S. Sawicki: Sacrum w literaturze (1)

Mircea Eliade – użył terminu „sacrum” na określenie wszystkiego, co religijne – wprowadził go w nurt myśli europejskiej – oparł się na opozycji sacrum – profanum i uczynił ją narzędziem badania rzeczywistości.

Sacrum:

• uważane jest za rzeczywistość wspólną dla wszystkich religii, jest wynikiem szukania podobieństw i zbieżności;

• związane jest ze zjawiskami religii pierwotnych, sprowadzających się do przeżycia bliżej nieokreślonej tajemnicy;

• tu: jako hasło dla różnorodnych elementów sakralnych, związanych bliżej z religijną postawą, z tym, co nadnaturalne.

Pole tematyczne:

• Biblia – stale obecna w literaturze europejskiej;

• różnorodność ujęć – od wierności do deformacji, parodii i zaprzeczeń;

• literatura też poszerzała tradycję religijną (apokryfy – sacrum budowane przez literaturę; potem związek z Biblią się rozluźniał i powstało sacrum „literackie”);

• na pograniczu religii i folkloru powstają legendy, mity tworzące nowe wartości sakralne, znaczące w określonym kręgu kulturowym, a przede wszystkim obowiązujące w obrębie własnego świata literatury (np. legenda o świętym Graalu – symbol tego, co nadprzyrodzone, najświętsze w chrześcijaństwie – cel rycerskich tęsknot i poszukiwań. Jerzy Cieślikowski opozycję wieś – dwór w Nad Niemnem zamienił na opozycję sacrum – profanum, gdzie profanum to dwór).

Temat:

• dawniej interpretowane w kategoriach powierzchniowych – grupowanie motywów w różne kręgi podobieństw, badało się ich funkcje w budowie utworu;

• teraz – badacze interesują się głębszymi znaczeniami różnych jednostek tematycznych – toposy (nośniki znaczeń literackich o zasięgu ogólnokulturowym), motywy archetypiczne, znaczenie symbolu (Ricoeur – symbol przechowuje najbardziej autentyczną i pierwotną wiedzę o świecie i człowieku; Poulet – poszukuje sensów na terenie związków między myślą i zjawiskami przestrzenno-czasowymi).

Problematyka utworu:

• ogólna semantyczna wymowa, postawa rozumienia i oceny z pozycji autora;

• literatura w I połowie XX wieku – związek dobra i zła, świętości i grzechu; zło domaga się zawsze dobra. Zło jest wdzięcznym tematem dla sztuki, bo sztuka wyraża tęsknotę za tym, co czyste i ostateczne;

• bliskość słowa o dobru i złu, o świętości i o grzechu wyznacza granice sakralnego obszaru literatury;

• literatura mówi o różnych aspektach sacrum, o relacjach między człowiekiem i Bogiem, nawet w tych utworach, które nie wymieniają imienia Boga;

• teologia literatury – gdy w utworze nie da się doszukać świadomej akceptacji przesłania teologicznego, gdy chcemy odczytać to przesłanie ale i sens;

• teologia „literacka” – zawarta w literaturze – i teologia literatury to 2 relacje między literaturą a teologią i 2 sposoby odsłaniania tego, co teologiczne w dziele literackim.

Religijność poezji:

• w niej można odnaleźć sakralne widzenie świata i człowieka;

• można jej szukać w pobliżu funkcji i istoty tekstów poetyckich;

• teksty religijne są silnie zmetaforyzowane, nasycone analogią, antytezą, paradoksem;

• w tekstach literackich, często w poezji, występuje mowa niezwykła, niecodzienna, świąteczna;

• mistyka – bezpośredni kontakt z Absolutem, z Tajemnicą, informacja o tym spotkaniu staje się poezją, jeśli chce przekazać ogrom doznać i przeżyć;

• poezję do religii zbliża przedmiot wypowiedzi, charakter wypowiedzi, postawa wobec rzeczywistości (to postawa kontemplacji, wniknięcia w rzeczywistość, otwarcia się na nią). Poezja nie jest modlitwą, nie jest mistyką, bo modlitwa i mistyka są nastawione na Boga. Poezja jest związana z aktywnością ludzką.

Pan Tadeusz – poemat metafizyczny, jego przedmiotem jest ład istnienia – obraz czystego Bytu (Cz. Miłosz).