, była możliwie najdoskonalszym zbliżeniem do rzeczywistości empirycznej.
model powieści – dzieło ma pozostawać w maksymalnie bliskim kontakcie z rzeczywistością, podstawowym wymogiem stawianym literaturze była “prawdziwość”.
Pałuba Irzykowskiego składa się z 3 części:
powieści właściwej (dzieje Piotra Strumieńskiego)
quasi powieści analitycznej (traktat psychologiczny zachowań bohaterów utworu, głównie bohatera)
quasi-powieści o powieści (refleksje dot. Pisania powieści).
Karuś w Szańcu Pałuby pisze, że chciał początkowo graficznie porozdzielać (kreskami) każdą z części.Jednak niczego nie porozdzielał.
zdania powieści właściwej i quasi-powieści o powieści mieszają się ze sobą:
Są zdania fikcjonalne: „Strumieński zajmował się wychowywaniem Pawełka”
zaraz potem zdanie-osąd Karola Irzykowskiego: „Usiłowaniem moim w Pałubie jest (…)”.
W praktyce trudno odróżnić zdanie fikcjonalne od sądu. Dlatego też dziwnym jest, że teoretycy literatury kategoryzują budowę tej powieści jako warstwową, podczas gdy trudno odróżnić jednozdnacznie te warstwy.
- Zdaniem Wernera narrator Pałuby rezygnował ze wszechwiedzy i to było nowością w powieści Irzykowskiego.
- Narrator jest wszechwiedzący wtedy, gdy potrafi rozstrzygnąć jednoznacznie dowolną z postawionych przez siebie kwestii – tu jest to różnie.
- Irzykowski chciał uświadomić czytelnikowi, że narracja jest technika pisarską.
Nad warstwą samoświadomości postaci nadbudowuje się wyższa – autorskiego komentarza, będącego analizą i demaskacją poczynań postaci, ich uświadomionych motywów i samoreżyserii.
O czytaniu Biblii w Młodej Polsce - omów problem na wybranych przykładach.
Hymny Kasprowicza ->DiesIrae z tomu „Ginącemu światu” [Apokalipsa św. Jana]
Temat wizji apokaliptycznej Sądu Ostatecznego fascynował modernistów, czego dowodem były katastroficzne wyobrażenia losów istot ludzkich.
Kasprowicz w swoim hymnie zaprezentował wizję końca świata i sądu ostatecznego w sposób ekspresjonistyczny.
Poeta wyraża swój sprzeciw wobec Boga, który przygląda się zniszczeniu.
„Betlejem polskie” Lucjana Rydla
Opis narodzin Chrystusa
„Na srebrnym globie” Żuławskiego
Dopasowanie Biblii do swoich potrzeb
Odnoszenie fragmentów Biblii do swojego życia
Analogie do kaina i abla, łazik jako Łódź
Fragment stworzenia świata podrzucony jako stworzenie Księżyca (społeczności)
„Requiem aeternam” – zaprzeczenie Genesis ks. Na początku była chuć”
„Judasz z Kariothu” - Inne spojrzenie na Judasza – człowieka, który miota się między różnymi możliwościami, cierpi katusze wątpliwości i przegrywa z kretesem.
człowiek pełen wątpliwości, nie bardzo wierzy, że Jezus jest Mesjaszem. Kiedyśmiał sklepik, był spokojnym obywatelem, wiodło mu się całkiem nieźle. Potem, gdy jego żona zafascynowała się Nauczycielem i nową wiarą – przyłączył się do wspólnoty, a Jezus wybrał go na Apostoła.
Nie podoba mu się skromność Jezusa, pragnie cudów, zmian – modły i pogadanki mu nie wystarczają. Myślał, że Apostoł więcej może, że przyłączając się doJezusa zyska bogactwo i potęgę. Okazało się, że rzecz wygląda całkiem inaczej...
A, jeszcze jedno. Judasz przeczuwa w sobie mroczne siły, mówi o tym, że mieszka w nim Szatan, że nosi na czole znamię.
To Żuławski i jego bohaterowie - oni czytali Biblię, odnosząc treść do siebie
Judasz z Kariotu
Hymny
Bibblia była czytana jako zbiór opowiadań
Przemiany/reformy w teatrze na przełomie XIX i XX wieku.
Teatr totalny Wyspianskiego i Dramat symbolistyczny Przybyszewskiego
Zainteresowania Wyspiańskiego były tak obszerne, żę nazywano go polskim Leonardem Da Vincim
S. Wyspiański dostrzegł teatr jako idealne miejsce do syntezy sztuk: poezji, muzyki, gry aktorskiej, malarstwa i dramatu.!!!!!!!!!!!!!!
Był pierwszym reżyserem, który stworzył teatr inscenizacji oparty na dramacie, lecz będący syntetyczną inscenizacją.
Stanisław Wyspiański wprowadził nowy typ widowiska teatralnego:teatr inscenizacji, zwany później także teatrem ogromnym, teatrem monumentalnym czy teatrem totalnym.
wywodzący się w najprostszej linii od Ryszarda Wagnera - teatr inscenizacji
W latach dwudziestych XX wieku tego rodzaju teatr stał się najbardziej charakterystyczną poetyką reformy teatru.
Realizacje teatru inscenizacji były zawsze widowiskami autorskimi
stanowiły osobistą wypowiedź artysty, występującego jednocześnie w roli reżysera.
Inscenizatorzy posługiwali się wieloma konwencjami
zderzali elementy przynależne do różnych dziedzin sztuki, różnych epok historii teatru, różne techniki artystyczne i technologie przemieszczania dekoracji na scenie.
Przełomowym dziełem dla reformy teatru stała się inscenizacja "Wesela".
W tym przedstawieniu, po raz pierwszy w polskim teatrze na taką skalę, dekoracje w pełni precyzyjnie kształtowały obraz sceniczny, w którym istotną rolę odegrały wszystkie elementy plastyczne
światło kreowało nastrój i napięcie dramatyczne.
Wyspiański przygotował też oprawę muzyczną pełniącą istotną rolę dramaturgiczną.
Finał spektaklu w całkowicie nowatorski sposób został pomyślany jako obraz komponowany bez słów, jedynie za pomocą ruchu i melodii.
Kazimierz Braun: Wyspiański wprowadził sztukę teatralną na poziom syntezy, która "tak dalece wyprzedziła rozwiązania stosowane ówcześnie gdzie indziej, że musiało upłynąć wiele lat zanim stworzony przez Wyspiańskiego typ teatru rozprzestrzenił się w Europie".
Leona Schillera "The New Theatre in Poland: Stanisław Wyspiański" (ROZPRZESTRZENIA TEORIE WYSPIAŃSKIEGO NA EUROPĘ I ŚWIAT) w II woluminie rocznika 1909/1910 czasopisma "The Mask", wydawanego we Florencji przez Gordona Craiga.
Jak pisze Kazimierz Braun "Stosunek Wyspiańskiego do teatru był paradoksalny. Zarazem go demistyfikował i sakralizował. Odrzucał i burzył, a zarazem czynił go centrum "Myśli polskiej" i kosmosu. Pierwszy z ludzi teatru europejskiego obnażał teatr, ukazał pustą i nagą scenę w prologu "Wyzwolenia". Uczestnicząc w realizacji scenicznej tego dramatu, doradzał też, aby akt II zagrano na tle malowanych zastawek użytych w akcie I, ale odwróconych plecami. Ukazał więc kulisy, bebechy, kuchnię teatru. Ale w tym samym utworze nazwał teatr "świątynią sztuki".
S. Wyspiański dostrzegł teatr jako idealne miejsce do syntezy sztuk: poezji, muzyki, gry aktorskiej, malarstwa i dramatu. Był pierwszym reżyserem, który stworzył teatr inscenizacji oparty na dramacie, lecz będący syntetyczną inscenizacją. Wyspiański praktycznie wprowadził jako dramatopisarz, dekorator, reżyser nowy typ widowiska totalnego, które dopiero za sprawą E. Piscatora i L. Schillera zostało zrealizowane w latach 20., określanego jako monumentalny z nowym rodzajem architektury teatru.
Metafizyczna koncepcja człowieka w "Requiem aeternam".
„Requiem aeternam” Przybyszewskiego
Bohater (anonim) to nadczłowiek, schyłkowiec i dekadenta
Nadczłowiek to typu wewnętrznie samotny i smutny
Miotają nim skrajne uczucia (od sielanki po brutalizm)
Podstawą bytu jest popęd płciowi, dzięki któremu rozwinął się mózg i dusza. Nadmierny rozwój mózgu i duszy prowadzi do zabicia popędu, co zaś skutkuje unicestwieniem człowieka – śmiercią.
SKUTEK: Jesteśmy w dupie, bo dalej rozwijać się nie da!
"Przygody Sindbada żeglarza" jako baśń filozoficzna.
Ludowość – bajki odnosiły się do niej (postawa wynikająca z przekonania o pierwotności poezji)
motywy ludowe oraz zafascynowanie logiką baśni.
Leśmian, wchodząc w świat fantazji, miesza różne rzeczywistości, próbując odpowiedzieć na tematy filozoficzne językiem baśni.
Zainteresowanie tym gatunkiem literackim odnajdujemy również w tomach przeznaczonych dla dzieci: "Klechdy Sezamowe" i "Przygody Sindbada Żeglarza"
ZAINTERESOWANIE FILOZOFIĄ BERGSONA: Filozofia życia Leśmiana – założenie, że życie jest bogatsze od języka, którym się posługujemy
Trudno opisać życie za pomocą słów i pojęć
Rozum ludzki działa schematycznie – intuicja jest ważniejsza niż intelekt (Bergson)
Leśmian pisał za Bergsonem, że świat jest przedstawiany w sposób uproszczony i bardzo selektywnie, a przecież natura to nie atlas roślin czy zwierząt, krajobraz to nie martwa fotografia, a ludzie to nie dane statystyczne.
WSZYSTKO SIĘ PRZENIKA I TWORZY CAŁOŚĆ
Życiem kieruje, a w zasadzie rządzi, pęd życiowy (élanvital), dzięki temu człowiek może własną duchową cząstką przeniknąć duchową cząstkę natury – „uzgodnić się” ze światem.
Bergson uważał, że każdy człowiek ma dwie jaźnie: „powierzchowną” (kształtowaną przez codzienne wydarzenia) i „głęboką” (istniejącą w człowieku od zawsze; ujawnia się w momentach wyjątkowych) – w przypadku poety w momencie tworzenia.
Sindbad podróżował, a podróże aranżował Diabeł Morski – to on był siłą determinującą działania Sindbada [PĘD ŻYCIA]
Groteska lingwistyczna (coś o Rosji podpowiadała, ale niewiele mi to dało; jak się objawiała itd.)
Roman Jaworski - historie maniaków lub Ofiara Królewny Lemańskiego
Groteska - jest to ukazywanie rzeczywistości w sposób, który odbiorca uznaje za nierealistyczny, obcy, absurdalny, komiczny, karykaturalny. Jest to wizja świata w "krzywym zwierciadle".
Groteska lingwistyczna - specyficzny język i oryginalna frazeologia
Prześmiewczy styl,
Ośmieszanie (np. symbolizmu młodopolskiego)
HISTORIE MANIAKÓW (Jaworski) 1910
Groteska tutaj jest ratunkiem przed kiczem
Jaworski jako pierwszy wyśmiewał to co banalne i sztampowe
Grotesce ma towarzyszyć śmiech! (zaint. Śmiechem wzrasta wraz z trwaniem MP)
Opis pięknego księżyca, który pluje (wcześniej 1903 Żuławski opisywał księżyć jako nowy dobry świat)
OFIARA KRÓLEWNY (Lemański)
Słownictwo, które wyśmiewa zastój królestwa Króla Ćwieczka
Różne warianty wyrazu „ćwiek”
Przewodnik który nazywa się Tutkwi
Końcówki wskazujące na cechy: -ość, -anie, -enie.
Królestwo króla Gwoździka -> Kał-Dun (lubi jeść)
Co to jest groteska, to ogólnie wiesz, a jeśli chodzi o lingwistyczną, to polegała na przesmiewczym stylu, na parodiowaniu, ośmieszaniu itd. np. symbolizmu młodpolskiego. Powiedz jej, że w Historiach maniaków Jaworski opisuje pięknie, ładnie księzyc, który sobie świeci na pięknym niebie i nagle ten piękny księzyc sobie pluje albo robi cos gorszego na miasto - chodzi o pewien rodzaj zgrzytu i deformacji świata... A groteska u Lemańskiego polega na słownictwie, które np. wysmiewa zastój królestwa Króla Ćwieczka, pojawiają się tam różne warianty wyrazu ćwiek albo przewodnik królewicza i wezyra nazywa się Tutkwi... inny przykład do królestwo króla Gwoździka, tam np. gościu nazywa się Kał-Dun i lubi wpierdala
Refleksje o lit. w Pałubie (chodziło jej, żeby to jakoś nazwać - nie naukowość, ale coś tam związane z intelektem, już nie pamiętam :P)
Irzykowski jest jednym z autorów literatury czynnej
Lit. Czynna – pisarz tworząc dzieło wydobywa najbardziej intymne elementy swojej psychiki, które wskutek panującej obłudy moralnej są głęboko schowane w jego podświadomości
Odsłaniając te elementy Irzykowski nawiązuje kontakt z odbiorcą – pokazuje potencjalne obszary wewnętrznych zafałszowań
DZIEŁO LITERACKIE – OBSZAR POROZUMIENIA autora i odbiorcy
Idea literatury, która przekraczałaby granice i stawałaby się własnym przeciwieństwem nie opuszczała Irzykowskiego do końca życia.
LITERATURA PEŁNI FUKCJĘ POZNANIA LUDZKIEJ PSYCHIKI
Pierwiastek fikcyjny dzieła – doświadczenie pisarza + doświadczenie powstałe w trakcie pisania utworu.
Na twórczość Irzykowskiego miały wpływ utwory Schillera, Grabbe’go, Schopenhauera, Hebbel’a, Macha.
Zbliżenie do naturalistów – maksymalne skrócenie dystansu między literaturą a życiem – sprowadzenie tekstu literackiego do tzw. dokumentu ludzkiego. Naturaliści chcieli, aby dzieło miało taki kształt, by rzeczywistość literacka, była możliwie najdoskonalszym zbliżeniem do rzeczywistości empirycznej.
model powieści – dzieło ma pozostawać w maksymalnie bliskim kontakcie z rzeczywistością, podstawowym wymogiem stawianym literaturze była “prawdziwość”.
Pałuba Irzykowskiego składa się z 3 części:
powieści właściwej (dzieje Piotra Strumieńskiego)
quasi powieści analitycznej (traktat psychologiczny zachowań bohaterów utworu, głównie bohatera)
quasi-powieści o powieści (refleksje dot. Pisania powieści).
Karuś w Szańcu Pałuby pisze, że chciał początkowo graficznie porozdzielać (kreskami) każdą z części.Jednak niczego nie porozdzielał.
zdania powieści właściwej i quasi-powieści o powieści mieszają się ze sobą:
Są zdania fikcjonalne: „Strumieński zajmował się wychowywaniem Pawełka”
zaraz potem zdanie-osąd Karola Irzykowskiego: „Usiłowaniem moim w Pałubie jest (…)”.
W praktyce trudno odróżnić zdanie fikcjonalne od sądu. Dlatego też dziwnym jest, że teoretycy literatury kategoryzują budowę tej powieści jako warstwową, podczas gdy trudno odróżnić jednozdnacznie te warstwy.
Odnieść wzór tożsamości, osobowości przedstawiony w Biesach Komornickiej M. do epoki
Biesy – bohaterka pisze o nieudanej próbie samobójczej;
Biesy wydane zostały w 1902 r. – 5 lat później Komornicka pali swoje suknie i uznaje się za mężczyznę -> PIOTR ODMIENIEC WŁAST
Pisze o sobie, że jest poronionym pomysłem/płodem; nieudanym tworem
Chce zachować indywidualność , żyć sama, ale jej się to nie udaje
Nie może odnaleźć się w gromadzie (społeczeństwie; wśród ludzi)
Twierdzi, że aby odnaleźć swoje ja, trzeba określić się w stosunku do innych!!!
nierozwiązywalne sprzeczności między chęcią życia i przekonaniem o jego bezsensie
świadomość, jak trudno się zdobyć na postawę heroiczną w życiu
Opisuje, że jest nawet niezdolna do czynienia zła
manifestuje dramatyczny konflikt miedzy dręczącym przekonaniem, że życie jest pozbawione sensu, bo świat jest pusty, nie ma Boga ani oparcia w żadnych ideałach, a niezwykle silną wolą życia [literatura MP jest odbierana jako bezbożna]
samotność człowieka w świecie bez Boga i sankcji moralnych, absurdalność życia, którego przeznaczeniem jest śmierć – egzystencjalizm [kim jest człowiek? – analogia do „Śmierci”]
Biesy - też preekspresjonizm albo ekspresjonizm, jeden chuj, w każdym razie, jest to narracja pierwszoosobowa, bohaterka pisze o nieudanej (no bo inaczej by nie napisała przecie) próbie samobójczej, pisze o sobie, że jest poronionym pomysłem albo płodem, nieudanym tworem, chce zachowacindywidualnosc, zyc sama, ale to sie nie udaje, probuje zatem odnaleźć się w gromadzie, ale tego tez nie potrafi zrobic, okazuje sie, ze zebyokreslic swoje ja, nalezyokreslic siebie w stosunku do innych, opisuje takze próby czynienia zła - bezowocne, okazało się, że jest niezdolna do czynienia zła, potem opisuje rozpustne życie seksualne - tu już ma więcej do powiedzenia, rżnie się jak deska w tartaku, z tego, co udało mi się zrozumieć w tym bełkocie... Ogólnie można jeszcze dodać, że Komorncka ocipiała i i w pewnym okresie swojego zycia zaczęła mianowacsie Piotrem Włastem, wydawało jej się, że jest mężczyzną
Postawy religijne w epoce (na wybranych przykładach).
Wokół Biblii
Hymny Kasprowicza ->DiesIrae z tomu „Ginącemu światu” [Apokalipsa św. Jana]
Temat wizji apokaliptycznej Sądu Ostatecznego fascynował modernistów, czego dowodem były katastroficzne wyobrażenia losów istot ludzkich.
Kasprowicz w swoim hymnie zaprezentował wizję końca świata i sądu ostatecznego w sposób ekspresjonistyczny.
Poeta wyraża swój sprzeciw wobec Boga, który przygląda się zniszczeniu.
„Betlejem polskie” Lucjana Rydla
Opis narodzin Chrystusa
„Na srebrnym globie” Żuławskiego
Dopasowanie Biblii do swoich potrzeb
Odnoszenie fragmentów Biblii do swojego życia
Koncepcja kosmogeniczności świata wg Przybyszewskiego
„Na początku była chuć” – zaprzeczenie Biblii (Requiem aeternam); księgi Genesis
Religie wschodu i nirwana
„Hymny” Kasprowicza - odwołanie do hymnu wedyjskiego (wedy - święte starożytne księżi Indii)
Hymn do Nirwany Kazimierza Tetmajera
Nirwana - oderwanie się od problemów, osiągnięcie stanu prawdy, nieistnienia, niebytu. Podmiot liryczny w utworze oczekuje jej przyjścia, czekając na nią, jak na zbawienie.
„Hymn do Nirwany” to sytuacja apelu podmiotu lirycznego do Nirwany, który błaga ją, aby ulitowała się nad egzystencją i istnieniem ludzkim.
Wiersz ma charakter modlitwy lub litanii
Postawy to albo przykładanie Biblii do swojego życia, albo postawa Nietzschego 'Bóg umarł', albo odwoływanie się do religii Orientu, nirwana i te sprawy. koncepcja w Requiem o początku świata, że pierwsza była chuć, jako zaprzeczenie Księgi Genesis. Hymny Kasprowicza też wyrażają jakąś tam postawę religijnąplus motyw Chrystusa i Lucyfera
Pozytywistyczne reminiscencje w prozie MP.
Ukazanie, że idee poztywistyczne nie mają szans na istnienie czy realizację!
Żuławski – Trylogia
Niemożność zbudowania społeczeństwa na księżycu „od zera” (niepodległa Polska startowałaby de facto „od zera”
futurologiczna wizję Europy XXVII w., o zintegrowanej, lecz zautomatyzowanej społeczności ->wyraża w niej autor przekonanie, że istotnym postępem ludzkości jest jej duchowy, a nie materialny rozwój [praca u podstaw = nonsens, jeśli zapomni się kim tak naprawdę jesteśmy]
„Ofiara królewny” – powieść fantastyczna (wg Głowińskiego) jest przeciwstawieniem się powieści realistycznej
Królestwo Ćwieczka – wszystko co niepotrzebne GINIE (cienie); tłamsi się tam indywidualność
Państwo Gwodźika–wyśmiewanie ciułactwa; tańce, hulanki, swawola, antyindywidualizm jest ukryty
Intensywny obraz kryzysu kultury, wynaturzeń socjalnych i patologii politycznej
Przedwiośnie” – Stefan Żeromski opisuje wizję estetycznych szklanych domów, w których mieli mieszkać robotnicy w odrodzonej i rozwijającej się Polsce.
Cezary Baryka konfrontuje utopijne, wyidealizowane wizje ojca z ponurą rzeczywistością powojennej Rzeczpospolitej, która dodatkowo musi się zmagać z nawałnicą bolszewicką.
Motyw szklanych domów jest także krytyką romantycznych złudzeń i wiary w piękne, choć nierealne wizje.
A Ofiara Królewny jako antyutopia i trylogia Żuławskiego też jako antyutopia? W sensie, że obnażają mechanizmy, jakie wykorzystywano w pozytywizmie i ukazywały, że nie ma szans na ich realizację. Społeczeństwo organiczne, jako jedność - Staniaszczyk
Sylwetka odbiorcy w Pałubie Irzykowskiego.
nierozwiązalne współistnienie artysty i jego odbiorcy - grona czytelników, który w artyście widzi najczęściej dostarczyciela łatwej rozrywki.
artysta traktuje swojego odbiorcę w kategoriach episjera, filistra, mydlarza.
Dyskusyjność tekstu nie stawia większych wymagań przed odbiorcą – w sposób właściwy powieści realistycznej
Dzieło literackie staje się płaszczyzną intelektualnego porozumienia twórcy i odbiorcy
Przed odbiorcą jest też obnażona „metoda psychologiczna” oglądu zjawisk
Większość utworów powstałych w okresie Młodej Polski, a dotyczących artysty, w swej wymowie głosiły chwałę kogoś, kto jest skazany we współczesnym społeczeństwie na zagładę, bowiem śmierć - życie, ból - sztukę rodzi.
Co robi Irzykowski? - WPLATA Terminy naukowe, przyrodnicze, medyczne, prawne, psychologiczne, filozoficzne.
Nigdy nie są one jednak tak specjalistyczne, by były niezrozumiałe dla odbiorcy, niemniej jednak nie ułatwiają one lektury.
Taka niedbałość o atrakcyjność języka literackiego, to wynik programowych założeń autora. Mnie nie spieszno, drogi czytelniku, znudzisz się dziś, to dokończysz jutro, pozajutro, zrozumiesz mnie za miesiąc, może za rok...
Irzykowski jest jednym z autorów literatury czynnej
Lit. Czynna – pisarz tworząc dzieło wydobywa najbardziej intymne elementy swojej psychiki, które wskutek panującej obłudy moralnej są głęboko schowane w jego podświadomości
Odsłaniając te elementy Irzykowski nawiązuje kontakt z odbiorcą – pokazuje potencjalne obszary wewnętrznych zafałszowań
DZIEŁO LITERACKIE – OBSZAR POROZUMIENIA autora i odbiorcy
Wracając jednak do wątku, w którym pisałem, że mimo wszystko artysta - który chciał istnieć jako artysta - musiał mieć odbiorców... Taka sytuacja prowadziła na drogę licznych kompromisów. Twórca, chcący mieć w posiadaniu pewną grupę czytelników, musiał dokonywać wielu zabiegów przede wszystkim reklamy, wyłożenia dzieła na witrynę księgarską (obrazu - na publicznej wystawie), zdania się na łaskę rozmaitego kalibru recenzentów, drukowania w gazetach, schlebiania gustom, itp. Świadomość licznych ustępstw spowodowała pojawienie się określenia "muza sprzedajna", czy wręcz mówiło się o prostytucji sztuki.
http://www.wypracowania24.net/Paluba-id-913.html
Młoda Polska i modernizm - zbieżność czy tożsamość pojęć?
Przyjmuje się, że modernizm trwał od 1890 do 1918 r.
Kazimierz Wyka: modernizm jest częścią MP (określenie przygotowawczej fazy rozwoju -> 1887-1903)
Ryszard Nycz: MP jest częścią modernizmu, który trwał aż do lat 60-70 XX wieku.
Wg Nycza nie istnieje zestaw cech charakterystycznych dla literatury modernizmu!
O specyfice dzieł literackich tego okresu decyduje raczej sieć opozycji w obrębie których one wyrastały:
Lit. Wysoka/popularna (kultura wysoka/masowa)
Lit. Zaangażowana/autonomiczna
Powierzchnia/głębia
Wytwór/proces
Autor/dzieło
Warto dodać, że wg niektórych badaczy modernizm nigdy się nie skończył i trwa do dzisiaj (za myśleniem Nycza – paradoksalnie).
Dla Wyki modernizm jest częścią młodej Polski, dla Nycza jest odwrotnie. Można jeszcze powiedzieć, że przyjmuje się, że MP trwała od 1890 do 1918, a modernizm wg NYCZA trwał do lat 70 XX wieku(!), modernizm traktuje się jako wielką formację kulturową, a nie epokę
Kosmogeniczna koncepcja świata w Requiem aeternam
Manifest panseksualistycznych poglądów Przybyszewskiego.
popęd płciowy jest tym potężnym praelementem, który tkwi u podstawy wszelkiego bytu
mózg i dusza są wynikami kolejnych stadiów rozwoju ewolucyjnego tego popędu
U współczesnych, „degeneratów” nadmiernie rozwinięty mózg zabija popęd płciowy, co skazuje ich na nieuchronną zagładę. U
twór ma formę przedśmiertnego monologu wewnętrznego anonimowego bohatera, który jest właśnie typowym przedstawicielem takich „schyłkowców”.
Symbolizm w prozie
Symboliści stali na stanowisku, że byt ma naturę duchową, stałą i niezmienną
zadaniem człowieka sztuki jest oddać istotę tego bytu.
Symbolistów nie interesuje przepływ wrażeń, ale chcą docierać swoja sztuką do tego, co jest częścią owego bytu stałego, duchowego i niezmiennego.
WESELE Wyspiańskiego: „Osoby dramatu”, czyli postaci z zaświatów, pojawiające się w akcie drugim, są upostaciowionymi symbolami ludzkich marzeń, snów. Kolejno pojawiają się: Chochoł (Isi), Widmo (Marysi), Stańczyk (Dziennikarzowi), Rycerz - Zawisza Czarny (Dziennikarzowi), Hetman Branicki (Panu Młodemu), Upiór - Jakub Szela (Dziadowi), Wernyhora (Gospodarzowi) i jeszcze raz na zakończenie utworu, Chochoł w zamykającej trzeci akt scenie zbiorowej.
Poprzez sięgnięcie do symbolizmu i połączenie go z postaciami ze świata realnego, Wyspiański chciał dokonać w „Weselu” krytycznej oceny społeczeństwa polskiego.
Ocena ta wypada dla współczesnych Wyspiańskiemu Polaków bardzo niekorzystnie.
Inteligencja skażona jest niemocą poprowadzenia ludu do walki narodowowyzwoleńczej (Gospodarz zapomina o swej przywódczej misji).
Niemoc ta jest wynikiem usypiania wiadomości społeczeństwa przez konserwatystów (rozmowa Stańczyka z Dziennikarzem), zdrady (Hetman Branicki) i braku działania (dialog Rycerza - Zawiszy Czarnego z Poetą).
„Ludzie bezdomni” Żeromskiego - elementy charakterystyczne dla symbolizmu.
Symboliczny jest już sam tytuł utworu, możemy go przecież odczytywać wieloznacznie: autor sugeruje bezdomność dosłowną, powodowaną brakiem domu, rodziny (nędzarze paryscy, Joasia), bezdomność wynikającą z braku pieniędzy i konieczności emigracji (Wiktor), wreszcie bezdomność ideową (Judym).
Symboliczny może być również tytuł ostatniego rozdziału. „Rozdarta sosna” jest metaforycznym ukazaniem wnętrza bohatera, postawionego przed koniecznością dokonywania wyboru i szarpanego sprzecznościami.
Również krzyk pawia, który słyszy Judym odjeżdżający od śmiertelnie chorej kobiety, symbolizuje nadchodzącą śmierć.
„Chłopi” Reymonta - Maciej Boryna. Jego postać zyskała wyraźnie sympatię i uznanie samego autora. Pracę rolnika, jej trud i efekty uznał pisarz za błogosławioną misję, która służy całej przyrodzie i całej ludzkości.
świadczy o tym niezapomniana scena śmierci Boryny - półprzytomny chłop idzie na pole, nabiera w koszulę ziemi i rozsiewa ją ruchem ręki. Cała przyroda wie kogo traci, dlatego chce aby on żył dalej, opiekował się nią.
Scena śmierci Boryny ma charakter symboliczny. Jest on spadkobiercą Piasta Kołodzieja, człowiekiem, dla którego ziemia jest wartością najważniejszą.
Reymont związał śmierć Boryny z Biblią oraz zastosował styl biblijny po to, aby uczynić tę scenę bardzo podniosłą, symboliczną.
Jak więc widać symbolizm wywarł znaczący wpływ na literaturę tego okresu i twórcy młodopolscy bardzo często odwoływali się do tego kierunku literackiego.
Teatr totalny wg Wyspiańskiego
"Teatr mój widzę ogromny,
wielkie powietrzne przestrzenie”
St. Wyspiański, I ciągle widzę ich twarze, 1904
Zainteresowania Wyspiańskiego były tak obszerne, żę nazywano go polskim Leonardem Da Vincim
S. Wyspiański dostrzegł teatr jako idealne miejsce do syntezy sztuk: poezji, muzyki, gry aktorskiej, malarstwa i dramatu.!!!!!!!!!!!!!!
Był pierwszym reżyserem, który stworzył teatr inscenizacji oparty na dramacie, lecz będący syntetyczną inscenizacją.
Stanisław Wyspiański wprowadził nowy typ widowiska teatralnego:teatr inscenizacji, zwany później także teatrem ogromnym, teatrem monumentalnym czy teatrem totalnym.
wywodzący się w najprostszej linii od Ryszarda Wagnera - teatr inscenizacji
W latach dwudziestych XX wieku tego rodzaju teatr stał się najbardziej charakterystyczną poetyką reformy teatru.
Realizacje teatru inscenizacji były zawsze widowiskami autorskimi
stanowiły osobistą wypowiedź artysty, występującego jednocześnie w roli reżysera.
Inscenizatorzy posługiwali się wieloma konwencjami
zderzali elementy przynależne do różnych dziedzin sztuki, różnych epok historii teatru, różne techniki artystyczne i technologie przemieszczania dekoracji na scenie.
Przełomowym dziełem dla reformy teatru stała się inscenizacja "Wesela".
W tym przedstawieniu, po raz pierwszy w polskim teatrze na taką skalę, dekoracje w pełni precyzyjnie kształtowały obraz sceniczny, w którym istotną rolę odegrały wszystkie elementy plastyczne
światło kreowało nastrój i napięcie dramatyczne.
Wyspiański przygotował też oprawę muzyczną pełniącą istotną rolę dramaturgiczną.
Finał spektaklu w całkowicie nowatorski sposób został pomyślany jako obraz komponowany bez słów, jedynie za pomocą ruchu i melodii.
Kazimierz Braun: Wyspiański wprowadził sztukę teatralną na poziom syntezy, która "tak dalece wyprzedziła rozwiązania stosowane ówcześnie gdzie indziej, że musiało upłynąć wiele lat zanim stworzony przez Wyspiańskiego typ teatru rozprzestrzenił się w Europie".
Leona Schillera "The New Theatre in Poland: Stanisław Wyspiański" (ROZPRZESTRZENIA TEORIE WYSPIAŃSKIEGO NA EUROPĘ I ŚWIAT) w II woluminie rocznika 1909/1910 czasopisma "The Mask", wydawanego we Florencji przez Gordona Craiga.
Jak pisze Kazimierz Braun "Stosunek Wyspiańskiego do teatru był paradoksalny. Zarazem go demistyfikował i sakralizował. Odrzucał i burzył, a zarazem czynił go centrum "Myśli polskiej" i kosmosu. Pierwszy z ludzi teatru europejskiego obnażał teatr, ukazał pustą i nagą scenę w prologu "Wyzwolenia". Uczestnicząc w realizacji scenicznej tego dramatu, doradzał też, aby akt II zagrano na tle malowanych zastawek użytych w akcie I, ale odwróconych plecami. Ukazał więc kulisy, bebechy, kuchnię teatru. Ale w tym samym utworze nazwał teatr "świątynią sztuki".
S. Wyspiański dostrzegł teatr jako idealne miejsce do syntezy sztuk: poezji, muzyki, gry aktorskiej, malarstwa i dramatu. Był pierwszym reżyserem, który stworzył teatr inscenizacji oparty na dramacie, lecz będący syntetyczną inscenizacją. Wyspiański praktycznie wprowadził jako dramatopisarz, dekorator, reżyser nowy typ widowiska totalnego, które dopiero za sprawą E. Piscatora i L. Schillera zostało zrealizowane w latach 20., określanego jako monumentalny z nowym rodzajem architektury teatru.
Ekspresjonizm
Niemcy 1909-1925
Polska 1917-1922
expressio - wyraz, wyrażenie
Główne zadanie ekspresjonizmu - przedstawienie w sposób niezwykle dramatyczny wewnętrznego świata istoty ludzkiej.
Najważniejszy jest KONTRAST!
Pierwszy tekst, w którym manifestuje się w PL ekspresjonizm HYMNY Kasprowicza (1901/1902)
Ekspresjonistycznym most Młoda Polska – Dwudziestolecie -> poznańskie pismo „Zdrój” (1917-1922),
Ekspresjonizm, jako prąd literacki nie skodyfikował ścisłej poetyki, zaowocował natomiast wpływem na wiele ważnych zjawisk literackich całego stulecia.
O ekspresjonizmie mówiliśmy przy okazji Hymnów Kasprowicza. To pierwsza faza ekspresjonizmu. Elementy ekspresjonistyczne pojawiają się więc już w okolicy przełomu wieków. W Hymnach było to szczególnie widoczne.
Podstawową zasadą kompozycyjną Hymnów jest kontrast.
Kontrast ujawniał się tam na poziomie całościowej organizacji, jak również w poszczególnych hymnach i na poziomie stylistycznym – w poszczególnych sformułowaniach, zdaniach.
Chwytem stylistycznym właściwym ekspresjonizmowi jest oksymoron.
Okymoroniczność jest wyznacznikiem stylu ekspresjonistycznego.
Druga faza ekspresjonizmu objawia się po wydarzeniach 1905 i 1907 roku. Wówczas pojawiają się kolejne utwory ekspresjonistyczne nie tylko posługujące się poetyką ekspresjonistyczną, ale też i w pełni ekspresjonistyczne, to znaczy noszące znamię światopoglądu ekspresjonistycznego.
Berent Ozimina z 1911 roku i Żywe kamienie pisane tuz przed wybuchem wojny.
Trzecia faza ekspresjonizmu to faza, którą historycy literatury, szczególnie Erazm Kuźma, określają mianem samoświadomości ekspresjonistycznej. Faza ta przypada na lata wojny, a nawet na koniec wojny.
Ekspresjoniści po prostu odkrywają, że człowiek jest chaosem i żywiołem. Można oddać to poprzez zekwiwalentyzowanie tych stanów, czyli oddać rozbijając kod wypowiedzi.
Patrz: PRÓCHNO Berenta
Ludzie ponownie uwierzyli, że jedynym bytem jest byt duchowy, sztuka jest sposobem dotarcia do Absolutu, a aby spróbować tego dokonać, należy odrzucić naturalizm i realizm
Dla ekspresjonistów poeta był wizjonerem, prorokiem
PRZEDSTWICIELE
Stanisław Przybyszewski
Jan Kasprowicz.
Groby i mogiły u Żeromskiego (?)
Rozdziobią nas Kruki i wrony („Opowiadania”)
Główny bohater, zamordowany przez moskali, zostaje pochowany w dole kartoflanym wraz z koniem przez chłopa
Koń zwraca łeb w stronę grobu powstańca, stada wron zlatują się nad tym miejscem
Uroda życia
Bohater (Piotr Rozłucki – syn powstańca styczniowego) idzie na cmentarz ze swoją kobitą Tatianą. Docierają na grób Chopina
Kobieta nastawiona anty na Polaków
Popioły ??
Nie wiem, o co chodzi z grobami, znaczy - w Urodzie Życia, głowny bohater, Piotr Rozłucki ze swoją dupą, Rosjanką Tatianą są w Paryżu i idą na grób Chopina, a ona mówi, że ma w dupie Polaków i w ogóle jest nastawiona anty
smierć dąbrowskiego jako powieść o schyłkowcu
Schyłkowiec – reprezentant poglądów minionej epoki
BOHATER: Józef Rudnicki
Forma pamiętnika pisanego od 25 lutego do 30 kwietnia (dnia śmierci narratora)
Dąbrowski opisuje zmiany zachodzące w człowieku przed śmiercią
Relacja bohatera o objawach i postępach choroby, utraty radości życia i refleksji nad nim
Postrzeganie swojego życia, przeżytych chwil przez pryzmat śmierci
Podsumowanie swoich osiągnieć – bilans zysków i strat
Konstatacja ostatnich chwil na: ból i pogodzenie się z rzeczywistością
A bohater 'Śmierci' jest schyłkowcem, bo w nic nie wierzy, opisano tam w miarę dokładnie proces utraty wiary przez niego, ponadto, głownym motywem w książce jest nieoczekiwanie śmierć, a umieranie i świadomość człowieka, który umiera była głownym zainteresowaniem lit. lat 90. XIX wieku - czyli lit. o schyłkowcach, czyli to jest, kurwa jego mać, masło maślane
rola muzyki i rekwizytów w dramacie symbolicznym
Dramat symboliczny – odejście od dosłowności;
podstawowym budulcem jest symbol i niedopowiedzenie
cel: wyrażenie sytuacji humanistycznych w perspektywie metafizycznej
Cechy dramatu:
wykorzystanie symboli
nastrojowość i tajemniczość
bohaterowie ideowi i symboliczni
luźny związek pomiędzy scenami
rezygnacja z mówienia wprost, z jednoznaczności, na rzecz sugerowania znaczeń i wieloznaczności
synkretyzm rodzajowy i gatunkowy: muzyka, malarstwo, ludowość, fantastyka, historia, legenda
antyrealizm: poetyckość, wizyjność, oniryzm
świat przedstawiony to subiektywna wizja postaci, projekcja ich psychiki
Wyspiański - „Wesele” - warstwa symboliczna jest bardzo bogata. Oto przykłady symboli, które są główną cechą dramatu symbolicznego:
Złoty róg - jest symbolem wyzwolenia, sygnału wzywającego do powstania, budzącego w ludziach wolę walki;
Pawie pióra - symbol własności, prywaty, wartości pozornych;
Złota podkowa (schowana) - symbol szczęścia odłożonego na przyszłość, sukcesu, którego czas jeszcze nie nadszedł;
Dzwon Zygmunta - odlany z dział zdobytych na wrogu - symbol wielkości i chwały Polski: w "Weselu" ten dzwon "o pękniętym sercu" kojarzył się już tylko z uroczystościami pogrzebowymi, bo były to jedyne okazję, kiedy dawał się słyszeć jego dźwięk - "Kruczy ton";
Kaduceusz - symbol pokoju, jedności, przymierza;
Chochoł - ogólnie to słomiana otulina okrywająca krzak róży przed zimnem i mrozem; w "Weselu" symbolizuje trudne do rozwiązania problemy narodowe, lecz badacze nie mogli jednoznacznie określić jego charakteru. Uznano, że skoro pod słomianą okrywą znajduje się krzak róży, który na wiosnę ożyje i zakwitnie, może więc naród polski, uśpiony w niewoli przez zaborców, wyzwoli się spod ich panowania i zrzuci skorupę - jak róża na wiosnę.
A teraz kilka przykładów scen symbolicznych:
Scena zasłuchania - czekanie na dźwięk złotego rogu, który da sygnał do walki;
Chocholi taniec - monotoniczny, usypiający, letargiczny, pogrążający w niemocy i zapomnieniu taniec. Symbol zniewolenia i marazmu;
symbolizm rosyjski u Leśmiana
Możliwe, że masz rację z Leśmianem, aż tak się w to nie wgłebiałam, pamiętam, że baba mówiła na wykładzie o związkach (tfu:P) Leśmiana z Sołowiowem i AndrijemBiełym
Symbolizm
świat poznawany zmysłami (materialny) jest złudą skrywającą prawdziwy, idealny świat, którego zmysłami i rozumem nie można zinterpretować.
Pojęć ze świata prawdziwego nie da się opisać za pomocą zwykłego języka, może to zrobić tylko symbol
Symbolizm rosyjski (1890-1910)
racjonalny dyskurs
nastrój
wywoływane obrazy i walory muzyczne mają pewne ukryte sensy
Symbolizm polski (początek XX w.)
w języku poezji najważniejsza jest metafora
ważne są walory brzmieniowe, a więc instrumentacja głoskowa
cel wyrażenia niewyrażalnego można osiągnąć stosując symbole
poezję można do pewnego stopnia zestawić z magią
forma poetycka nie może być z góry dana, dotychczasowe formy należy odrzucić, można zastosować nawet wiersz wolny
w obrębie prozy pojawiła się tendencja do liryzacji wypowiedz
Pisma Władimira Sołowjowa były wśród inspiracji filozoficznych Leśmiana
Wczesna twórczość Leśmiana wyrasta z tradycji symbolizmu rosyjskiego [pisał pierwsze po rosyjsku]
Od początku widać fascynację Bergsonizmem jest stosunek poety do natury, której nieodłączną częścią jest człowiek zanurzony w pędzącym nurcie istnienia.
Przyroda znajduje się w stanie ciągłego powstawania, rodzenia się.
Jedynie intuicja pozwala człowiekowi pojąć dynamizm istnienia, zanurzyć się w nim.
Związki Leśmiana z Władimirem Sołowiowem i Andriejem Biełym (ten drugi zaliczany do największych symbolików w Polsce)
Inni polscy symboliści: Stanisława Wyspiańskiego i Leopolda Staffa
Impresjonizm
Impression– wrażenie (malarz maluje obraz za pomocą gry plam więc nie przedstawia ten obraz szczegołów ani kontur)
Polska po 1890 r.
Określenie charakterystycznego dla MP typu poetyki stosowanego w dramacie, prozie i poezji
nastrój można osiągnąć m.in. za pomocą:
upodobnienia poezji do muzyki (instrumentacja głoskowa)
malarstwa (poetyka barw, światła)
w liryce świat należy podporządkować podmiotowi lirycznemu
w prozie i dramacie luźniejsza, epizodyczna kompozycja, liryczne oraz subiektywistyczne opisy mogą pomóc kreować nastrój
najważniejszy nie jest ŚWIAT WEWNĘTRZNY, lecz przepływ wrażeń przez człowieka, który ogląda rzeczywisty obraz (dlatego obrazy są niewyraźne – najważniejsze nie jest oddanie widoków, lecz emocji)
Wpływ na twórczość:
Tetmajera
„Na skalnym Podhalu” - piękności, nieporównywalne z czymkolwiek uroki krajobrazów tatrzańskich oraz dać im wyjątkowo sugestywny wyraz poetycki
PIĘKNO PODHALA – symbol wolnej Polski
Tetmajer patrzył na przyrodę tak, jak patrzy na nią malarz, który zamyka w swoich dziełach pełnię chwilowej impresji, jaką wywoływał w nim oglądany fragment natury, z całą jego ulotną zmiennością kolorytu, świateł, cieni, powietrza
Żeromskiego
Malarze:
Józef Pankiewicz
Julian Fałat
Leon Wyczółkowski (Tatry, 1911)
Śmierć jako powieść o wieku nerwowym
a ostatnie pytanie jest podobne do tego o Śmierci D. jako powieści o schyłkowcu, możesz wymienić tez inne tytuły powieści o wieku nerwowym, wystarczą tytuły, na wykładzie mówiła, że chodzi jej tylko o to, żeby wiedzieć, co jeszcze można do tego zaliczyć...Podawała Bez dogmatu Sienkiewicza, 'Hrabia' Augusta Mankowskiego, 'wiek nerwowy' Leo Belmont
„Nerwowość” – określenie „choroby wieku”
Bohater - ubogi student Rudnicki umierający na gruźlicę.
Wypowiada się w 1. Osobie (powrót do narracji nie uprawianej w realizmie)
Oddziałuje w ten sposób na czytelnika
Kłosińska pisze, że narracja 1-osobowa przysparza kłopotów krytyce literackiej
Oskarżenie bohatera: wiek pary i elektryczności (rozwój techniki) wywował skutki uboczne – choroby nerwowe
Pojęcie nerwowośći ustąpiło pola nowym hasłom kolejnej epoki
Dekadentyzm spowodował, że nerwowość stała się normą (wcześniej była odstępstwem od normy)
Bohater traci wiarę pod wpływem przeczytanych książek
Śmierć zastała go „za wcześnie” – gdy jest niedojrzały
Pytania o sens życia i pozagrobowy los człowieka
Powieści o wieku nerwowym
„Bez dogmatu” – Henryk Sienkiewicz
„Hrabia” - August Mańkowski
„Wiek nerwowy” – Leo Belmont
typologia pokoleń młodopolskich (daty, autorzy, kiedy urodzeni kiedy debiuty etc)
Pokolenie młodopolan to grupa intelektualistów urodzona pomiędzy rokiem ’60-’68
brak jakiegoś wydarzenia historycznego, które mogłoby być przeżyciem pokoleniowym dla młodopolan
Rozwój technologiczny, rozwój cywilizacyjny (właśnie koleje żelazne, kolonializm, który sprzyja otwarciu kultury polskiej na inne kultury, kino czy fotografia. Są to także dynamicznie rozwijające się stronnictwa polityczne, które stymulują rozwój kultury)
Młodopolanie kształcili się za granicą! – silny kontakt z kulturą europejską
Mniejsze „pozostawanie w tyle” do trendów europejskich
Pojawili się pisarze dwujęzyczni: Przybyszewski (niemiecki), Leśmian (rosyjski)
Rozwój translatorstwa (Leśmian tłumaczy Poego, Kasprowicz Wildego i Goethego, Staff z jęz. Włoskiego)
Pokolenie to składa się z dwóch formacji wewnątrzpokoleniowych (klasyfikacja Wyki).
Pierwsze pokolenie urodzone jest od roku 1860-1870. Debiutują oni w pierwszym dziesięcioleciu epoki: od 1890 do 1900 roku:
Kasprowicz Jan ur. 1860
Przesmycki Zenon Miriam ur. 1861
Lange Antoni ur. 1861
Żeromski Stefan ur. 1864
Niemojewski Andrzej ur. 1864
Nowicki Franciszek ur. 1864
Tetmajer Kazimierz ur. 1865
Lemański Jan ur. 1866
Reymont Władysław ur. 1867
Przybyszewski Stanisław ur. 1868
Tendmar Wilhelm ur. 1868
Wyspiański Stanisław ur. 1869
Górski Artur ur. 1870.
Druga formacja pokoleniowa, czyli urodzeni od 1871 do 1878 roku. Debiutują po 1900 roku:
Berent Wacław ur. 1871, aczkolwiek Berent będzie debiutował w połowie lat dziewięćdziesiątych powieścią zatytułowaną „Fachowiec” i ze względu na datę można zaliczać go do pierwszego pokolenia, ale ze względu na datę urodzenia do drugiego. Wybiera się te druga opcję, bo okazuje się, że debiut nie ujawnia tego, co najważniejsze w jego twórczości. Jest to powieść, która zdecydowanie różni się od pozostałych, czyli od „Próchna”, „Oziminy”, „Żywych kamieni”.„Fachowiec” traktuje jeszcze o pracy organicznej i pracy u podstaw.
Miciński Tadeusz ur. 1873
Rittner Tadeusz ur. 1873
Irzykowski Karol ur. 1873
Żuławski Jerzy ur. 1874
Boy – Żeleński Tadeusz ur. 1874
Orkan Władysław czyli Serafinowicz Leszek ur. 1875
Nowaczyński Adolf ur. 1876
Kisielewski Jan August ur. 1876
LeśmianBolesławur. 1877
Staff Leopold ur. 1878
Perzyński Włodzimierz ur. 1878
Brzozowski Stanisław ur. 1878.
Pałuba jako powieść autotematyczna
Autotematyzm – pisanie o pisaniu. powieściowa metodologia powieści – metajęzyk, interaktywność, cytatowość.
Artur Sandauer pisał, że autotematyzm jest wtedy, kiedy słowo wskazuje swym znaczeniem na własne znaczenie”.’
Artur Werner dodawał, ze powieść to zbiór refleksji nad własnym procesem twórczym – jest brak różnicy między językiem a metajęzykiem.
Zacznijmy od tego, że Irzykowski nie za bardzo „palił się” do pisania Pałuby.
Z dziennika autora można wyczytać, że zaczął pisać powieść w 1891 r.
1. Wersja gotowa do druku 8 lat później, w 1899 r.
Pałuba Irzykowskiego składa się z 3 części:
powieści właściwej (dzieje Piotra Strumieńskiego)
quasi powieści analitycznej (traktat psychologiczny zachowań bohaterów utworu, głównie bohatera)
quasi-powieści o powieści (refleksje dot. Pisania powieści).
Karuś w Szańcu Pałuby pisze, że chciał początkowo graficznie porozdzielać (kreskami) każdą z części.Jednak niczego nie porozdzielał.
zdania powieści właściwej i quasi-powieści o powieści mieszają się ze sobą:
Są zdania fikcjonalne: „Strumieński zajmował się wychowywaniem Pawełka”
zaraz potem zdanie-osąd Karola Irzykowskiego: „Usiłowaniem moim w Pałubie jest (…)”.
W praktyce trudno odróżnić zdanie fikcjonalne od sądu. Dlatego też dziwnym jest, że teoretycy literatury kategoryzują budowę tej powieści jako warstwową, podczas gdy trudno odróżnić jednozdnacznie te warstwy.
Podział na warstwy:
Najniższa – samoświadomości postaci,
Średnia – autorskiego komentarza
Najwyższa – autokomentarza o technice powieściowej
Na styl:
Literatura – dzieło fikcyjne
nieliteratura – dokument, zbiór sądów
Komentarze Irzykowskiego, nieustannie pojawiające się w powieści, demaskują przed czytelnikiem fikcjonalność utworu.
Baśń w literaturze młodej polski
Młoda Polska zaczęła zwracać uwagę na bajkowość i fantazyjność bardziej niż twórcy poprzedniej epoki.
Dużą rolę odgrywa tutaj „chłopomania”, czyli nawrót ku ludowości.
Nie bez znaczenia był też „Bajarz Polski” Antoniego Józefa Glińskiego - zbiór baśni, powieści i gawęd ludowych.
Twórcy młodopolscy zauważyli, że gatunek, który skierowany jest do dzieci i młodzieży w istocie może przekazywać wyższe treści pod banalną historią, nadając literaturze charakter dydaktyczny i moralizatorski.
Do tego dochodzi fakt, że w tym typie literatury łatwo było ustrzec się cenzury.
tworzenie własnych, całkowicie oryginalnych, wątków wyrażających indywidualną filozofię i estetykę
Leśmian wykorzystał wątki orientalne (Klechdy sezamowe, 1913; Przygody Sindbada Zeglarza, 1913) do wyeksponowania młodopolskiego świata tęsknot i snów
Młodopolskie utwory sceniczne o fabule baśniowej otwarły drogę niezliczonym dziełkom zaliczanym do repertuaru teatrów popularnych i dziecięcych.
Autorzy:
Jan Kasprowicz "Bajki, klechdy, baśnie"
M. Konopnicka „O krasnoludkach i sierotce Marysi” (1896)
Leśmian „Klechdy sezamowe”, „Przygody Sindbada Żeglarza”
teksty likwidacyjne epoki
cel kampanii likwidacyjnych: sformułowanie zasad rozwoju i funkcjonowania, gwarntujących osiągnięcie najwyższych wartości społecznych
Stanisław Brzozowski - „Legenda Młodej Polski” (1909).
bardzo gruntowna i rzetelna krytyka dorobku polskiego modernizmu (i romantyzmu)
krytyczna analiza światopoglądu przedstawicieli pokolenia fin de siecle’u
Brzozowski zarzucał całej kulturze tej epoki i jej literaturze brak związku z realnym życiem i jego potrzebami.
Wartość społeczna posiada kultura, która wyrasta z pracy i określa się swym stosunkiem do pracy.
Ataki na symbolizm ->
Karol Irzykowski – „Pałuba” (1903)
próba racjonalistycznej analizy podświadomości
cel: powstanie ni to powieści, ni to traktatu psychologicznego, ukazującego sztuczność techniki pisarskiej modnej wówczas powieści psychologicznej i nieprawdziwości wielu wniosków przez nich formułowanych.
Jako krytyk literacki bezlitośnie tępił fetysze pojęciowe, światopoglądowe i polityczne. Występował jako rzecznik logiki i prawdy.
SATYRA i KABARETY
Niebagatelne znaczenie dla „okłamywania” mitów modernistycznych
Kabaret „Zielony Balonik” - ważna funkcja w likwidacji modernizmu
Wprowadził w atmosferę tamtych czasów zastrzyk teorii i praktyk zdrowego rozsądku.
Racjonalizm jako teza zespołu kabaretowego, w szczególności zaś racjonalizm Boya, bardzo ostro kontrastował z mistycyzmem i idealizmem, które dominowały w programach światopoglądowych Młodej Polski.
Adolf Nowaczyński
Ataki na biurokracje i mieszczaństwo – bo to one powodowały zastój (m.in. wobec zaborcy)
Próba ożywienia wielkiej satyry oświeceniowej
POECI I WIERSZOPISARZE!!!!!!!!!!!!!!!!!!
W okresie Młodej Polski ukazywano świat wewnętrzny człowieka; zajmowano się problemami filozoficznymi, przemijaniem świata i życia, pięknem przyrody i zjawiskami metafizycznymi. Utwory tej epoki są melancholijne, ukazują beznadziejność wszelkich ludzkich wysiłków, cierpienie, nie zawierają żadnej idei, której człowiek mógłby się poświęcić. Uciekano się w sztukę, nirwanę, zmysłową miłość lub kontemplację. Dla wyrażania uczuciowości modernistycznej poeci przełomu XIX w i XX w wykorzystywali liczne nowatorskie zdobycze ekspresji poetyckiej. 1.ZASADA ANALOGII – to co człowiek może poznać zmysłami, wchodzi w związek z tym co duchowe. Pozwala to w sztuce nie tylko na odnajdywanie bliskich związków ale także wysnuwanie analogii odległych, wolnych skojarzeń, na pozór tylko pozbawionych logiki. 2.METODA SYNESTEZJI – t.j. przekładalność jednych doznań zmysłowych na inne. Dotyczy przede wszystkim utworów o tematyce przyrodniczej. Pozwala kojarzyć ze sobą wrażenia słuchowe, wzrokowe, zapachowe, dotykowe. Prowadziło to do budowania obrazów zestawiających ze sobą np. kolory i dźwięki tzw. Barwne słyszenie. 3.MUZYCZNOŚĆ WIERSZA – skłaniająca do wielkiej dbałości o brzmieniową i dźwiękową stronę utworu. Służył temu staranny dobór środków wersyfikacyjnych, użycie refrenu, zwracanie uwagi na zestawienia głosek, przemyślny rytm wiersza, itp. 4.PSYCHIZACJA OBRAZU – jest to zabieg służący obrazowemu uzewnętrznieniu stanu duszy. Głównie chodziło o wykazanie związku między wnętrzem człowieka a krajobrazem. 5.ODŚWIĘTNOŚĆ JĘZYKA – aby odnowić język sięgano po archaizmy, przywoływano tradycję biblijną, antyczną, romantyczną, orientalną. Posługiwano się symbolami i alegoriami. Był to język bogaty w środki artystyczne.
Proza poetycka, poemat prozą w epoce Młodej Polski.
Poemat prozą Przybyszewskiego (do roku 1900), tj. Wigilie, Wniebowstąpienie, Epipsychidion, Nad morzem, Androgyne - jest to gatunek będący jednym z wyróżników epoki; proza poetycka (poemat prozą) zajmuje najważniejszą pozycję; gatunek, którego ekspansja widoczna jest także w prozie fabularnej, niekiedy w postaci osobnych rozdziałów (zwłaszcza u Żeromskiego i Micińskiego), a nawet w tekstach krytycznych; tradycje rodzime (romantyczne, przede wszystkim utwory Z. Krasińskiego) połączyły się tu z bardzo różnymi inspiracjami tj. proza biblijna, baśń, utwory Fryderyka Nietzschego, poematy prozą Baudelaire`a, Rimbauda, Mallarmego; owa forma odpowiadała synkretycznym gustom epoki, ówczesnej skłonności do łączenia się ze sobą różnych gatunków; można się też w niej dopatrzyć wpływu liryzacji prozy oraz konsekwencji rozluźnienia wiersza. U źródeł tkwi tu ideał syntezy, przekonanie o jedności wszechrzeczy, o konieczności łączenia przeciwieństw. Bolesław Leśmian - Legendy tęsknoty; proza poetycka Bronisławy Ostrowskiej (Jesienne liście);
Tadeusz Miciński - Niedokonany; Kasprowicz - tomik O bohaterskim koniu i walącym się domu; S.Żeromski - Aryman mści się (1901), Godzina (1904), Duma o Hetmanie (1908), prozy poetyckie pisane po roku 1905 zebrane w tomie Sen o szpadzie (1915);
Ambicje kreowania prozy wysokiej, takiej która zasługiwałaby na miano prawdziwej sztuki, były o wiele trudniejsze do realizacji w powieści niż w liryce, stąd min. Inwazja prozy poetyckiej.
Przeobrażenia poetyki powieści w Młodej Polsce.
W prozie młodopolskiej realizm i naturalizm zachowały nadal żywotność jako poetyki sprawdzone. Ale dochodziły jednocześnie do głosu czynniki nowe. Impresjonizm na gruncie prozy zaczął się przejawiać w coraz powszechniejszej i głębszej subiektywizacji wypowiedzi pisarskiej. Obok narratora obiektywnego zaczął się pojawiać coraz częściej narrator wieloosobowy, samą czynność opowiadania zaczęto jakby rozkładać na wielość głosów, wielość podmiotów opowiadających, przedstawiać świat poprzez widzenie samych postaci powieściowych, tak iż ów obraz rzeczywistości wykreowanej przez pisarza zatracał wygląd werystycznej reprodukcji stając się raczej sumą podmiotowych, indywidualnych oglądów, doznań, wrażeń i wizji. Obrazy natury zaczęły się nasycać osobistym odczuciem obserwatora, powstawały nastrojowe pejzaże, w których rolę organizującą widzenie odgrywał ów czynnik podmiotowy, wrażliwość patrzącego, jego chwilowe, podlegające chwilowym nastrojom stany duszy. Subiektywizacja prozy oznaczała zatem zwrot ku ludzkiemu wnętrzu i istotny krok ku psychologizacji literatury. Prawda o człowieku i świecie staje się coraz bardziej relatywna. Świat zaczął się wydawać zbyt skomplikowany, narzucał się obserwacji jako nieskończona, nie dająca się zsumować wielość faktów i zdarzeń, której niepodobna sprowadzić do jakiejś jednej formuły scalającej. Coraz częściej kompozycję klasyczną, szczelną i zwartą zaczęła zastępować faktura narracyjna otwarta, luźna, rządzona spontanicznym, swobodnym prawem kojarzenia, pełna nawrotów, oboczności i odbiegów od głównego nurtu opowiadania. Wyraźną przewagę wśród bohaterów utworów prozatorskich zyskują introwertycy. Autorzy, wprowadzając ich, dają im pełną swobodę wypowiedzi, dzięki zamianie narracji auktorialnej (trzecioosobowej) na narrację podmiotową pierwszoosobową, którą umożliwiała forma dziennika, pamiętnika lub listów. Dopuszczony w ten sposób do głosu bohater nie wyjaśnia wypadków poprzedzających akcję właściwą. Służy ów bohater realizacji nowego rodzaju prozy: prozy spowiedniczej. Z naturalizmem łączy tę prozę naukowy niemal, drobiazgowy sposób badania wybranego obiektu – świata wewnętrznego bohatera.
Młodopolskie debiuty poetyckie drugiej generacji – po 1900.
W pierwszej fazie – lata dziewięćdziesiąte XIX w. – M.P. nie ustaliła jeszcze własnego stylu. Programowo wyrażała nowy stosunek do świata - postawy dekadenckie, egotyzm, odrzucenie dotychczasowych wzorców, zachowań społecznych. Nie znajdowała jednak nowej ekspresji poetyckiej.
Debiuty:
1901 „Sny o potędze” Leopold Staff (tu: „Kowal” - głosi hasło doskonalenia wewnętrznego).
„Poezyje” Edward Leszczyński
„Poezje” Maciej Szukiewicz (tu: „Zakopiańska bajka”-ballada osnuta na wątkach ludowych o pomysłowym zdobywcy skarbu);
„Poezje” Lucjan Rydel
„W mroku gwiazd” Tadeusz Miciński
„Impresje” Henryk Zbierzchowski
„Posłanie do dusz” Józef Ruffer
„Słoneczna baśń” Józef Jedlicz
1907 „Płomień ofiarny” Edward Leszczński
1910 „Nim serce ucichło” Stanisław Korab Brzozowski
1912 „Sad rozstajny” Bolesław Leśmiana
Od liryki zaczynali swe kariery najwybitniejsi pisarze epoki:
Żeromski, Reymont próby wierszowane ukryli w juweniliach zdobytych dopiero po ich śmierci.
Władysław Orkan Z tej smutnej ziemi 1903
Włodzimierz Perzyński Poezje 1902
Gustaw Daniłowski Poezje 1902
Kornel Makuszyński Połów gwiazd 1908
Poetki Młodej Polski.
Kazimiera Zawistowska (1870-1902)
Tomik „Poezyj” wydany pośmiertnie pełen ech Tetmajera i Przybyszewskiego.Ze światem tęsknot miłosnych, wyrażanych za zwyczaj za pośrednictwem symbolów pejzażowych, harmonizowały tu nienaganne wizje przyrody, obrazki stylizowane z życia chłopa podolskiego, przechodzące w bardzo dyskretnie zaznaczone rodzime pomysły mitologiczne. Wszystko to sprawiło, że jakkolwiek Z. Nie znalazła nowych środków ekspresji artystycznej i tylko po mistrzowsku posługiwała się narzędziami cudzymi, umiała przecież osiągnąć przy ich pomocy doskonałe efekty.
Maryla Wolska (1873-1930)
- Themevarié 1901, Symfonia jesienna 1901, Święto słońca 1903, Z ogni kupalnych 1905, dramat Swanta. Baśń o prawdzie 1906, tom nowel Dziewczęta 1910. - Ostatnim, najdojrzalszym dziełem poetki był tom wierszy Dzbanek malin, przychylnie oceniony przez krytykę. Wczesna twórczość M.W. pozostawała pod wpływem Konopnickiej, późniejsza wykazuje zarówno znamiona przynależności do liryki młodopolskiej, jak cechy oryginalne. Do pierwszych należą obiegowe podówczas nastroje pesymizmu, zwątpienia, niewiary, itp., a także kunsztowna i stylizatorska forma ich przekazu. W ostatnim zbiorze ujawniły się nowe zdobycze warsztatu, bliższa okresowi 20-lecia prostota i tonacja uczuciowa. Najcelniejsze są w nim utwory wspomnieniowe (cykl O dawnym Lwowie) i krótkie, treściwe wiersze aforystyczne. Poetka tęsknoty, pragnień, żalu nad przemijaniem czasu i młodości, nad płynnością zjawisk, nieokreślonością własnych doznań, oczekiwania i niecierpliwości – zaczyna z wolna dawać pierwszeństwo uciszonej rezygnacji, refleksyjnemu rozrachunkowi z życiem, problemom śmierci.
Bronisława Ostrowska (1881-1928)
Była poetką, autorką książek dla dzieci (Bohaterski Miś) i tłumaczką liryki francuskiej. Tomiki poetyckie: Opale 1902, Poezje 1905, Chusty ofiarne 1910, Aniołom dźwięku 1913, ABC Polaka pielgrzyma 1916, Z raptularza 1910-1917, Pierścień życia 1919, Tartak słoneczny 1928. Proza: Jesienne liście 1904, Książka jutra, czyli tajemnica geniusza drukarni 1922, W starym lustrze 1928, Rozmyślania 1929. W Bohaterskim misiu opisała dzieje wojny europejskiej i udział w niej Polaków przez pryzmat przygód wędrującego misia pluszowego. (więcej patrz: Literatura polska t.2, str.120)
Maryla Czerkawska (1881- 1973)
Debiutowała 1905 w „Tygodniku Ilustrowanym”; w symbolistyczno-nastrojowym tomiku Poezje (1908) podejmowała tematy charakterystyczne dla liryki młodopolskiej; w późniejszej twórczości oddalała się od modernizmu, ustosunkowując się do niego krytycznie, m.in. w poemacie Nieukrzyżowani 1909; ogłosiła zbiorek nowel Z listów do niego 1911, tom wierszy patriotycznych Poezje 1914-1915r.; następne zbiory: Zielony cień 1928 – opisowy cykl portretów drzew, Sieci na wietrze 1931 – opisy nadmorskiego pejzażu i mieszkańców rybackiej wioski; w tomikach o tematyce wiejskiej Ludzie i liście 1935, Malowanką na szkle 1939; w twórczości powojennej dominuje dojrzały spokój zabarwiony humorem, w ostatnim okresie – ton smutku; po wojnie także 12 tomików wierszy dla dzieci.
Franciszka Arnsztajnowa(1865-1942)
Debiutowała 1888; pierwszy tom Poezji wydała 1895; tendencje parnasistowsko-modernistyczne łączą się w jej twórczości ze stylizacją ludową i nutą społeczno-obywatelską. Motywy patriotyczne dominują w tomiku Archanioł jutra 1924; Odloty 1932;
Pisała także felietony i recenzje, wiersze dla dzieci (Duszki 1932), utwory dramatyczne – nie wydane – ale wystawiane w teatrach Lublina, Lwowa, Łodzi, Krakowa (Na kuracji 1894, Perkun 1896, W stojącej wodzie 1901); reprezentantka literatek pochodzenia żydowskiego, nie starała się zatrzeć swej wspólnoty ze środowiskiem; domagała się w tomiku Poezji seria druga 1899 szczerego i pozytywnego stosunku do ludności żydowskiej. Tego rodzaju akcenty były u samej A. wyjątkiem, w poezjach swych głosiła bowiem normalne nastroje swego pokolenia, umiłowanie duszy i świata, rozkochanie w czarach przyrody swojskiej i obcej.
Maria Markowska (1878- 1939)
Debiutowała w „Chimerze” poematem Babie lato 1901; główny nurt twórczości to wiersze o tematyce rewolucyjnej; pisane dla robotników i działaczy lewicy, przeznaczone na wiece, do ulotek i broszur, odznaczają się znajomością warsztatu lit. i silnymi związkami z poezją współczesną. Kilka utworów – Pieśń majowa, Hej co mi tam 1901, Pieśń ulicy 1905 – zdobyło wielką popularność także jako pieśni anonimowe; Po 1905 opiewała poległych rewolucjonistów, w twórczości jej przeważały tony szyderstwa, goryczy i pesymizmu. Utwory o tematyce osobistej (Melodie śmierci w tomie Poezje 1909) cechuje duża emocjonalność i upodobanie do swobodnych struktur wersyfikacyjnych; Marginesowo zajmowała się przekładami i twórczością dla dzieci i młodzieży.
Zofia Rogoszówna(1882-1921)
Rozpoczęła karierę od Piskląt - cyklu opowiadań psychologicznych o małych dzieciach, zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci (1909). Zbiorem Sroczka kaszkę warzyła 1920, zawierającym „gadki, piosenki i zabawy dziecięce, spisane z ust ludu i wspomnień dzieciństwa”, zapoczątkowała przyswajanie oryginalnych lub adaptowanych utworów ludowych (następne zbiory: KlituśBajduś 1925, Koszałki Opałki 1928). Najwybitniejsza z jej prac to Dzieci pana majstra, łącząca subtelny dydaktyzm z przednim humorem, a realizm obyczajowy z baśniową fantastyką, stawia Rogoszównę między takimi mistrzami wierszy dla dzieci jak Konopnicka i Makuszyński. Przetłumaczyła ponadto kilka arcydzieł światowej literatury dla dzieci, m.in. Pierścień i Różę W.M. Thackeraya i Przygody Piotrusia Pana J.Barriego.
Alina Świderska (1875-1963)
- ogłaszała powieści o tematyce współczesnej i melodramatycznej fabule (W pół drogi t.1-2 1902, Obok szczęścia 1903, Trudno inaczej 1909). - poczytność zyskała opowieściami biograficznymi: cyklem o R.Wagnerze – Prometeusz i perliczka 1936, Królowie t.1-2 1937-38, Mocarze 1961 oraz cyklem o trzech wieszczach Zygmunt 1939, Adam 1955-56, Juliusz i Salomea (nie ukończone). - zajmowała się także przekładami poetów angielskich - Kain Byrona 1911, Boska Komedia Dantego 1947.
Przezwyciężenie dekadentyzmu w poezji Młodej Polski.
Dekadentyzm (franc. decadence - schyłek, chylenie się ku upadkowi) postawa wobec kultury i społeczeństwa w 2 poł. XIX w. i na pocz. XX w. W twórczości modernistów, oparta na przekonaniu o nieuchronnym zmierzchu kultury europejskiej, nacechowana sceptycyzmem poznawczym, pesymizmem, negowaniem wartości społ. i moralnych, egocentryzmem, atrofią uczuć i woli.
W Polsce ten termin pojawił się w krytyce literackiej w połowie lat osiemdziesiątych, nie utrzymał się jako nazwa prądu czy kierunku lit, ustępując miejsca terminom symbolizm, modernizm.
Poszukiwanie terapii:
Ukoicielką cierpień niewątpliwie stawała się miłość (choć nie zawsze). Słynny młodopolski erotyzm ujawnił się w poezji odwagą w przedstawianiu scen miłosnych i w opisach kobiecych ciał; głównie w poezji K.Tetmajera – autora znanych wierszy - Lubię, gdy kobieta omdlewa w objęciu..., Na pierś twą rzucam moje usta, a Hymn do Nirwany sąsiaduje z Hymnem do miłości.
U J.Kasprowicza w Diesirae przedstawiony został akt miłosny Ewy z Szatanem. Nawet liczne wówczas poetki ośmielają się pisać erotyki. Np. Kazimiera Zawistowska przedstawia w Poezjach 1903 podwójną naturę kobiety świętej ale i kurtyzany (Moja dusza), wyraża ukrywane przez kobiety pragnienia. W akcie miłosnym szuka się – podobnie jak w nirwanie – „bezwiedzy”, „niepamięci”, „własnego istnienia” (Hymn do miłości) Miłość wg koncepcji Schopenhauera jest twórcza dla gatunku, jednakże niszczy poszczególne indywiduum; dualizm duszy i ciała – dla ciała miłość to rozkosz, dla duszy – upadek (stąd łączenie miłości z cierpieniem). „Lekarką jest ukojność pól i leśnych czarów” (A.Lange) – taką właśnie terapeutyczną role pełni przyroda. Przyroda daje ten rodzaj uspokojenia jaki przypisywano nirwanie. Tatry – jako przyroda w ogóle – stają się łącznikiem pomiędzy człowiekiem a sferą transcendencji. Wiersze o nich pisali niemal wszyscy ówcześni poeci: w twórczości Tetmajera i Kasprowicza widoczny jest nieustający powrót do tego tematu, inni: Jerzy Żuławski, Wacław Wolski, Zenon Przesmycki, Władysław Orkan.
Franciszkanizm i poetyka codzienności w poezji młodopolskiej.
Franciszkanizm w poezji młodopolskiej przejawiał się głównie w twórczości J. Kasprowicza (Hymn św. Franciszka z Asyżu, Chwile, Księga ubogich) i L. Staffa (Sonet szalony, O miłości wroga, Kwiatki św. Franciszka). W Hymnie... J. Kasprowicza (Salve Regina) zawarta jest pochwała rozdawcy „bolesnych stygmatów, z których się rodzi Wesele i Miłość...”. Kasprowicz wykorzystał w swoim hymnie zarówno realia z biografii Świętego, jak i tonację jego Pochwały stworzenia, jednakże tak typowe dla Hymnów Grzech i Zło mącą tu franciszkańską Miłość i Radość, przywołując nie tylko wizję Sądu Ostatecznego, groźniejszą niż ta, jaką zawierają „Kwiatki św. Franciszka”, lecz także – Szatana i Rozpustę (sen o św. Klarze). Święty z Asyżu pomaga tu w pogodzeniu się z tymi elementami ludzkiej egzystencji, które dotychczas (Święty Boże) Kasprowicza przerażały: z cierpieniem i śmiercią. Perspektywa doczesna została zastąpiona perspektywą „nieśmiertelnego Żywota”. Termin: młodopolski franciszkanizm oznacza taki zespół cech, jaki prezentuje L. Staff we Wstępie do swojego przekładu Kwiatków św. Franciszka z Asyżu (1910). Podkreśla on sprzeciw wobec instytucjonalizacji („nie chciał stworzyć Zakonu”), poczucie wolności, emocjonalizm. Ale przede wszystkim czyni Staff św. Franciszka sprzymierzeńcem w walce o po-dekadenckie odrodzenie: „Dusza ludzka stworzona jest dla słońca, wiosny i wesela”. O stygmatach mówi się tu, w sposób informujący, tylko w trzech zdaniach. W interpretacji Staffa jest św. Franciszek przede wszystkim kochającym życie anty-ascetą, głosicielem radości, harmonii i miłości. Zaprzeczone też zostały dwa elementy współtworzące młodopolski tragizm: zło i śmierć. „Zło, które wybaczone być może, przestaje być złem”. Dla tego „kto nierozerwalnym węzłem miłości zjednoczył się ze światem i bytem, śmierć nie istnieje”. U J. Kasprowicza, łagodniejsza i pokorniejsza tonacja franciszkańska pojawia się w następnym zbiorku - Chwile (1911), najbardziej jednak charakterystyczna jest dla Księgi ubogich (1916). Franciszkańska pokora zastąpiła tu buntowniczy gest Hymnu.... Sympatia autora nadal jest po stronie ludzkiej nędzy, po stronie „maluczkich i przeubogich” przeciw „wielkim i sytym tej ziemi”. Przede wszystkim jednak panuje w tym zbiorku uspokojenie, radość płynąca z oglądania przyrody, pogodna zgoda na konieczność cierpienia i śmierci, pewność istnienia „wieczności, co śmierć na życie przetwarza”. W poezji L. Staffa bohaterami stają się jednostki odrzucone przez społeczeństwo: ulicznik, żebrak, starzec z przytułku, mieszkaniec „wyklętych zaułków”, skazaniec; a także zwyczajny człowiek miejski: „Kocham was, mali ludzie, i szarzyznę smętną Dni i izb waszych” (Mali ludzie, 1911). Franciszkańska idea ubóstwa znalazła swoje odbicie w „poetyce codzienności”. Tę poetykę wprowadzał Staff do swoich utworów już w tomiku Ptakom niebieskim (1905). Miejski pejzaż, wnętrza mieszkań, meble, codzienna szarzyzna, te motywy, sporadycznie występujące w utworach Staffa, stały się przedmiotem poezji Aleksandra Szczęsnego (To co się stało, 1912) i Stanisława Miłaszewskiego (Gest wewnętrzny, 1911). Jest to miasto inne niż to, które – nie za często zresztą – bywa spotykane w młodopolskiej poezji.
Inspiracje filozofią Wschodu w poezji Młodej Polski.
Schyłek XIX stulecia odkrył nowe źródło i ognisko natchnień, hindusko-buddyjski Wschód. Wedanta i Upaniszady stały się nową ewangelią. Szybkiemu wzrostowi zainteresowań kulturą religijną Indii sprzyjał niewątpliwie intensywny rozwój badań naukowych w zakresie religioznawstwa, które poszukiwaniom początków i rekonstruowaniu ewolucji indyjskich wierzeń religijno-mistycznych poświęcały wiele uwagi. W o wiele szerszym jednak stopniu sprzyjały owej popularyzacji filozofii Wschodu prace dyletantów, jak Edwarda Schuré, który stosując metodę „ezoteryzmu porównawczego” doszukiwał się znamion tożsamości w najgłębszych warstwach różnych systemów religijnych, bądź usiłował wprowadzić ów prastary świat religijnych geniuszów. Buddyjsko-bramiński Wschód, jakby po raz pierwszy odkryty, stał się dla pokolenia modernistów ostatnim słowem mądrości. Nigdy dotąd sztuka europejska nie zapuszczała się z taką pasją i namiętnością w labirynty wiary egzotycznej. Filozofia schyłku stulecia była przede wszystkim wielką rehabilitacją metafizyki jako koniecznego uzupełnienia prawd naukowych, zbyt niepewnych i względnych. Nowy czas rozpoznał się najpełniej w trzech reprezentatywnych myślicielach epoki: w Schopenhauerze (wątek negacji woli życia, zapożyczony z filozofii buddyzmu), w Nietzschem i w Bergsonie. W poezji młodopolskiej przykładem zainteresowania filozofią Wschodu są przede wszystkim niektóre utwory w ekspresjonistycznych Hymnach Jana Kasprowicza. Hymn jest gatunkiem poetyckim od swych starożytnych początków związanym z kultami religijnymi, a więc gatunkiem o stylu podniosłym, modlitewnym, w którym podmiot liryczny zwraca się do bóstwa lub jakichś przerastających go potęg. Tradycję starożytną wzbogaciła tradycja chrześcijańska. Kasprowicz sięgnął początkowo do jeszcze jednego, egzotycznego źródła inspiracji: do hymnu wedyjskiego. Wedy – to święte księgi starożytnych Indii. Rig-Weda zawiera ok. tysiąca hymnów sanskryckich pochodzących z II tysiąclecia przed Chrystusem. Wiersz „Nie było bytu ani też niebytu” jest parafrazą jednego z hymnów Rig-Wedy. Kasprowicz sięgając do tak odległych wzorów i źródeł inspiracji był w zgodzie z tendencjami epoki. Natomiast ballada Sawitri (1907), oparta na motywie zaczerpniętym z jednego z epizodów staroindyjskiego poematu Mahabharata, jest jakby przyczynkiem do napisania przez poetę Pieśni o Waligórze. Z filozofii Wschodu wywodzi się również pojęcie „nirwany”, dość często pojawiające się w poezji młodopolskiej. Przykładem jest Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Antoni Lange wydał pięciotomowy „zbiór arcydzieł poezji epickiej” starożytnego Wschodu pt. Epos oraz antologię najcelniejszych utworów literatury asyryjsko-babilońskiej, egipskiej, perskiej, hebrajskiej, arabskiej i indyjskiej Dywan wschodni (1921). W swojej poezji czerpał on także z lektur filozoficznych Wschodu. Była to poezja wybitnie refleksyjna, erudycyjna, wywodząca się z hipotez nauki, filozofii i egzotycznych mitologii.