Gospodarka naturalna i towarowa
Gospodarka naturalna- jest to typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społeczno-gospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych (niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm)
Postęp w zakresie społecznego i technicznego podziału pracy oraz ugruntowanie się prywatnej własności czynników wytwórczych powodowały stopniowe ograniczanie zakresu gospodarki naturalnej na rzecz gospodarki towarowej.
Gospodarka towarowa- jest to taka organizacja produkcji , w której producenci przekazują produkty swojej pracy innym podmiotom w drodze ekwiwalentnej wymiany, w drodze kupna i sprzedaży. Przedmiot wymiany uzyskuje w tym procesie nowe właściwości- staje się towarem. Towarem nazywamy dobro przeznaczone do sprzedaży, dobro uosabiające społeczny stosunek sprzedawcy i nabywcy.
Gospodarka towarowa powstaje w wyniku procesów zachodzących w gospodarce naturalnej. Wyłania się z niej, gdy zostają spełnione dwie przesłanki:
Społeczny podział pracy.
Społeczny podział pracy jest warunkiem koniecznym ale nie wystarczającym do powstania gospodarki towarowej.
2) Ekonomiczne wyodrębnienie się producentów na tle prywatnej własności czynników produkcji.
Występuje ono wówczas gdy producent jest właścicielem czynników produkcji. W wyniku zorganizowanego przez producenta procesu produkcji, w czasie którego następuje połączenie pracy właściciela z należącymi do niego innymi czynnikami produkcji, powstaje produkt, który jest jego własnością.
Pieniądz i cena
Pieniądz – materialny lub niematerialny środek, który można wymienić na towar lub usługę.
Cena - ilość pewnego dobra (najczęściej pieniądza), za przyjęcie której sprzedający jest gotów zrzec się swoich praw do danego dobra, lub też kupujący jest gotów je kupić aby do tego dobra nabyć prawa. Cena może dotyczyć m.in. towaru lub usługi. Według większości teorii ekonomicznych cena równa się wartości danego dobra.
Funkcje Cen:
Informacyjno - bodźcowa - parametru, który pozwala określić wielkość przychodów ze sprzedaży, a także parametru pobudzającego do określonego działania. Nabywcę ceny informują o ile zmniejszą się jego zasoby pieniężne, jeśli dokona on zakupu. Sprzedającego ceny informują o ile zwiększy się jego przychód, jeśli dokona on sprzedaży.
Redystrybucyjna – (wtórny podział, rozdział). Ceny są narzędziem podziału dóbr i usług, oraz przesuwania dochodów od jednych grup społecznych do innych i do budżetu państwa. Państwo również może dokonywać redystrybucji dochodów przy pomocy cen – różnicując obciążenie cen podatkami, ustalając ceny minimalne/ maksymalne czy dotując pewne gałęzie gospodarki.
Stymulacyjna - narzędzie oddziaływania na dostawców i odbiorców - im wyższy jest poziom cen, tym większa jest opłacalność produkcji. Stymuluje to producentów do zwiększania rozmiarów produkcji. Niższy poziom cen zniechęca producentów i powoduje ograniczenia produkcji. Wyższy poziom cen może skłaniać producentów do zwiększenia produkcji a nawet podnoszenia wartości użytkowej wyrobów (jakość, estetyka, funkcjonalność). Zazwyczaj wyższy poziom cen skłania konsumentów do ograniczenia spożycia a niższy stymuluje wzrost spożycia.
Jeżeli jesteśmy przy temacie ceny, warto zadać sobie pytanie:
Czy cena jest jedynie odzwierciedleniem procesów rynkowych, czy też posiada głębsze zakotwiczenie, głębiej sięgające związki?
Pytanie dlaczego w długim okresie cena jakiegoś towaru, np. samochodu utrzymuje się na poziomie wyższym od ceny innego towaru, np. roweru można wyjaśnić za pomocą dwóch koncepcji.
Według koncepcji zapoczątkowanej przez A. Smitha i D. Ricardo, a wyeksponowanej przez K. Marksa, zasadniczym źródłem wartości są nakłady ludzkiej pracy tkwiące w towarach.
Według koncepcji zapoczątkowanej również przez A. Smitha a rozwijającej później przez J. B. Saya oraz ekonomistów neoklasycznych (zwłaszcza J. B. Clarka) wszystkie czynniki produkcji, tzn. praca, kapitał, ziemia, są wartościotwórcze. Każdy z nich tworzy część wartości towarów i za tę usługę otrzymuje odpowiednie wynagrodzenie
Po omówieniu ceny przejdziemy teraz do kolejnego zagadnienia jakim jest RYNEK
Rynek i jej funkcje
Rynek - jest to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają.
Funkcje rynku:
Informacyjna - dostarcza informacji o popycie, podaży i cenie
Równowagi - dostosowuje wielkość produkcji oraz jej jakość do oczekiwań klienta
Akceptacji produktu - następuje potwierdzenie przydatności danego produktu lub jego odrzucenie przez rynek
Alokacyjna - decyzje inwestycyjne umożliwiają zwiększenie produkcji towarów cieszących się największym powodzeniem
Selekcyjna - akceptowane są produkty dobre i ich producenci, a eliminowane są produkty i producenci niekonkurencyjni .
Kolejnym istotnym elementem jest klasyfikacja rynków.
Rynek można klasyfikować według różnych kryteriów podziału:
Według przedmiotu obrotu możemy wyróżnić rynek produktów i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału);
Według zasięgu geograficznego możemy wyróżnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy;
W zależności od sytuacji rynkowej może mówić o rynku sprzedawcy i ryku nabywcy;
W zależności od stopnia jednorodności przedmiotu transakcji możemy wyróżnić rynek homogeniczny (jednorodny) i rynek heterogeniczny;
W zależności od stopnia wyrównywania się ceny wyróżniamy rynek doskonały i niedoskonały;
Zagłębiając się w temat rynku dość często występuje pojęcie rynku doskonałego.
Rynek doskonały – elastycznie reagują wszystkie elementy rynku na zmiany warunków i czynników wpływających na układ stosunków rynkowych.
Cechy rynku doskonałego:
1.Duża liczba kupujących i sprzedających, pojedyncza transakcja nie wpływa na warunki, w jakich zawierane są pozostałe transakcje;
2.Homogeniczność towarów - jednorodność towarów pod względem konsystencji fizycznej i ekonomicznej;
3.Bliski kontakt uczestników - całkowita przejrzystość rynku co do cen i zamiarów poszczególnych uczestników (doskonała informacja)
4.Brak dyskryminacji- kupujący i sprzedający nie są skrępowani przy zakupie żadnymi ograniczeniami ( łatwość wejścia i wyjścia)
5.Analogie to rynki formalne - giełdy, jarmarki
Jeśli omawiamy rynek doskonały trzeba również wspomnieć o przeciwieństwie rynku doskonałego a mianowicie o rynku monopolistycznym
Rynek monopolistyczny- jak już wspomniałem(am) jest przeciwieństwem rynku doskonałego. Przy najwyższym stopniu monopolizacji oznacza on sytuację, w której występuje jedno przedsiębiorstwo mające wyłączność po stronie produkcji i zbytu jakiegoś towaru. Przedsiębiorstwo monopolistyczne kontroluje wiec w pełni sytuację rynkową, ma możliwość ustalania rozmiarów podaży i cen; w tej sytuacji cena nie jest dla niego parametrem branym z rynku; to on jest „dawcą” ceny. Jednakże taka uprzywilejowana nie oznacza zupełnej dowolności, czy tez braku ograniczeń przy ustalaniu ceny. Monopolistyczny dawca ceny musi uwzględniać uwarunkowania popytowe i podażowe w swojej polityce cen.
Teraz przejdziemy do omówienia popytu i podaży.
Popyt-ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.
Wyróżniamy następujące rodzaje popytu:
Popyt efektywny- chęć nabycia towaru poparta jest posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu.
Popyt potencjalny- oznacza pragnienie nabycia określonego dobra nie poparte możliwościami dochodowymi. W przypadku poprawy sytuacji dochodowej nabywcy popyt potencjalny może przekształcić się w popyt efektywny.
W zależności od motywacji nabywców popyt możemy podzielić na trzy kategorie:
1) Popyt funkcjonalny - wynika z cech jakościowych danego dobra, jest funkcją jego wartości użytkowej.
2) Popyt niefunkcjonalny-wynika z oddziaływania tzw. Efektów zewnętrznych na użyteczność. Oznacza to, że użyteczność danego dobra może ulegać zmianie w zależności od zachowań innych konsumentów.
Można wyróżnić trzy rodzaje zachowań konsumentów
Efekt owczego pędu- oznacza, iż popyt na dane dobro wzrasta dlatego, że inni konsumenci to dobro. Oznacza on potrzebę utożsamiania się z innymi konsumentami i ich stylem bycia.
Efekt snobizmu- oznacza, iż popyt na dane dobro maleje wskutek tego, że inni kupują to dobro. Oznacza on zatem potrzebe wyróżnienia się, bycia ekskluzywnym, odmiennym od innych.
Efekt veblenowski- dotyczy popytu na tzw. Dobra prestiżowe. Ich konsumpcja świadczy o statusie konsumenta, nosi znamiona konsumpcji ostentacyjnej; dlatego popyt na takie dobra będzie wzrastał wraz ze wzrostem ich cen.
Popyt spekulacyjny- wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości.
Popyt jest funkcja wielu zmiennych. Pierwsza z nich wynika niejako z definicji- jest to cena. Oprócz niej są jeszcze inne, pozacenowe determinanty popytu:
Dochody nabywców, ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych, oczekiwane zmiany sytuacji rynkowej, gusty i preferencje nabywców, zmiana liczby i struktury ludności. Zmiana popytu może następować w wyniku równoczesnych zmian wielu czynników.
Jeśli chcemy uchwycić związki miedzy zmianami popytu a zmianami tylko jednego z czynników, stosujemy klauzulę ceteris paribus. Oznacza to następujące postępowanie badawcze: jeśli jakaś wielkość określona jest przez kilka czynników i chcemy uchwycić związki miedzy zmianami tej wielkości a zmianami jednego z nich, przyjmujemy, że inne czynniki nie ulęgają zmianie. Jeśli chcemy zbadać zależność między popytem (Pр) a ceną (c), zakładamy, że czynniki pozacenowe nie ulegają zmianie
Zależność miedzy popytem a ceną jest na ogół zależnością odwrotną. Wzrost ceny powoduje spadek popytu; spadek ceny powoduje wzrost popytu.
Zmiana ceny powoduje dwojaki efekt:
Efekt substytucyjny- wzrost ceny jednego dobra narusza dotychczasowa strukturę cen, czyni to dobro relatywnie droższym. Skłania to nabywcę do rezygnacji z dobra relatywnie droższego i zastępowania go (substytucji) innym dobrem, relatywnie tańszym.
Efekt dochodowy- wpływa na możliwości nabywcze konsumenta; obniża jego dochód realny. Konsument może teraz nabyć mniej dóbr. Siła tego efektu zależy od udziału dobra, którego cena wzrosła, w ogólnych wydatkach konsumenta. Analogiczne efekty, tylko skierowane w druga stronę występują przy spadku ceny.
Teraz przejdziemy do nietypowych reakcji popytu na zmianę ceny:
Popyt jest doskonale nieelastyczny albo sztywny. mówimy wówczas, że nie reaguję na zmianę ceny. Dotyczy to dóbr, które zaspokajają niezbędne potrzeby i nie mają substytutów: trumny, sól, niektóre lekarstwa;
Popyt jest doskonale elastyczny tzn. reaguję na zmianę ceny krańcowo elastycznie (teoretyczna sytuacja rynku doskonałego);
Popyt paradoksalny czyli zachowuje się nietypowo wraz ze wzrostem ceny danego dobra popyt wzrasta, a spadek ceny obniża popyt
Kolejnym istotnym elementem jest elastyczność popytu:
Elastyczność popytu służy mierzeniu siły z jaką wielkość popytu reaguje na zmiany czynnika określającego popyt. W zależności ot tego, który z tych czynników wpływa na wielkość popytu wyróżnia się 3 rodzaje elastyczności popytu:
Elastyczność cenowa popytu – jest to stosunek względnej zmiany popytu na dane dobro do względnej zmiany ceny, która wywołała tę zmianę popytu.
Elastyczność mieszana popytu na dobro „i” względem zmiany ceny dobra „j” to relacja między względną zmianą popytu na dobro „i” a względną zmianą ceny dobra „j”.
Elastyczność dochodowa popytu to stosunek względnej zmiany rozmiarów popytu na określone dobro do względnej zmiany dochodu.
Teraz przejdziemy do omawiania kolejnego elementu a mianowicie do podaży
Podaż to zależność pomiędzy ceną dobra a jego ilością, jaką producenci chcą sprzedać przy danej cenie.
Wielkość podaży danego dobra zmienia się przede wszystkim na skutek zmiany ceny. Możliwe są tu dwa przypadki:
kurczenie się podaży (efekt spadku ceny);
rozszerzanie się podaży (efekt wzrostu ceny).
Wzrost podaży może zostać wywołany następującymi czynnikami:
ograniczenie kosztów produkcji;
korzystne zmiany cen innych towarów;
postęp technologiczny;
korzystne warunki atmosferyczne;
korzystne zmiany w polityce państwa (np. niższe opodatkowanie, subsydia).
Spadek podaży może zostać wywołany następującymi czynnikami:
wzrost kosztów produkcji;
niekorzystne zmiany cen innych towarów. niekorzystne warunki atmosferyczne;
niekorzystne zmiany w polityce państwa (np. wyższe opodatkowanie, cofnięcie subsydiów).
Na spadek bądź wzrost podaży oprócz ceny mają wpływ również determinanty pozacenowe a mianowicie:
- ilość producentów danego dobra;
- polityka rządu wobec przedsiębiorstwa (podatki, subsydia, dotacje);
- dostępność zasobów;
- technologia;
- koszty;
- rentowność produkcji dóbr substytucyjnych.
Podaż i cena a czynniki czasu
W przeciwieństwie do popytu, który może zareagować niemal natychmiast na zmianę determinant cenowych czy pozacenowych, reakcja podaży na zmianę czynników ją określających wymaga czasu.
W analizie procesów dostosowawczych po stronie podaży możemy wyróżnić trzy sytuacje:
Okres ultrakrótki - w okresie ultrakrótkim podaż jest stała, w tej sytuacji cena jest
Funkcją popytu;
Okres krótki - w okresie krótkim następują procesy dostosowawcze podaży w ramach istniejącego potencjału wytwórczego poprzez jego lepsze wykorzystanie. Podaż może wzrosnąć w ramach zakreślonych przez możliwości produkcje;
Okres długi - w okresie długim zdolności produkcyjne zwiększają siłę. Jest to skutek inwestycji. Ich przeprowadzenie wymaga czasu; różnego zresztą dla poszczególnych dziedzin wytwarzania. Zwiększenie zdolności produkcyjnych sprawia, że w okresie długim istnieją największe możliwości wzrostu podaży.
Elastyczność podaży
Elastyczność podaży mierzy się stosunkiem procentowej zmiany wielkości podaży do procentowej zmiany ceny.
Współczynnik elastyczności podaży informuje nas jaka będzie reakcja podaży na zmiany ceny.
Współczynnik elastyczności cenowej podaży przyjmuje z reguły wartości dodatnie, gdyż wzrost ceny dobra wywołuje wzrost podaży
Równowaga rynkowa
Równowaga rynkowa jest jednym z fundamentalnych pojęć w ekonomii i w teorii ekonomii. Ogólnie, określa się tak sytuację, w której wszystkie siły rynkowe równoważą się a wartości zmiennych ekonomicznych pozostają niezmienne. W szczególności, najczęściej mianem równowagi rynkowej określa się stan rynku, w którym ilość dóbr nabywanych przez konsumentów równa jest ilości tych dóbr wytwarzanych przez producentów, czyli stan w którym wielkość popytu na danym rynku jest równa wielkości podaży. Czynnikiem równoważącym podaż i popyt jest zazwyczaj cena. Cena, przy której występuje równowaga rynkowa nazywana jest ceną równowagi rynkowej.
Krzywa popytu a cena równowagi
Wyobraźmy sobie, że na skutek zbliżających się świąt Bożego Narodzenia klienci zwiększają chęć zakupu zabawek (przesunięcie krzywej popytu z położenia DD do D'D'). Producenci zabawek chcąc zaspokoić zapotrzebowanie klientów zwiększą ilość dostarczanej podaży na rynek (przesunięcie po krzywej SS z punktu E do E'). Na skutek działania mechanizmu rynkowego (w naszym przykładzie oddziaływania popytu na podaż) rynek znajdzie się w nowym punkcie równowagi E'. Cena równowagi na rynku zabawek ustali się na nowym poziomie p2. Nowa cena jest wyższa od poprzedniej, gdyż klienci chcący zrobić prezent pod choinkę swoim bliskim, są skłonni zapłacić więcej za zabawki.
Krzywa podaży a cena równowagi
Wyobraźmy sobie, że na wskutek wzrostu kosztów produkcji zabawek spowodowanym spadkiem maskotkowego pluszu na rynku, krzywa podaży przesuwa się z położenia Pd1 do położenia Pd2. Utrzymanie dotychczasowej ceny równowagi Cr1 doprowadziłoby do pojawienia się przewagi popytu nad podażą. Producenci zabawek chcąc uniknąć strat zwiększają cenę pluszowych zabawek, co powoduje ukształtowanie się nowej, wyższej ceny równowagi rynkowej Cr2, zrównuwającej popyt z podażą przy ilości Q2.