SYSTEMY OSADNICZE

WYKŁAD I

MIEJSCE OSADNICTWA W SYSTEMIE NAUK GEOGRAFICZNYCH

Kryteria definicji geograficznej subdyscypliny naukowej:

-powinna uwzględniać: czas, przestrzeń i człowieka, określać własny przedmiot bada© oraz podejście metodologiczne.

Definicja geografii osadnictwa i ludności (Dziewoński) – przedmiotem badań w zakresie geografii ludności i osadnictwa jest rozmieszczenie i struktura historycznie ukształtowanych terytorialnych ugrupowań ludzkich oraz związanych z nimi urządzeń trwałych oraz wykorzystanie tych terenów.

Kosiński uważał, że geografia ludności i osadnictwa mają wiele różnic i należy rozpatrywać je oddzielnie.

Definicja geografii osadnictwa (Kiełczewska-Zalewska) – zajmuje się osiedlami, które składają się z różnego rodzaju budynków wznoszonych przez człowieka na powierzchni ziemi.

Należy badać również np. zagadnienia związane z zatrudnieniem, charakterystykę stosunków społecznych itp.

Geografia osadnictwa – dyscyplina ekonomiczno-geograficzna badająca rozmieszczenie, strukturę i układy przestrzenne typów funkcjonalnych osiedli ludzkich w związkach ze środowiskiem geograficznym, rozwojem sił wytwórczych i społecznych stosunków produkcji.

PODZIAŁ METOD I TECHNIK BADAWCZYCH WEDŁUG RAJMANA

1. Metody i techniki dotyczące zbierania i oceny materiałów faktograficznych

1. terenowe: obserwacja, wywiad, kwestionariusz, ankieta

2. kameralne (statystyczne i kartograficzne)

1. Metody i techniki dotyczące segregacji, klasyfikacji i opracowania zbieranych materiałów

1. metody ilościowe

2. metody matematyczno-statystyczne

3. metody analizy przestrzennej zjawisk

4. metody historyczne i opisowo-porównawcze

1. Metody i techniki dotyczące przedstawiania wyników badań

1. metody opisowe

2. metody statystyczne

3. metody graficzne

4. metody kartograficzne

NAUKI POKREWNE Z GEOGRAFIĄ OSADNICTWA

Ze względu na metody badawcze:

• matematyka, statystyka, historia

Ze względu na przedmiot:

• socjologia, demografia, ekonomia

ELEMENTARNE ZAGADNIENIA TEORII SYSTEMÓW

Ludwig von Bertalanffy – Ogólna Teoria Systemów

Teoria została rozwinięta przez Chojnackiego i dominują w niej dwa ujęcia:

1. Teoriomnogościowe

W tym ujęciu system jest układem elementów i relacji między nimi. System to każdy zbiór obiektów, dla których da się wyznaczyć relacje.

1. Ujęcie realne systemów

System to obiekt konkretny lub materialny złożony z innych konkretnych obiektów stanowiących jego składniki lub części, które są tak ze sobą powiązane, że wyodrębniają go z otoczenia.

TRZY PODSTAWOWE ASPEKTY SYSTEMU

1. Skład – zbiór części systemu

2. Otoczenie – zbiór obiektów nienależących do systemu, ale z którymi system jest powiązany

3. Struktura – zbiór relacji stanowiących powiązania

1. powiązania wewnętrzne

2. powiązania zewnętrzne (system – otoczenie)

DWA DODATKOWE ASPEKTY SYSTEMU

1. Historia – zbiór relacji systemu, który zachodził w przeszłości i obecnie

2. Prawidłowości – pewne stany systemu lub jego zmiany, które odbywają się w sposób regularny

JEDNOSTKA OSADNICZA, SIEĆ OSADNICZA, SYSTEM OSADNICZY

Podstawową jednostką społeczną jest człowiek.

Skupiska ludzkie składające się z budynków mieszkalnych i niemieszkalnych to osady (punkty osadnicze, jednostki osadnicze). Same budynki nie stanowią jednostki osadniczej (ważna jest obecność ludzi, infrastruktury itp.).

Skupiają się w nich pewne funkcje, pewne rodzaje działalności ludzkiej (wytwarzanie dóbr, relacje naukowe, relacje religijne itd.).

Zasięg oddziaływania zależy od wielkości jednostki osadniczej, od rodzaju relacji, od charakteru otoczenia jednostki osadniczej (np. ukształtowania terenu – tereny górzyste skracają perspektywę oddziaływania), od sprawności przepływu dóbr, ludzi i informacji. Wraz ze wzrostem odległości siła oddziaływania maleje. Zasięgi oddziaływania poszczególnych jednostek osadniczych w zależności od rodzaju relacji są różne.

Tworzy się sieć powiązań. Sieć osadnicza to zbiór jednostek osadniczych na danym terenie.

System osadniczy – powiązane ze sobą funkcjonalnie jednostki osadnicze tworzące wyodrębniające się z otoczenia całości. Powiązania mogą mieć charakter społeczny, kulturowy, ekonomiczny itd.

KLASYFIKACJE JEDNOSTEK OSADNICZYCH

1. Według kryterium funkcjonalnego (charakteru pracy)

1. pierwotne – wykształcone w oparciu o miejsca pracy związane z bezpośrednim pozyskaniem surowców naturalnych ze środowiska np. wsie na których się uprawia ziemię, jednostki górnicze itd.

2. wtórne – związane z przetwórstwem surowców naturalnych

3. tercjarne – związane ze sferą usług

2. Według kryterium złożoności jednostek osadniczych

1. elementarne – jednostki osadnicze powstałe w oparciu o jedno miejsce pracy; wszyscy mieszkańcy danej jednostki osadniczej pracują w jednym miejscu

2. proste – powiązane z wieloma miejscami pracy, ale dość mocno skoncentrowane

3. złożone – jednostki osadnicze o wielu miejscach pracy zlokalizowanych w wielu miejscach, przy czym jedno z tych miejsc ma znaczenie dominujące; często aglomeracja – jednostka osadnicza złożona z wielu kiedyś niezależnych jednostek osadniczych, gdzie jedna z nich ma znaczenie dominujące

4. wielokrotnie złożone – jednostki osadnicze o wielu miejscach pracy, ale żadne z nich nie ma znaczenie dominującego np. aglomeracja śląska;

konurbacja – jednostka osadnicza powstała w wyniku zrastania się wielu jednostek lub obszarów metropolitalnych, przy czym każda z nich zachowuje swoją odrębność administracyjną;

obszar metropolitalny – teren otaczający wielkie miasto, wykazujący liczne wzajemne powiązania z tym miastem oraz między sobą, przyjmuje on od głównego miasta część jego funkcji.

WYKŁAD II

MIASTO – DEFINICJE

RATZEL – miasto to trwałe zagęszczenie ludzi i siedzib ludzkich obejmujące znaczny obszar i położone w centralnym punkcie układu dróg komunikacyjnych.

RICHTHOFEN – miasto to skupisko ludzi, dla których źródłem normalnych środków utrzymania jest koncentracja rodzajów pracy niezwiązanych z rolnictwem.

BRUNHES, DEFONTAINES – miasto to osiedle, w którym większość mieszkańców spędza przeważającą część swojego czasu.

AHMANN WILLIAM OLSSON – miasto to skupisko wewnętrznie zróżnicowane, co wynika ze zróżnicowania struktury zawodowej mieszkańców i ich stylu życia.

SORRE – miasto to skupisko zwarte, stałe, znaczne, gęsto zaludnione, którego istota polega na powiązaniach z szerokimi obszarami na wyższym stopniu organizacji życia zbiorowego.

DZIEWOŃSKI – miasto to historycznie ukształtowany typ osiedla wyznaczony istnieniem konkretnej społeczności lokalnej, skoncentrowanej na pewnym obszarze o odrębnej organizacji uznanej i określonej prawnie oraz wytwarzającej w ramach swej działalności zespół trwałych urządzeń materialnych o specyficznej fizjonomii, którą można uznać za odrębny typ krajobrazu.

KRYTERIUM	WIEŚ	MIASTO
DEMOGRAFICZNE	mała liczba ludności; mała gęstość zaludnienia	duża liczba ludności; duża gęstość zaludnienia
MORFOLOGICZNE, FIZJONOMICZNE	zabudowa rozproszona; budynki jednokondygnacyjne	zabudowa zwarta; budynki wielokondygnacyjne
FUNKCJONALNE	praca w rolnictwie	praca poza rolnictwem
SOCJOLOGICZNE, KULTUROWE	wiejski styl życia	wiejski styl życia
PRAWNO-ADMINISTRACYJNE	brak praw miejskich	prawa miejskie
INFRASTRUKTURALNE	słabo rozwinięta infrastruktura techniczna i społeczna	silnie rozwinięta infrastruktura techniczna i społeczna

KONTINUUM MIEJSKO-WIEJSKIE (CZYŻ, CHOJNICKI)

Miasto i wieś to dwie skrajne formy osadnictwa, pomiędzy którymi lokują się poszczególne jednostki osadnicze o cechach bardziej miejskich lub bardziej wiejskich.

POWSTANIE I ROZWÓJ MIAST

Rozwój osadnictwa rozpoczął się od rewolucji neolitycznej, której kolebką był bliski wschód. Nastąpiła ona około 8300r. p.n.e. Na przełomie 7-6 tysiąclecia p.n.e. osadnictwo dotarło do basenu Morza Śródziemnego, a na ziemie polskie około 4500r. p.n.e. Przyczyną powstania i rozwoju osadnictwa była nauka uprawy ziemi i oswojenie zwierząt przez człowieka.

O miano pierwszego miasta konkurują Jerycho i Çatal Höyük (miasto zbudowane w specyficzny sposób, nie posiadało ulic, ludzie przemieszczali się po dachach), obydwa datowane na prawie 8000 lat p.n.e.

Inne stare miasta: Ur, Borsippa, Durszarrukin, Babilon.

Koncepcja ewolucyjna i dyfuzyjna.

Koncepcja ewolucyjna. Miasto jest jednym z etapów rozwoju kultury, czy cywilizacji (trzsy atrybuty cywilizacji to: miasto, państwo, pismo).

CHILDE – TEORIA NADWYŻEK

Cywilizacje i miasta powstały na obszarach niezbyt sprzyjających klimatycznie, w dolinach wielkich rzek. Podstawą rozwoju była warstwa kapłanów, którzy pod sankcją religijną przymusili i przyuczyli ludzi do wytwarzania nadwyżki żywności. Powstała możliwość odejścia od roli i powstania nowych zawodów, był to podstawowy impuls do powstania miast.

WITTFOGEL – TEORIA IRYGACYJNA (ADAPTACYJNA)

Cywilizacje i miasta powstały na obszarach niezbyt sprzyjających klimatycznie, w dolinach wielkich rzek, dzięki temu, że ludzie poznali tajniki irygacji, w wyniku czego powstały nowe pola. Większa produkcja żywności uwolniła część ludności od pracy na roli, co doprowadziło do powstania nowych, pozarolniczych zawodów. Dalsze dwie możliwe drogi rozwoju to feudalizm lub despotyzm centralny.

WHITE – TEORIA ROSNĄCEJ ENERGII

Powstanie cywilizacji i miast było i jest możliwe dzięki ujarzmianiu kolejnych źródeł energii (praca rąk własnych, ogień, woda itd.).

W każdym razie teoria ewolucyjna zakłada, że miasta powstały w wyniku nadwyżki produkcji żywności powodującej uwolnienie części ludzi od pracy na roli.

MALTHUS

Nadwyżka żywności jest konsumowana przez wzrost demograficzny. Żeby nie doszło do eksplozji demograficznej – potrzebna jest władza, która odbierze ludziom część tej nadwyżki.

KONCEPCJA DYFUZYJNA

Istniały pewne obszary źródłowe wysokorozwiniętej kultury itp., na których istniały miasta. Wymienia się przynajmniej 7 takich obszarów na świecie: Mezopotamia, Egipt, dolina Indusu, północna część Niziny Chińskiej, Ameryka Środkowa, centralna część Andów, południowo-zachodnia część Nigerii. Z tych obszarów „promieniowała” idea zakładania miast i miejski styl życia. Wyróżnia się trzy rodzaje dyfuzji:

1. dyfuzja pierwotna – droga narzucania wzorców, podboju np. kolonie Fenicjan (Kartagina, wybrzeża Sycylii, Sardynii, Hiszpanii)

2. dyfuzja wtórna – poprzez przenikanie wzorców (nie drogą siłową) np. przenikanie greckich i rzymskich wzorców miejskich

3. dyfuzja stymulowana – związana z wprowadzaniem i rozprzestrzenianiem się nowych technologii np. idea powstawania miast w USA i Kanadzie wraz z rozwojem kolei.

URBANIZACJA

UJĘCIE TRADYCYJNE – urbanizacja to stan rozwoju miast i życia miejskiego na danym obszarze; proces umiastowienia; miarą jest odsetek ludności miejskiej.

UJĘCIE WSPÓŁCZESNE – urbanizacja to przechodzenie od społeczeństwa tradycyjnego, rolniczego do społeczeństwa nowoczesnego o charakterze pozarolniczym i miejskim; w tym ujęciu kładzie się nacisk na funkcje.

CZTERY PODSTAWOWE ASPEKTY URBANIZACJI

1. Aspekt ekonomiczny

Wzrost znaczenia miast, postęp urbanizacji następuje wraz z rozwojem przemysłu i usług.

Tercjaryzacja – wzrost znaczenia

usług w gospodarce

1. Aspekt demograficzny

Wzrost liczby ludności miejskiej w wyniku przede wszystkim migracji, wzrost koncentracji ludności.

1. Aspekt przestrzenny

Kształtowanie się obszarów (również wiejskich) na kształt miejski (bardziej regularny układ ulic, gęstsza sieć dróg, utwardzona nawierzchnia, wyższe i bardziej zagęszczone zabudowania). Następuje zróżnicowanie funkcji pełnionych przez dane obszary (również na wsiach pojawiają się miejsca o funkcjach pozarolniczych).

1. Aspekt społeczny

Polega na przyswajaniu miejskiego stylu życia (wartości, postawy, zachowania charakterystyczne dla społeczności miejskiej) np. zwiększenie ilości kontaktów międzyludzkich i jednoczesne ich spłycenie; zwiększenie poczucia anonimowości; wzrost poczucia zagrożenia, samotności; przynależność do wielu grup społecznych; zacieranie się podziałów klasowych; osłabienie relacji sąsiedzkich; inny model rodziny; większa tolerancja odmienności.

WYKŁAD III

STADIA ROZWOJOWE MIAST

Koncepcja cyklu życiowego miast Hall’a – Hay’a powstała w oparciu o migrację ludności i koncentrację przestrzenną. Wyróżnia się cztery fazy:

1. Faza koncentracji – ludność migruje ze wsi do miast; ludność wiejska zasila przede wszystkim małe miasteczka, a ludność małomiasteczkowa przenosi się do dużych miast; tendencja ta nasila się z upływem czasu; następuje wzrost koncentracji ludności w dużych miastach, depopulacja obszarów wiejskich i stagnacja w małych miastach.

2. Faza dekoncentracji – zaczynają przeważać siły odśrodkowe; ludność miejska migruje na obrzeża miast; w efekcie miasto przekształca się w region miejski (następuje urbanizacja obszarów położonych wokół miast).

3. Faza dyspersji – koncentracja ma już wymiar globalny, ludność migruje daleko poza miasta.

4. Faza rekoncentracji – ma nastąpić w przyszłości, przeważać mają siły dośrodkowe powodujące ponowny napływ ludności do miast.

Koncepcja stadiów rozwoju miast (Klassen, Paelnick)

Swoją koncepcję autorzy oparli na badaniach gęstości zaludnienia i zasięgu przestrzennego miast i wyróżnili cztery fazy rozwoju miast:

1. Faza urbanizacji – pod względem terytorialnym miasto stosunkowo niewielkie; gęstość zaludnienia osiąga najwyższą wartość w centrum i gwałtownie spada w miarę oddalania się od niego; miasto nie rozlewa się poza swoje granice.

2. Faza suburbanizacji – miasto staje się o wiele bardziej rozległe terytorialnie, „wylewa się” poza swoje dawne granice; powstają suburbia; gęstość zaludnienia w centrum maleje, ale nadal jest najwyższa.

3. Faza dezurbanizacji – miasto pod względem terytorialnym staje się olbrzymie; w centrum powstaje tzw. „krater gęstości zaludnienia”; najbardziej atrakcyjne dla ludności stają się dawne obszary peryferyjne.

4. Faza reurbanizacji – ma nastąpić w przyszłości i polegać na wzroście atrakcyjności centrum.

Koncepcja stadiów rozwoju miast (Lefebvre) – brał on pod uwagę zmieniające się funkcje miast wraz z ich rozwojem. Wyróżnił cztery fazy rozwoju miast:

1. Miasto w okresie niewolnictwa – tzw. miasto polityczne; przewaga funkcji administracyjnych – egzystencja wielu miast związana z koncentracją władzy na ich terenie; funkcje obronne; koncentracja rzemiosła w mieście, które stało się miejscem wymiany produktów będących dziełem rzemieślników, co nadało miastu funkcję handlową; właściciel obszarów ziemskich zgromadzonych wokół miasta miał w nim siedzibę i stamtąd nimi zarządzał.

2. Miasto w okresie feudalizmu – na czoło wysuwa się funkcja handlowa, która jest bodźcem do rozwoju miast (prawo targu, prawo składu); wiele miast przeżywa swój złoty okres np. Lizbona; zachodzi powolna specjalizacja niektórych miast np. Gdańsk – handel zbożem.

3. Faza po rewolucji przemysłowej – powstają miasta przemysłowe; koncentracja zupełnie nowej funkcji powoduje ogromne zmiany.

4. Faza krytyczna rozwoju miast – charakterystyczna dla rozwiniętego kapitalizmu; Jałowiecki zauważył różnice pomiędzy rozwojem miasta kapitalistycznego i socjalistycznego; w fazie krytycznej miasto osiąga etap rozwoju, na którym pojawia się wiele kosztów alternatywnych podejmowanych decyzji (podejmowany wybór często wyklucza inne rozwiązania).

Teoria modernizacji (Bell) i model zmian struktury zawodowej ludności (Fourastier) – wyróżnili oni trzy etapy rozwoju miast, ściśle powiązane z etapami rozwoju społeczeństw:

1. Miasto preindustrialne

   • względnie mała liczba mieszkańców, do ok. 20 tysięcy (wyjątek stanowi starożytny Rzym – około miliona mieszkańców za panowania Augusta); wynika to z ograniczeń związanych z wyżywieniem mieszkańców itp.; społeczności charakteryzowały się tradycyjnym modelem gospodarowania (głównie rolnictwo); miasta w dużym stopniu samowystarczalne gospodarczo; prostota wykorzystywanych technologii; nieskomplikowany podział pracy; niewielka ruchliwość przestrzenna i społeczna

   • podstawowe funkcje tych miast to: administracyjna, obronna, handlowa, niekiedy funkcja centrów religijnych

   • struktura przestrzenna zazwyczaj ściśle określona zarówno pod względem funkcji pewnych obszarów, jak i zajmujących je grup społecznych (istnieją np. ulice związane z konkretnymi grupami zawodowymi); im bliżej centrum tym bogatsze warstwy społeczne; brak ekspansji przestrzennej, czego szczególnym wyrazem są mury miejskie.

2. Miasto przemysłowe – od rewolucji przemysłowej

• bardzo gwałtowny rozwój urbanizacji i przyrost ludności miejskiej; wzrost koncentracji ludności

• rozwój miast ściśle związany z pojawieniem się przemysłu; funkcja miasta zaczyna być skierowana na zewnątrz, miasto nie istnieje już samo dla siebie, zaczyna wysyłać swoje towary na bardzo duże odległości; dominacja funkcji przemysłowej; wyraźne oddzielenie miejsc zamieszkania od miejsc pracy; skomplikowany podział pracy; początek dominacji techniki; rozwój „krwiożerczego kapitalizmu” z absolutną dominacją rachunku ekonomicznego

• następuje dynamiczny wzrost liczb miast, powstają w Europie dwa mega miasta (Londyn i Paryż); przemysł tworzy nowe miasta np. Łódź, Birmingham, Manchester

• zmiany relacji miasta z jego otoczeniem, częste burzenie murów miejskich, silny rozwój obszarów położonych wokół miast i włączanie ich w skład miasta

• pojawia się możliwość względnie szybkiego awansu społecznego, który nie zawsze jest związany z pochodzeniem społecznym; pojawia się nowa warstwa społeczna – robotnicy

• silnym bodźcem rozwoju miast staje się rozwój transportu (wynalezienie kolei), pewne obszary zyskują nowe funkcje: dworców i obszarów magazynowych wokół linii kolejowej; następuje przekształcenie niektórych miast w aglomeracje.

1. Miasto postindustrialne

• dominuje sektor usług; rośnie znaczenie placówek badawczo-rozwojowych, rola uniwersytetów; olbrzymia ekspansja przestrzenna obszarów miejskich (nie zawsze w sensie administracyjnym) związany z rozwojem transportu (rozpowszechnienie motoryzacji), co po raz kolejny zrewolucjonizowało rozwój przestrzenny

• pojawia się dezurbanizacja, wyludniają się dzielnice centralne, następuje względnie powszechne bogacenie się społeczeństwa, co prowadzi do powstania dużych osiedli domów jednorodzinnych na obszarach podmiejskich (najpierw USA od lat ’50 XX w. następnie Europa).

STRUKTURY PRZSTRZENNE MIAST

Dwa ujęcia struktury przestrzennej miast:

• w ujęciu tradycyjnym opis struktury przestrzennej miasta to opis rozmieszczenia zjawisk społeczno-gospodarczych w przestrzeni miasta; tworzy opis rozmieszczenia działalności gospodarczej ludności i zabudowy mieszkaniowej, a także układu komunikacyjnego miasta

• w ujęciu systemowym opis struktury przestrzennej miasta polega na badaniu relacji pomiędzy poszczególnymi elementami danego systemu (miasta); wyjaśnia też np. genezę miasta itp.

Cztery podstawowe wymiary struktury przestrzeni miejskiej:

1. Wymiar morfologiczny

2. Wymiar demograficzny

3. Wymiar społeczny

4. Wymiar funkcjonalny

WYKŁAD IV

WYMIAR MORFOLOGICZNY PRZESTRZENI MIEJSKIEJ

Morfologia miast:

• układ przestrzenny

• fizjonomia (wygląd)

• geneza

Struktura morfologiczna to przestrzenne rozmieszczenie i wzajemne związki elementów morfologicznych miast.

Układ przestrzenny to plan miasta tworzony głównie przez układ dróg, infrastruktury, placów, działek, budynków itd.

PODSTAWOWE KLASYFIKACJE ROZKŁĄDU MIAST

• Kiełczewska-Zalewska:

• układy regularne – proste, tworzone przez figury geometryczne (głównie prostokąty, kwadraty); są wynikiem pewnej przyjętej koncepcji urbanistycznej (powstają zazwyczaj najpierw w konkretnych planach) np. Milet, Rzym za Sykstusa V, Paryż Napoleona III, Rzym Mussoliniego, Berlin Hitlera

• układy nieregularne – charakteryzują się krętym układem ulic przecinających się pod różnym kątem i o różnej długości, chaotycznie rozmieszczone place i urządzenia trwałe; miasta te powstają spontanicznie, przykłady to głównie miasta arabskie

• Dickinson:

• układ prostokątny (sieciowy)

• układ promienisto-koncentracyjny

• układ nieregularny

• Tricard (podział bardziej złożony, tu tylko główne typy):

• układy prostokątne

• układy promienisto-koncentracyjne (w tym np. gwiaździsty)

• układy nieregularne

Najczęściej spotykane są układy prostokątne (szachownicowe), promienisto-koncentracyjne i liniowe.

Układ szachownicowy:

• prostota

• łatwe projektowanie przestrzeni

• łatwa dalsza parcelacja

• proste wytyczanie ruchu samochodowego (co druga ulica może być jednokierunkowa), gdzie wadą jest brak połączeń ukośnych

Jest to układ popularny w Imperium Rzymskim, Rzymianie budowali w ten sposób swoje obozy wojskowe, przekształcające się w miasta na podbijanych terenach. W centrum znajdował się plac ćwiczebny, który ewoluował w rynek (forum), w pobliżu znajdowało się pretorium, gdzie rezydował namiestnik cesarski, przez plac przechodziły dwie ulice o orientacji wschód-zachód i północ-południe. Układ obozu charakteryzował się zróżnicowaniem grup społecznych. Mniejsze dzielnice były zamieszkiwane przez elitarne, najlepiej wyposażone jednostki wojskowe, w pozostałych mieszkały te słabiej wyposażone, mniej elitarne jednostki oraz liczna gawiedź. Przykłady takich miast to: Wiedeń, Aosta, Florencja, Strasburg, Kolonia, Turyn itd.

Układ miasta średniowiecznego. W centrum znajdował się rynek, od którego odchodziły poszczególne ulice. Całe miasto było otoczone murami obronnymi. W centrum znajdował się kościół (w Poznaniu – na Placu Kolegiackim), waga miejska, ratusz, dom zasadźcy, pręgierz, sukiennice (główne miejsce handlu np. suknem), studnia, odwach/arsenał. Standardowo kościół powinien być przy pierzei rynku. (ulica Grodzka w wielu miastach prowadzi od zamku do rynku)

Układ miasta renesansowego. W centrum znajduje się rynek. Ratusz w pierzei rynku, w jednym rzędzie z kamienicami symbolizuje równość władzy w stosunku do obywateli. Domy wokół rynku budowane z podcieniami, wykończone attykami (co jest charakterystyczne dla Polski). Centralny plac jest pozbawiony zabudowań, pełnił funkcje reprezentacyjne. Handel odbywał się w tyle np. za ratuszem (jak w Zamościu). Kościół znajdował się poza rynkiem głównym, pojawiały się również obiekty sakralne innych wyznań, miejsca dla instytucji oświatowych typu akademie itp. W mieście renesansowym znajdował się pałac właściciela z własnymi murami obronnymi. Miasto takie posiadało bastiony obronne wysunięte przed mury miejskie.

Miasta przełomu XIX i XX w. Układ zazwyczaj prostokątny. Najbardziej widoczny w USA (duże pole do popisu dla urbanistów ze względu na możliwość budowy miasta praktycznie od podstaw). Często także miasta radzieckie (z podtekstem politycznym – z umieszczonych naprzeciw siebie domów można obserwować sąsiadów, donosić itp.). Przykładem ciekawego układu może być Waszyngton.

Układy promienisto-koncentryczne. Część ulic odchodzi w sposób promienisty od centrum np. Moskwa. Układ ten posiada różne warianty, centrum może przybierać różne kształty (koła, wieloboki foremne itp.). Przykłady są spotykane między innymi w Holandii. Miasto Frampol – układ promienisto – kwadratowy.

Układ liniowy:

• podobny do szachownicowego (ale bez placu centralnego)

• kwartały powstałe między poszczególnymi ulicami przybierają różne funkcje

• układ często jest rozciągnięty (stąd druga nazwa – układ pasmowy)

• miasto powstaje wzdłuż głównej osi komunikacyjnej

• przykład to np. część Madrytu

Le Corbusier – ekscentryczny architekt, planista, urbanista – uwielbiał prostotę formy, zafascynowany betonem jako nowym tworzywem budowlanym,; głosił wizję domów wysoki, budowanych na słupach i z ogrodami na dachu.

Modyfikacje „układów idealnych” (modelowych).

Podstawowe przyczyny zmian w układach przestrzennych miast:

• ukształtowanie powierzchni (wpływa np. na zmianę przebiegu ulic)

• sieć wodna (głównie rzeki meandrujące i wybrzeże)

• chęć, czy potrzeba, dostosowania układu przestrzennego miasta do nowych warunków

• zniszczenia istniejącej zabudowy w wyniku wojen (np. Warszawa, Wrocław) lub kataklizmów (np. Taszkent)

Główne problemy do rozwiązania:

• zachowanie obiektów historycznych

• zapewnienie drożności komunikacyjnej (np. poprzez wprowadzenie ulic jednokierunkowych)

Dwa główne nurty w urbanistyce:

• nurt konserwatywny – należy zachować strukturę funkcjonalną i przestrzenną miast taką, jak jest

• nurt współczesny – centrum funkcyjne miast należy przesuwać z centrów historycznych np. Paryż

WYKŁAD V

STRUKTURA DEMOGRAFICZNO-PRZESTRZENNA MIASTA

1. Gęstość zaludnienia i jego zróżnicowanie przestrzenne w miastach

• wraz ze wzrostem odległości od centrum gęstość zaludnienia w miastach maleje (z pewnymi wyjątkami)

• Berry – w miastach małych spada ona bardzo szybko, podobnie jak w starych miastach, a w miastach dużych spadek jest powolny

• Korcelli – wraz z rozwojem miasta spada gęstość zaludnienia w centrum, gęstość maksymalna; następuje dekoncentracja; ludności

2. Migracje wewnątrzmiejskie

Trzy koncepcje dotyczące migracji wewnątrzmiejskich:

1. Koncepcja czynników wypychających oraz przyciągających

• centrum:

+ dostępność komunikacyjna, duże nagromadzenie różnych usług, reprezentacyjność centrum, warstwa kulturowo-historyczna, miejsca pracy

- hałas, zanieczyszczenie środowiska, przestępczość, mało terenów zielonych, zły stan mieszkań, problemy w poruszaniu się samochodem, brak swobody lokalizacyjnej, duża gęstość zaludnienia

• peryferia:

+ większa cisza, większa swoboda lokalizacyjna, więcej terenów zielonych, zazwyczaj mniejsze problemy w komunikacji indywidualnej

- odległość, słabo rozwinięta infrastruktura, problemy z komunikacją miejską, często niekontrolowany rozwój

W efekcie oddziaływania tych czynników różnicuje się struktura przestrzenno-społeczna w mieście, przy czym zależy to od fazy rozwoju miasta. W fazie skupionej w centrum mieszkają warstwy najbogatsze, a na peryferiach – biedota, we współczesnych miastach zazwyczaj jest na odwrót. W społeczeństwie imigracyjnym powstają dzielnice etniczne

1. Model sukcesji, czyli następstwa pewnych grup społecznych po sobie

• na obszarach stykowych dwóch różnych grup społecznych – grupa bardziej dynamiczna wypiera tę mniej dynamiczną (wyróżnia się fazy: penetracji, inwazji, konsolidacji i zagęszczenia)

1. Koncepcja zmian preferencji migracyjnych związana z etapami cyklu życiowego człowieka

Wiek	Faza cyklu	Zmiana miejsca zamieszkania
0	urodzenie
10	dzieciństwo	1
20	młodzieżowa dojrzałość
30	małżeństwo, dzieci	1
40	dzieci	1
50	dzieci dorastają	1
60	emerytura	1
70
80	zgon

Powyższa koncepcja tłumaczy ponad 50% przeprowadzek w USA

WYKŁAD VI

STRUKTURY SPOŁECZNO-PRZESTRZENNE MIAST

Struktura społeczno-przestrzenna opisuje rozmieszczenie w przestrzeni miasta ludzi o określonych cechach społecznych, a także zróżnicowanie przestrzenne warunków zamieszkania.

Węcławicz zauważa trzy aspekty struktury społeczno przestrzennej:

1. gdzie w przestrzeni miasta rozmieszone są poszczególne grupy społeczne?

2. jakie są warunki życiach w tych poszczególnych dzielnicach miasta?

3. dlaczego wytworzyły się takie, a nie inne struktury społeczno-przestrzenne?

Klasyczne modele struktury społeczno-przestrzennej:

1. Model strefowo-koncentryczny Burgessa:

1. centrum – ośrodek handlowo-usługowy; cechuje się największą dostępnością przestrzenną; w XIX wieku pojawiał się dworzec, linia kolejowa, wokół centrum składy towarowe, magazyny, często pojawia się drobny przemysł

2. śródmieście – w przeszłości główna strefa mieszkaniowa, często XIX wieczne zakłady przemysłowe

3. strefa zamieszkała przez względnie ubogie warstwy społeczne – głównie przez robotników

4. strefa zamieszkała przez klasę średnią – o wyższym statusie ekonomicznym; budownictwo wielorodzinne o wyższym standardzie, ewentualnie domy jednorodzinne, ale nie o charakterze rezydencjonalnym; zdarzają się ośrodki handlowo-usługowe uzupełniające centrum

5. strefa zamieszkała przez warstwy najbogatsze – sypialnia rezydencjalna miasta; dość duże działki; ekskluzywne domy; zabudowa jednorodzinna bardzo wysokiej jakości

6. poza strefą piątą znajduje się obszar dojazdów do pracy

Model zakłada, że miasto ma tylko jedno centrum. Pojawia się gwałtowny i nieskrępowany rozwój miasta (np. w wyniku eksplozji demograficznej). Populacja heterogeniczna pod względem etnicznym, kulturowym. Miasto funkcjonuje w gospodarce wolnorynkowej i rozwija się bez planowania przestrzennego.

Dlaczego powstały kręgi?

Powstały, gdyż renta gruntowa i koszty transportu są wzajemnie substytutywne. Najwyższe koszty ziemi w centrum powodują, że osoby fizyczne wyprowadzają się, a ich miejsce zajmują spółki, firmy i inne podmioty lokalizujące tam swoje reprezentacyjne siedziby. Oddalając się od centrum – cena gruntu zaczyna spadać.

Sześcioetapowy rozwój centrum według Vance’a:

1. Etap początkowy – związany z założeniem miasta; w centrum koncentrują się wszystkie rodzaje działalności

2. Etap selekcji – ceny gruntów oraz czynsze w centrum zaczynają rosnąć i biedota zostaje wypchnięta na obrzeża

3. Etap rozrostu centrum – centrum zwiększa swoją powierzchnię, wchłania obszary, które przejmują funkcje centrum; często rozwój wzdłuż linii komunikacyjnej

4. Etap „replika” – poza centrum pojawiają się pewne subcentra, które odciążają główne centrum, co umożliwia jego restrukturyzację

5. Etap rekonstrukcji – następuje renowacja budynków centrum i ich dostosowanie do nowych potrzeb np. turystycznych

6. Etap miasta-królestwa – hierarchia miasta zostaje zachwiana; centrum przestaje być dzielnicą wiodącą, a staje się jednym z równorzędnych elementów struktury przestrzennej miasta

2. Model sektorowy (klinowy) Hoyt’a:

Poza centrum powstają kliny o różnych funkcjach. Często powstają wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych (zwłaszcza 2). W pobliży 2 leży 3, gdzie zamieszkuje klasa robotnicza, dalej klasa średnia (4), a najdalej od dzielnic przemysłowych – najbogatsi (5).

Powstanie klinów zależy od zróżnicowania ceny ziemi. Obszary najbardziej atrakcyjne zamieszkuje klasa najbogatsza.

3. Model wieloośrodkowy (policentryczny) Harrisa Ullmana

1. centrum

2. przemysł lekki, handel hurtowy

3. dzielnica mieszkaniowa klas niższych

4. dzielnica mieszkaniowa klasy średniej

5. dzielnica mieszkaniowa klas wyższych

6. przemysł ciężki

7. uzupełniające centrum handlowe

8. przedmieścia mieszkalne

9. przedmieścia przemysłowe

W sytuacji, kiedy miasto rozrastając się wchłania inne, względnie silne ośrodki oraz na obszarach niejednolitych etnicznie, kulturowo i ekonomicznie, powstaje taki układ. Rdzenie, które powstały mogą być uzupełniające się wzajemnie, konkurencyjne lub równorzędne. Często pojawienie się nowych dzielnic jest efektem pojawiania się nowych funkcji np. dzielnice rekreacyjne. Mogą powstać ze względu na wymogi dostępności przestrzennej obszarów.

Przedstawione modele są wobec siebie wzajemnie uzupełniające, konkretne miasta mogą zawierać elementy znane z każdego omówionego modelu.

Współczesne zróżnicowanie struktury społeczno-przestrzennej miast:

1. Miasto zachodnio-europejskie:

• układ koncentryczno-klinowy

• wokół centrum żyje warstwa uboższa, nieco dalej warstwa średnia

• kolejne warstwy rozmieszczone są klinowo

• w dzielnicach klas średnich pojawiają się centra handlowe

• obiekty przemysłowe XIX wieku często są dziś używane jako lofty

1. Miasto północno-amerykańskie:

• budowa podobna do miast Europy Zachodniej

• pierwszy krąg skupia biedotę, kolejny – klasę średnią

• klasa najbogatsza ma dwa obszary zagęszczenia – jeden poza miastem, a drugi w wąskim klinie bardzo blisko centrum

• wokół centrum znajdują się dzielnice etniczne

1. Miasto latynoamerykańskie:

• w okolicy centrum klasa średnia, z ewentualnym klinem

• klasa biedna wyrzucona na obrzeża, zajmuje olbrzymie powierzchnie

• klasa najbogatsza zajmuje zwarty klin od centrum, po obrzeża

• przemysł rozmieszczony również klinowo

1. Miasto kultur islamskich:

• centrum

• wokół centrum klasa średnia

• klin bardzo wąskiej grupy bogaczy

• krąg przemysłowy (zdarza się także klin)

• na obrzeżach miasta – najubożsi

1. Miasta realnego socjalizmu:

• tradycją było, że klasy wyższe lokowały się w centrum

• majątki bogatszych warstw zostały znacjonalizowane, część z nich nie zmieniła miejsca zamieszkania; dawni właściciele próbują odzyskać swoją własność

• wyspowo występowały dzielnice willowe

• charakterystyczne blokowiska w dwóch rzutach

• osiedla z lat 70-tych; wiele obszarów zielonych, często brak dojazdu

• osiedla z lat 80-tych; osiedla o dużym zróżnicowaniu społecznym

WYKŁAD VII

STRUKTURA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA MIAST

Strukturę funkcjonalno-przestrzenną tworzą rozmieszczenie i wzajemne oddziaływanie działalności miejskich, określane poprzez sposób użytkowania terenu (działalność usługowa, użytki rolne, mieszkania, transport, dworce, ulice, zajezdnie, tereny użyteczności publicznej, tereny przemysłowe, nieużytki).

W mieście zazwyczaj największą część powierzchni zajmuje część mieszkaniowa, na drugim miejscu znajdują się tereny komunikacyjne (ok 25% powierzchni miasta). W Polsce, w małych miastach nadal do 50% powierzchni zajmują tereny rolnicze.

Tereny zabudowy mieszkaniowej:

Rozbudowa następuje horyzontalnie lub wertykalnie (zwłaszcza w centrach miast).

Dwa główne typy zabudowy mieszkaniowej: budownictwo jednorodzinne i wielorodzinne. Budownictwo jednorodzinne dominuje w krajach anglosaskich.

Rodzaje dzielnic mieszkaniowych:

• dzielnice willowe – zamieszkiwane przez osoby najbogatsze; cechują się dużą atrakcyjnością krajobrazu itp.

• nowoczesne dzielnice mieszkaniowe – budownictwo wielorodzinne, wielokondygnacyjne; zamieszkiwane przez społeczeństwo bardzo zróżnicowane pod względem dochodów; występują tam uzupełniające centra handlowe

• stare dzielnice mieszkaniowe – zazwyczaj stare kamienice; często kiepski stan techniczny; zamieszkiwane często przez ludność ubogą; brakuje zieleni; nadmierne zagęszczenie; w Europie Zachodniej przeważnie wschodnia część miasta (ze względu na wiatr i zanieczyszczenia) jest mniej atrakcyjna

• slumsy – zamieszkałe przez ludność bardzo ubogą; chaotyczna zabudowa; budynki niskie, nietrwałe, często zamieszkiwane przez mniejszości etniczne

Strefy przemysłowe:

Położenie zależy od bazy surowcowej, dostępności komunikacyjnej, ukształtowania terenu, siły roboczej.

W miastach o dominacji funkcji przemysłowej często przemysł przeplata się z mieszkalnictwem – głównie w starych miastach przemysłowych.

W miastach o przewadze innych funkcji rozłożenie przemysłu zależy od jego rodzaju. Lokalizacja przemysłu może się zmieniać wraz z postępem technologicznym.

W miastach Ameryki Północnej wyróżnia się cztery stadia rozwoju dzielnic przemysłowych:

1. Do rewolucji przemysłowej – występowanie przemysłu w całej tkance miasta, również w centrum (dzisiejsze city)

2. Wczesna faza rewolucji przemysłowej – przy nabrzeżach, przemysł przenika się z terenami portowymi

3. Środkowa faza rewolucji przemysłowej – położenie wzdłuż linii kolejowych; powstają dworce towarowe, obszary magazynowe

4. Końcowa faza rewolucji przemysłowej – lokalizacja przy głównych drogach, szczególnie przy autostradach; przemysł ulega rozproszeniu, głównie na obrzeża miast, powstają centra przeładunkowe (przykładem w Poznaniu – Franowo)

Rozmieszczenie usług:

Usługi rzadko zajmują więcej niż 5% powierzchni miasta, a często większość mieszkańców pracuje właśnie w usługach.

Klasyfikacja funkcjonalno-przestrzennych skupisk usługowych Berry’ego:

1. Ośrodki, ogniska – pięć szczebli hierarchicznych ośrodków:

1. centralny ośrodek usługowy – najważniejsze skupisko handlu, administracji, placówek kulturalnych, społecznych itd., które zwykle powiązane jest z dworcem centralnym i historycznym centrum; koncentracja dużej ilości usług, często niewystępujących w innego rodzaju ogniskach, często lokują się tu zarządy firm

2. ośrodki dzielnicowe – powstają zazwyczaj na skrzyżowaniu głównych ulic dzielnicy; czasami pojawia się tam plac; skupia się tam największa ilość usług w dzielnicy; zdarzają się domy towarowe; ośrodki te obsługują do 100 tys. mieszkańców, a ich promień oddziaływania wynosi do około 1,5 kilometra

3. ośrodki osiedlowe – powstają dla małych dzielnic mieszkaniowych; obsługują do 20 tys. mieszkańców; promień oddziaływania do 1 kilometra

4. ośrodki sąsiedzkie – skupiska elementarnych usług

5. ośrodki lokalne – nastawione na lokalnych odbiorców

2. Pasma – ciągi uliczne, na których skupia się działalność usługowa; zazwyczaj główne ulice miasta

3. Obszary wyspecjalizowane – grupują pewne usługi, które z pewnych powodów nie mogą być nagromadzone w centrum w takiej ilości, np. kampusy uniwersyteckie.

WYKŁAD VIII

STRUKTURA FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNA MIAST C.D.

Pojęcie funkcji

W matematyce funkcja to zależność między jakimiś elementami.

W biologii funkcja to zespół procesów zachodzących w danym organizmie.

W socjologii jest to zbiór relacji iędzy całością i częścią, funkcja oznacza więc rolę elementu w całości.

Do geografii pojęcie funkcji wprowadził Ratzel – (1) funkcja to zespół procesów, działalności przejawianych w danym mieście; (2) funkcja to rola jednostki osadniczej w systemie osadniczym.

Podstawowe pytanie: „Od czego zależy istnienie oraz rozwój miast?”

- Zależy od rodzajów działalności gospodarczej, skupionych w danej jednostce osadniczej.

Sposoby badania funkcji miasta:

1. Badanie miejsca zamieszkania i miejsca pracy

• równowaga funkcji (tyle samo miejsc pracy i mieszkańców)

• podaż siły roboczej jest większa od miejsc pracy; przeważają wtedy funkcje mieszkaniowe

• podaż siły roboczej jest mniejsza od popytu na siłę roboczą, przeważają funkcje pracy

1. Badanie rodzaju działalności

• funkcje usługowe w tym np. funkcja targowa, kulturalna itp.

• funkcje przemysłowe

Podstawy teoretyczne badania funkcji miast:

1. Teoria bazy ekonomicznej miast

Ratzel – funkcja miasta to te działalności, które identyfikują istotę istnienia miasta (miasto nie istnieje dla siebie, „pracuje dla systemu”)

Jeden z poglądów mówi, że funkcja to skierowana na zewnątrz działalność miasta. Relacje zewnętrzne wiążą bowiem miasto z systemem.

Rodzaje funkcji:

• funkcje skierowane na zewnątrz, miastotwórcze, podstawowe, pierwotne, eksportujące, egzogeniczne

• funkcje skierowane do wewnątrz tzn. na obsługę ludności danej jednostki osadniczej, usługowe, obsługujące, wtórne, lokalne, endogeniczne

Niedorozwój funkcji endogenicznych może spowodować spadek znaczenia danego miasta.

Sposoby badania funkcji endogenicznych i egzogenicznych:

1. Porównanie wartości sprzedaży towarów i usług na rynku lokalnym oraz zewnętrznym. Bywa to trudne do określenia

2. Pomiar liczby zatrudnionych pracujących na zaspokojenie popytu zewnętrznego bądź wewnętrznego

Baza ekonomiczna = liczba zatrudnionych – liczba zatrudnionych w działalności endogenicznej

Metoda makrokosmiczna ???

Metoda odbicia sprzedaży w liczbie zatrudnionych ???

Metoda współczynnika lokalizacji:

$W = \frac{Z_{i}M}{\text{ZM}} \div \frac{Z_{i}K}{\text{ZK}}$ gdzie:

Z_iM - Zatrudnienie w działalności „i” w mieście „M”

Z_iK - Zatrudnienie w działalności „i” w kraju „K”

ZM− Zatrudnienie ogółem w mieście „M”

ZK− Zatrudnienie ogółem w danym kraju „K”

Interpretacja:

W<1 równowaga funkcji

W> ???

W>1,5 wybitnie funkcja egzogeniczna

Tendencje światowe:

• wraz ze wzrostem miasta rośnie udział funkcji endogenicznej, coraz większy odsetek zaczyna pracować na zaspokojenie popytu wewnętrznego

• wzrost wielkości miasta oznacza jednak jednoczesny wzrost znaczenia międzynarodowego danego miasta

2. Teoria ośrodków centralnych Christallera

Teoria ośrodków centralnych dotyczy jednostek osadniczych i wagi ich znaczenia.

Założenia:

• w procesie kształtowania się sieci osadniczej obowiązuje zasada centralności – centrum odgrywa rolę jądra dla otaczającej je rzeczywistości

• ośrodek centralny to jednostka osadnicza, w której sprzedawane są dobra i usługi centralne (zaspokajające nie tylko popyt lokalny, ale również zewnętrzny)

• daje to miastu nadwyżkę znaczenia

• wokół jednostki osadniczej tworzą się obszary uzupełniające – rynki, strefy wpływów

• zasięgi tych rynków wyznacza odległość ekonomiczna

• granica danego rynku przebiega w miejscu, gdzie nie opłaca się już dojeżdżać po zakup danego dobra

• przestrzeń jest izotropowa, zasoby są równomiernie rozmieszczone

Twierdzenia:

• jednostki osadnicze tworzą siatkę trójkątną, opartą o trójkąt równoboczny

• ośrodki centralne będą położone wewnątrz pewnych rynków o kształcie heksagonalnym

• jednostki zaczną układać się w sposób hierarchiczny

• ważniejsze będą jednostki kumulujące większe ilości dóbr i usług

• jednostki wyższego rzędu kumulują wszystkie działalności niższego rzędu oraz jakieś dodatkowe

• im wyższa pozycja jednostki osadniczej w systemie hierarchicznym, tym większa ilość jej mieszkańców

• jednostek wyższego rzędu jest mniej niż niższego rzędu

• każda jednostka osadnicza niższego rzędu jest „podwiązana” pod jednostkę wyższego rzędu

Trzy modele rozmieszczenia jednostek:

1. Model o równomiernej obsłudze (oparty na zasadzie zaopatrzeniowej, czy rynkowej)

Model nie występuje w rzeczywistości, bo nie wszystkie założenia są spełnione.

1. Model oparty na zależnościach komunikacyjnych

Wzrasta waga jednostek położonych przy najważniejszych szlakach komunikacyjnych.

1. Model party o zależność administracyjną

Jednostki podlegają sobie zgodnie z podziałem administracyjnym.

Krytyka teorii Christallera:

• założenia są trudne do spełnienia, wręcz nierealne

• jest to teoria statyczna

• wyklucza przepływ pomiędzy ośrodkami tego samego rzędu oraz przepływy z ośrodków niższego rzędu do wyższego

Zalety teorii:

• rozwój myśli i teorii osadniczej, badań nad osadnictwem

• podejście bliskie podejściu systemowemu

Klasyfikacje funkcjonalne miast:

1. Harris wyróżnił osiem typów miast:

1. miasta przemysłowe – zatrudnienie w przemyśle wynosi powyżej 74% osób czynnych w przemyśle i handlu

2. ośrodki handlu detalicznego – zatrudnienie w handlu detalicznym powyżej 50% zatrudnienia w przemyśle i handlu oraz przynajmniej 2,2 raza większe niż w handlu hurtowym

3. ośrodki handlu hurtowego

4. miasta o funkcjach zróżnicowanych

5. miasta transportowe – zatrudnienie w transporcie powyżej 1%

6. miasta górnicze – zatrudnienie w górnictwie powyżej 15%

7. miasta uniwersyteckie – studenci stanowią ponad 25% ludności

8. miasta uzdrowiskowe oraz emerytów

1. Klasyfikacja Williama-Ollsona wyróżnia sześć typów:

1. osiedla wiejskie – ponad połowa zatrudnionych pracuje w rolnictwie, leśnictwie, rybołówstwie

2. miasteczka rolnicze – 25-30% ludności pracującej zatrudnionych jest w rolnictwie, leśnictwie lub rybołówstwie

3. miasta usługowe – ponad 50% zatrudnionych pracuje w usługach

4. miasta przemysłowe silnie wyspecjalizowane, jednobranżowe – np. górnicze, zatrudnienie w przemyśle wynosi ponad 50% ogółu zatrudnionych, z czego połowa przypada na jedną branżę

5. miasta przemysłowe wyspecjalizowane, dwubranżowe – zatrudnienie w dwóch branżach przekracza 2/3 zatrudnionych w przemyśle ogółem

6. miasta przemysłowe wielobranżowe – zatrudnienie w przemyśle wynosi ponad 50% ogółu zatrudnionych

WYKŁAD IX

TEORIA PROGÓW MALISZA

W czasie rozwoju miasto napotyka szereg barier np. związanych z ukształtowaniem terenu, środowiskowych, funkcjonalnych – wynikających z ukształtowania funkcji pewnych terenów, infrastrukturalnych – związanych z wyczerpaniem się możliwości obsługi mieszkańców przez istniejącą infrastrukturę itp. Przezwyciężanie tych barier wymaga pewnych nakładów.

Teoria progów Malisza:

Założenia:

• jednostki osadnicze rozwijają się nie w sposób ciągły, ale skokowy

• żeby się rozwijać trzeba poczynić odpowiednie nakłady

Twierdzenia:

• jeżeli rośnie liczba mieszkańców danej jednostki osadniczej, to aby nie ograniczać poziomu ich życia trzeba zwiększać powierzchnię terenów mieszkalnych, rekreacyjnych, infrastrukturalnych itd.

• przezwyciężanie tych progów wymaga poniesienia kosztów, które rosną nie w sposób liniowy, a skokowy

• pokonanie tych progów powoduje skokowy wzrost możliwości osiedleńczych w mieście

• koszty te są zazwyczaj bardzo wysokie (np. w przypadku rozwiązań komunikacyjnych)

• rozwój miasta to nie funkcja liniowa, a schodkowa

• im większe miasto, tym bardziej kosztowne jest pokonywanie progów

• im więcej ograniczeń, tym więcej progów

Problemy w pokonywaniu progów:

• zamrażanie dużej ilości pieniędzy na długo czas

• każde miasto napotyka na takie progi rozwoju, które w danym momencie są nie do przeskoczenia (zbyt kosztowne)

• pokonanie progu rodzi pewne straty oraz szkody ekologiczne

Wybór optymalnego rozwiązania:

Wybór optymalnego wariantu rozwoju zależy od dwuetapowej analizy progowej:

1. Diagnoza – identyfikacja aktualnych układów przestrzennych miasta oraz identyfikacja progów

2. „Prognoza” – poszukiwanie najkorzystniejszych wariantów rozwoju np. określić możliwości rozwoju pierwszej linii progowej

Uwagi do tej teorii:

• kwestia progów krytycznych – nie można doprowadzić do powstania progów, których z jakiegoś powodu nie da się pokonać

• konieczność poszukiwania alternatywnych rozwiązań

• unikanie rozwiązań, które dają lokalne korzyści, ale ze szkodą dla regionu, czy kraju

• progi mają charakter względny; z upływem czasu łatwiej je pokonać ze względu na postęp technologiczny

Koszty:

Koszty funkcjonowania i rozwoju miasta – wydatki miasta związane bezpośrednio z jego funkcjonowania, jak i realizacji zadań rozwojowych. W skład tych kosztów wchodzą nakłady i straty, w tym koszty alternatywne.

Rodzaje kosztów:

• koszty eksploatacji – dotyczą głównie gospodarki komunalnej i przykładowo kosztów utrzymania zieleni miejskiej (ogólnodostępne) oraz np. wodociągów (dostępność ograniczona)

• koszty inwestycyjne – związane z rozwojem miasta, np. koszty terenu, budowy, zakupu maszyn, urządzeń itp.

• koszty alternatywne – koszty utraconych korzyści; potencjalne korzyści, z których zrezygnowano wybierając inny wariant działania

• koszty społeczne – związane z koncepcją kosztów zewnętrznych, z efektami zewnętrznymi (przerzucenie skutków działania danego podmiotu na inne podmioty; mogą być pozytywne lub negatywne np. huta zanieczyszcza środowisko, a pewne koszty w związku z tym ponosi ludność; firma buduje dla siebie drogę, która ułatwia poruszanie się okolicznym mieszkańcom)

• koszty środowiska naturalnego – nakłady i straty związane z niszczeniem i ochroną środowiska naturalnego

Czynniki różnicujące koszty funkcjonowania miast:

• cechy terenu

1. związane z warunkami fizycznymi (ukształtowanie terenu itp.)

2. związane z wyposażeniem w infrastrukturę techniczną

• wielkość miasta – im większa liczba mieszkańców, tym większe koszty

• układ przestrzenny – w miastach zwartych przebudowa powoduje wzrost kosztów

• funkcje miasta – inne są koszty zagospodarowania np. miast wypoczynkowych i przemysłowych

• progi rozwoju – im więcej progów, tym wyższe koszty

• czynnik czasu – obniżenie kosztów spowodowane rozwojem technologicznym; zależność kosztów od czasu podjęcia decyzji – należy je podejmować w odpowiednim momencie

• czynnik ustrojowy – związany z reżimem politycznym; im bardziej totalitarny ustrój, tym łatwiej dokonać pewnych rzeczy (np. wywłaszczenia)

WYKŁAD X

RODZAJE RELACJI ŁĄCZĄCYCH JEDNOSTKI OSADNICZE

1. Połączenia – względnie trwale zlokalizowane elementy infrastruktury technicznej i osadniczej oraz społecznej, które wypełniają w sposób ciągły przestrzeń między tymi jednostkami osadniczymi lub w sposób liniowy; połączenia tworzą sieć, która stanowi podstawę do pojawienia się nowych relacji

2. Powiązania funkcjonalne – tworzone poprzez przepływy między jednostkami osadniczymi elementów materialnych np. osób, towarów, pieniędzy, bądź niematerialnych – informacji. Powiązanie to nie to samo co przemieszczenie – jest to stan wynikający z przemieszczenia.

Rodzaje powiązań:

1. ze względu na rodzaj działalności ludzkiej:

• społeczne

• ekonomiczne

• kulturowe

• polityczne

• administracyjne

1. w ujęciu przedmiotowym:

• relacje powstałe przez przepływ dóbr:

• materialnych

• niematerialnych

• ze względu na przemieszczenia ludzi:

• dojazdy do pracy, do szkół, terytorialne itp.

1. ze względu na skalę przestrzenną:

• lokalne

• regionalne

• międzynarodowe

1. Więzi – związki między jednostkami osadniczymi wynikające z unormowanych form organizacji danego systemu jednostek osadniczych.

Cechy więzi:

• są trwałe

• tkwią w świadomości zbiorowości ludzkiej

• istotną rolę w kształtowaniu więzi odgrywają instytucje, które są materialnym wyrazem więzi i zaspokajają potrzeby ludności

Podział instytucji:

1. instytucje w sferze ekonomicznej:

• zajmujące się produkcją

• zajmujące się świadczeniem usług niematerialnych

• zajmujące się świadczeniem usług materialnych

• zajmujące się podziałem dóbr i pośrednictwem

2. instytucje w sferze społecznej:

• organizacje życia społecznego

• instytucje życia kulturalnego

• instytucje życia towarzyskiego

LOKALNE SYSTEMY OSADNICZE

Co to znaczy lokalność?

Według teorii społeczności lokalnych – lokalność odnosi się do ludzi zamieszkujących wspólny teren, których łączą pewne wspólne interesy.

Według teorii funkcjonalno – przestrzennych – pojęcie lokalności definiuje się przez kontekst jakiejś sieci osadniczej.

Lokalność w geografii miast:

• zachodzi na małym obszarze (ludność ma tutaj poczucie więzi)

• ludność korzysta ze wspólnej infrastruktury

• obszar lokalny wyznacza hierarchia administracyjna ( w Polsce – gminy)

• jest to obszar związany z życiem codziennym mieszkańców, w ramach którego zaspokajane są podstawowe potrzeby mieszkańców

Według Maika – lokalny system osadniczy jest to zbiór jednostek osadniczych powiązanych ze sobą funkcjonalnie w ramach życia codziennego mieszkańców.

REGIONALNY SYSTEM OSADNICZY

Pojęcie związane jest z pojęciem regionu ekonomicznego.

Typy regionalnych systemów osadniczych:

1. Wykształca się na obszarach miejsko-wiejskich z wyraźnym podziałem na miasto i wieś; istniały we wczesnych fazach urbanizacji; widoczna wyraźna hierarchia jednostek osadniczych; granicą takiego regionu jest granica zerowego popytu na dobra i usługi oferowane w „stolicy” takiego regionu

2. Regiony metropolitalne – istnieje jedna wybijająca się jednostka osadnicza; mamy do czynienia ze wzrostem specjalizacji regionu w skali krajowej i międzynarodowej; następuje koncentracja funkcji zarządzania oraz wymiany, często kosztem innych jednostek osadniczych położonych „w cieniu” miasta centralnego; często mamy do czynienia ze zjawiskiem drenażu mózgów; istnieje bardzo silna funkcja pracy

3. Funkcjonalne regionalne systemy osadnicze – działalność gospodarcza ulega dekoncentracji w skali całego regionu; następuje specjalizacja podregionów; powstaje struktura policentryczna.

KRAJOWE SYSTEMY OSADNICZE

Podział krajowych systemów osadniczych ze względu na domknięcie systemu i wewnętrzne oddziaływanie elementów:

1. Krajowe systemy osadnicze o słabym wewnętrznym oddziaływaniu i wysokim stopniu domknięcia

• niewiele relacji wewnętrznych i zewnętrznych, takie systemy istniały głównie w przeszłości

1. Krajowe systemy osadnicze o słabym wewnętrznym oddziaływaniu i niskim stopniu domknięcia

• mało powiązań w kraju, ale silne kontakty zagraniczne

1. Krajowe systemy osadnicze o silnych powiązaniach wewnętrznych i niewielkim stopniu domknięcia

2. Krajowe systemy osadnicze o silnych wewnętrznych powiązaniach i silnie domknięte

Podział krajowych systemów osadniczych według Dziewońskiego:

KLASA A – występuje w krajach o rozwiniętym kapitalizmie.

Podklasy:

A1 – we wcześnie zasiedlonych krajach, głównie Europy Zachodniej; nakładają się na siebie systemy osadnicze z różnych faz rozwoju; duża gęstość miast; względna stabilność systemu; w małych krajach powstaje jedna wielka mega aglomeracja np. Holandia.

A2 – w krajach zasiedlonych przez europejskich osadników w ostatnich dwóch, trzech stuleciach; względnie mała gęstość zaludnienia; ekstensywne użytkowanie ziemi; lokalizacja miast związana z podbojem kolejnych terenów; pierwsze miasta zakładano przy nabrzeżach, a następne wzdłuż linii kolejowych; systemy te charakteryzują się względnym brakiem równowagi wielkości jednostek osadniczych; obserwuje się rozrost portów i miast położonych w okolicy ważnych węzłów komunikacyjnych.

A3 – kraje azjatyckie, wcześnie zasiedlone, o względnie silnie rozwiniętej gospodarce kapitalistycznej; powstają wielkie mega aglomeracje, które rozwijają się dzięki przyrostowi naturalnemu, ale gównie dzięki bardzo dużej migracji.

KLASA B

Krajowe systemy osadnicze powstające w krajach o gospodarce mieszanej (tzw. kraje trzeciego świata); mają kilka systemów osadniczych z różnych okresów (przedkolonialne, kolonialne, postkolonialne i współczesne); są to bardzo dynamiczne systemy osadnicze.

KLASA C

Krajowe systemy osadnicze w krajach realnego socjalizmu; stan pomiędzy A i B; umiarkowany wzrost największych miast, który często jest skutkiem przyspieszenia industrializacji dyktowanej politycznie; wiele miast, związanych z bazą surowcową; czasami powstają monomiasta (gospodarka oparta nawet o jeden zakład pracy).