Oświecenie w Europie przypada na przełom XVII i XVIIIw.
W Polsce rozróżniamy trzy etapy:
- wczesne oświecenie 1740-1764,
- czasy Stanisławowskie 1765-1795,
- okres schyłkowy (w 1764 na tron wstąpił Stanisław August Poniatowski)

Nazwa oświecenie wywodzi się bezpośrednio z niem. słowa aüfklarung – rozjaśnienie, wiek świateł. We Francji epoka ta nazywana była wiekiem filozofów, w Anglii zaś wiekiem rozumu. Według Immanuela Kanta: Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności w którą popadł z własnej winy.  Oświecenie jako prąd literacki i społeczno-kulturowy upowszechnił się początkowo w Niemczech, jednak jego rozkwit przypadł we Francji, a konkretnie na czasy panowania Ludwika XVI

racjonalizm - postulował poznawanie świata za pomocą rozumu. Kartezjusz - Cogito ergo sum -Myślę więc jestem,

empiryzm - łac. empira – doświadczenie. Pogląd wedle którego jedynym dostępnym sposobem poznania świata jest doświadczenia.

sensualizm - poznawanie świata za pomocą zmysłów, Franciszek Bacon,

Libertynizm - Libertynami nazywano wówczas wolnomyślicieli, zwykle ateistów, którzy nie wierzyli w żadne kodeksy moralne, a w życiu kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości. Z epikureizmu brali też przekonanie że materia jest wieczna w związku z tym nie trzeba bać się śmierci. Do najsławniejszych libertynów XVIII stulecia należeli Casanova oraz de Sade.

Rokoko – nurt obecny zwłaszcza w architekturze wnętrz, zdobnictwie, rzemiośle artystycznym i malarstwie. Stosowano wzory kwiatowe, roślinne, wzory muszli umieszczane na rzeczach codziennego użytku np. grzebieniach, biżuterii, lustrach, sukniach. Kolory pastelowe, jasne oraz przytulne, piękne wnętrza. - rozwija się na dworach szlacheckich, ma charakter elitarny 
- jest formą wykwintnej zabawy towarzyskiej 
- poezja wyrafinowana,bogata w śr.styl. 

Religia naturalna- Myśliciele epoki zdawali sobie sprawę, iż człowiek jest z natury homo religiosus, czyli bytem religijnym, stąd też stworzyli koncepcję religii naturalnej, opartej na rozumie i prawach wynikających z natury człowieka, które określałyby moralność. Człowiek kierujący się zasadami takiej religii dążyłby do osiągnięcia szczęścia już na ziemi oraz do unikania nieszczęść.

Prawo naturalne (lex naturalis) - to zbiór norm, które obowiązują całe społeczeństwo i władzę państwową bez względu na to, czy są one przez tą władzę ustanawiane i uznawane, czy nie. Prawo naturalne jest bardziej stabilne i trwałe od prawa stanowionego, gdyż odnosi się do woli Bożej, która podyktowała człowiekowi uniwersalne i niezmienne zasady postępowania w zbiorowości.Podstawowe przykłady prawa naturalnego to: prawo do własności, do życia, do owoców swojej pracy, do zabawy, do religii itp.

rawo stanowione (ius civile) - to zbiór norm, które zostały ustanowione przez organy państwowe, ustawodawcze, uwzględniając normy ogólne przyjęte w danym społeczeństwie. Państwo gwarantuje przestrzeganie tego typu prawa za pomocą przymusu. Prawo stanowione niektórzy określają jakoprawo pozytywne, gdyż jest wolne od ocen moralnych i tylko jego należy przestrzegać.

Kuźnica Kołłątajowska (1789-1792) – grupa działaczy społecznych i politycznych oraz publicystów i literatów z okresu Sejmu Czteroletniego, stanowiących lewicę tzw. obozu reform. Nazwę tę nadali przeciwnicy polityczni, a pochodzi stąd, że grupa ta była skupiona wokół osoby Hugona Kołłątaja. Kuźnica funkcjonowała od końca czerwca roku 1789 do lipca roku 1792. Celem zasadniczym było zorganizowanie planowej propagandowej akcji politycznej, która wspierałaby skrzydło reformatorskie w Sejmie Czteroletnim. Kuźnica upowszechniała hasła rewolucji francuskiej, w pamfletach krytykowała przywileje stanowe i stosunki feudalne.

- CZASOPISMA  OŚWIECENIOWE
* Monitor – 1765 pierwsze polskie czasopismo o charakterze ogólnym, poruszające aktualne tematy, walczące z sarmatyzmem ukazując nowe poglądy oświeceniowe 
* Zabawy przyjemne i pożyteczne - czasopismo literackie zamieszczające utwory poetów doby oświecenia 
* Gazeta narodowa obca - czasopismo historyczne posiadające różne kwestie polityczne państwa 

REFORMY POSTULOWANE PRZEZ S.STASZICA

Wiele rozsądnych postulatów wysunął Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce. Żądał zniesienia liberum veto twierdząc, że szczęśliwość większej części obywatelów jest dobrem publicznym, domagał się przyznania sejmowi władzy wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta. Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: Z samych panów zguba Polaków. Oni zniszczyli, według Staszica, szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Do dnia dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego oświecenia.

Sentymentalizm
W centrum zainteresowania stawiano człowieka i jego uczucia, skupiano się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważano, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowano powrót do natury. Metody poznawania świata to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. 

Cechy stylu sentymentalnego
- silna uczuciowość,
- poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne,
- podkreślanie indywidualizmu bohaterów,
- przeciwstawienie intymności i czułości,
- nastroje religijne, smutek i melancholia, łzawość,
- wprowadzenie uczuć litości i empatii,
- elementy folklorystyczne, motywy wyidealizowanej wsi, buduar damy, chińskie, japońskie wnętrza.
- naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.

,,Laura i Filon’’ Franciszek Karpiński

Głowni bohaterowie umówili się na spotkanie w lesie- pod Jaworem, przy drzewie które się w jakiś sposób z tego lasu się wyróżnia. Jest wieczór, lub noc? ciemno? dla kochanków jest to czas szczególny i przepełniony magicznym nastrojem. Pierwsza na spotkanie przybywa Laura, która spóźniona nie zastawszy swego lubego pełna żalu, złości i zazdrości wyraża swoje uczucia. Gdy zapłakana i zrozpaczona zamierza wrócić do domu, z ukrycia wybiega Filon i wyjaśnia, iż chciał sprawdzić, czy Laura naprawdę go kocha. Uścisków i przeprosin nie ma końca. Cisza panująca w lesie sprawia iż miłując się słyszą bicie własnych serc.
Usytuowanie akcji na łonie natury jest typowym dla sentymentalizmu zabiegiem, podobnie jak wykorzystany tutaj oświeceniowy gatunek literacki sielanka. Wierszowany dialog kochanków, o zarysowanym wątku dramatycznym - mianowicie chwilą zwątpienia Laury, nawiązanie do twórczości ludowej, bowiem główni bohaterowie są pasterzami, regularna budowa utworu. Obraz wsi w której zamieszkują główni bohaterowie jest wyidealizowany, piękny i pełen uroku. Mieszkańcy nie mają żadnych kłopotów, poza jednym jakim są rozterki miłosne. Taki obraz wyidealizowanej wsi nazwać można sielanką konwencjonalną, nie realistyczną. 
Jak już wspomniałem utwór jest regularnej budowy, prostej i stroficznej. Rymy przemienne dokładne według wzorca ab ab. Mnogość środków artystycznych tj. apostrofy, stylizowane epitety ,wykrzyknienia, a także nawiązania do kultury antyku irenesansu. Każda strofa ma 4 wersy co nadaje utworowi rytmiczność. 
Podsumowując, utwór jest typowym wierszem sentymentalnym, o czym świadczy wiele aspektów, które opisałem powyżej. Łono natury, prości ludzie mówiący o swych szczerych i prawdziwych uczuciach, oraz wnętrzu, jakże prostym językiem, nadając temu uczuciu lekko płytki charakter, z naciskiem na ?lekko? ; czułość; urokliwa wręcz idylliczna wieś. Tematyka , zgodnie z konwencją, miłość na tle przyrody, nierozerwalnie z nią złączona. O bohaterach wiemy tylko jak mają na imię , dzięki czemu tworzą szczególny typ postaci sentymentalnej. Tak więc z całą pewnością mogę stwierdzić, iż utwór ?Laura i Filon? jest typowym utworem sentymentalnym.

Bajka - gatunek literacki, epicko-liryczny. Alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które wykorzystywane są do przekazania nauki moralnej, mającej charakter ogólny lub powszechny. prawda moralna może być wyrażona bezpośrednio (pointa) lub na wstępie utworu, albo też może być tylko zasygnalizowana czytelnikowi. Postacie bajkowe mają niezmienne i jednoznaczne właściwości ludzkie. Są dwa gatunki bajek: narracyjna, niewielka opowieść o prostej budowie oraz epigramatyczna, krótka, zazwyczaj mająca cztery wersy. Najbardziej popularna jest bajka zwierzęca, czyli taka, w której prezentowane zwierzęta są upersonifikowane. Relacje między postaciami są wyrazem realnych stosunków społecznych. Krasicki sięgnął do bajek, ponieważ one najlepiej realizowały formę gatunku dydaktycznego. Ich forma i treść mają pouczać czytelnika, dawać mu rady.

Świat prezentowany przez Krasickiego w bajkach jest przygnębiający, tragiczny wręcz. Zwyciężają zło. Autor prezentuje rzeczywistość, codzienność. Zwykle ludzie bywają źli, mściwi, zabijają słabszych, są obłudni, często także cechuje ichhipokryzja. Pesymizm przedstawionego tu świata sprawia, ze bajki nie są radosne. Ponuro brzmią słowa: "szlachetność, uczciwość można włożyć między bajki".

Cechy bajek Ignacego Krasickiego:

- zwięzłość;

- prosty język; użycie trzynastozgłoskowca;

- rytm;

- stosowanie kontrastu; odwoływanie się do rozsądku ludzkiego i emocji;

- skrótowość i zwięzłość wypowiedzi na temat rzeczowości

Udowodnić (do króra, żona modna, małżeństwo) czy należą do realiów XVIIIw

Satyry Krasickiego, nawiązując do wzorów klasycznych, były gatunkiem niezwykle popularnym w dobie oświecenia, ze względu na możliwość pełnienia funkcji dydaktycznych. Bawiąc czytelników, wpływały na ich obyczaje - zawierały bowiem krytykę wad godnych napiętnowania. Były wymierzone przeciwko saskiemu dziedzictwu: narodowej megalomanii, ciemnocie i zacofaniu, życiu ponad stan, pijaństwu, skłonności do hazardu i braku krytycyzmu oraz powierzchownemu przejmowaniu obcych wzorów kulturowych.

Ignacy Krasicki kreśli w nich obraz życia w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej (barwne i niezwykle trafne obrazki obyczajowe). Jest to doskonała ilustracja, a jednocześnie obnażenie i ośmieszenie największych wad społeczeństwa polskiego z czasów współczesnych poecie. Krasicki w satyrach opowiada się za wartościami klasycznymi dla tej epoki, wśród których najważniejszymi są: rozum, cnota, umiarkowanie, harmonia i patriotyzm pojmowany jako świadoma, odpowiedzialna postawa obywatelska. Dla tego przede wszystkim satyry Krasickiego mają charakter uniwersalny, ponadczasowy.

"Żona modna" jest perełką w twórczości Ignacego Krasickiego. Napisana w formie dialogu, jest skargą szlachcica, który żeniąc się z pewną damą dla jej dużego posagu, nie przewidział nieszczęść, które mu ów niefortunny ożenek, zamiast spodziewanych profitów, przyniesie. Żona szlachcica jest postacią karykaturalną, modnisią zapatrzoną bezkrytycznie w zagraniczne, francuskie wzory, pragnącą przenosić bez względu na koszty wszystkie nowinki mody do posiadłości męża, oczywiście na jego koszt. Ponadto uważa, że w dobrym tonie jest bawić się w stolicy, a nie siedzieć gdzieś w prowincjonalnym, nudnym, wiejskim dworku. Majątek topnieje więc na nowe stroje, bibeloty, powozy, przyjęcia i wojaże. Na koniec żona modna sprasza do przebudowanego w stylu francuskim dworku rozbawione towarzystwo, które dla rozrywki podpala stodołę małżonka-szlachcica, by nie szpeciła parku. Krasicki krytykuje w tym utworze tendencje współczesnej sobie szlachty do powierzchownego przejmowania zagranicznych, a zwłaszcza francuskich obyczajów, co prowadzi do rozrzutności i nie daje w zamian żadnych korzyści duchowych ani kulturowych, w konsekwencji zaś wiedzie do ruiny majątkowej i upadku szlachty.

 "Do króla", niezwykle przewrotna, z finezją ośmieszająca atakujących króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nie chętnych mu magnatów i część konserwatywnej szlachty przeciwnej wszelkim reformom Rzeczypospolitej, którą reprezentuje podmiot liryczny, kierujący zarzuty do króla. Ta klasyczna satyra dedykacyjna, której adresat wymieniony jest w tytule, jest tylko pozornie sprzeczna z założeniami gatunku, bowiem zarzuty adresowane do króla są tak bezsensowne i głupie, że kompromitują i ośmieszają ich autorów: konserwatywną, sarmacką szlachtę i stronnictwo antykrólewskie. Wszystkie wymienione wady należy odczytać jako zalety monarchy. A zatem uważna lektura doprowadza czytelnika do wniosku, iż satyra ta ma cechy panegiryku wychwalającego osobę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, natomiast jej ostrze, posługując się ironią i sarkazmem, uderza w magnacką i szlachecką megalomanię, pyszałkowatośe, głupotę, prywatę i brak zainteresowania losami państwa. Utwór ten, napisany z niezwykłą swadą, językiem jasnym, prostym, swobodnym, zakończony jest przestrogą skierowaną do adresata - przeciętnego Polaka, wówczas szlachcica - przestrogą niezwykle celną i ponadczasową.

Dydaktyczna funkcja literatury oświeceniowej

Dydaktyzm jest jedną z najważniejszych zadań literatury oświeceniowej i najwięcej na to zużyto papieru; przyczyny tego stanu były proste: Zagrożenie dla integralności Polski płynące z zewnątrz, nasiliło się zwłaszcza po I rozbiorze; to spowodowało natychmiastową potrzebę wzmocnienia pozycji Polski przez szereg reform; to wiązało się pokazaniem przyczyn tego stanu rzeczy, krytykowaniu ich i prezentowaniu nowoczesnych postaw oświeceniowych, sprzyjających rozwojowi i bezpieczeństwu Polski; Krytykowano sarmatyzm, jako postawę już nieaktualną i szkodliwą, zachłyśnięcie się cudzoziemszczyzną; no i wiele przywilejów szlachty, takich jak liberum veto prowadzące do paraliżu władzy centralnej, wolne elekcje jako możliwość ingerencji z zewnątrz, konfederację jako możliwość podważenia władzy króla, która i tak jest już słaba, i obyczajowość szlachty która prowadzi do decentralizacji władzy, rozkładu kraju i sprzyja tylko ich prywacie; 

Cechy powiastki filozoficznej na przykładzie kandyda

Powiastka filozoficzna powstała we Francji w XVIII wieku za sprawą twórczości Woltera.Sensacyjna fabuła i fantastyczne wątki stanowiły kamuflaż dla krytyki francuskiego absolutyzmu, zabobonów religijnych i instytucji Kościoła. Otwarta krytyka groziła każdemu autorowi poważnymi konsekwencjami, dlatego musiano ją wyrażać w zawoalowanej formie.

Powiastka filozoficzna miała służyć propagowaniu jakiejś idei światopoglądowej lub moralnej, „Kandyd” na przykład to wykładnia Wolterowskiej wizji świata, wyraźnie przeciwstawionej koncepcji Leibniza. Utwór ma bardzo prostą fabułę, służącą jako pretekst do przedstawienia poglądów autora. Oś fabuły stanowi tu podróż, będąca w rzeczywistości ucieczką. Powiastka często korzystała z konwencji romansu awanturniczego, wprowadzając egzotyczne wątki i postaci. Tytułowy bohater jest wyrazicielem myśli filozoficznej samego autora. Stopniowo dojrzewa do sceptycznego i umiarkowanie optymistycznego poglądu na świat. Jego początkowa postawa, charakterystyczna dla filozofii Leibniza, zostaje skompromitowana jako nieprzystająca do rzeczywistości. Zwolennikiem poglądu, iż ten świat jest najlepszym z możliwych, jest w powiastce Pangloss, który dowodzi, iż zamek pana barona jest najpiękniejszym z możliwych, a pani baronowa najlepszą z możliwych kasztelanek.

Część I

Kiedy Kandyd uderzał w zaloty do Kunegundy został zobaczony przez swojego ojca, który wygonił go z zamku. Wówczas Kandyd ukrył się w zamku, bo nie chciał go opuszczać. Wniosek autora: każda skutek ma swoją przyczynę.

Część II

Kiedy Kandyd opuścił ojczyznę zaczął podróżować po świecie. Zwiedził Eldorado, gdzie mógł zobaczyć, jak dostatnio można żyć. Było w tym kraju pełno złota, jednak mieszkający tam ludzie wcale nie traktowali złota jak coś cennego. Wszyscy żyli w dostatku i dobrobycie. W momencie, kiedy wszyscy mają dobre warunki życia to nie zabiegają o bogactwa.

Część III

Opis refleksji na temat zła i dobra. Autor stwierdza, że ludzkiej natury nie można zmienić, ponieważ człowiek jest skłonny do popełniania zła. Wykład na temat nietolerancji religijnej.

Kompozycja szkatułkowa powieści

układ fabularny wielostopniowy, w którym narrator główny tworzy swą opowieścią ramę fabularną. W jej obrębie pojawiają się postacie będące narratorami innych fabuł, z których również wyłaniają się kolejne opowieści następnych uczestników zdarzeń.

Kompozycja ramowa powieści

kompozycja polegająca na umiejscowieniu dwóch narratorów w jednym utworze. Pierwszy narrator, najczęściej wszechwiedzący, otwiera i zamyka utwór, natomiast drugi narrator (najczęściej bohater) opowiada właściwą akcje utworu.

sielanka - utwór związany tematycznie z życiem pasterzy, rybaków, myśliwych, miał na ogól formę lirycznego monologu, w który wpisany jest opis lub dialog bohaterów; wizja świata w sielance jest pogodna, wdzięczna, iddyliczna, często o proweniencji (pochodzeniu) arkadyjskiej; twórcą sielanki jest antyczny rzymski poeta Wergiliusz; rozkwit gatunku przypada na dobę Oświecenia.

cechy:

bohaterowie to najczęściej prości ludzie

uwaga jest skupiona na nieskomplikowanych uczuciach

tło wydarzeń to natura bliska klimatom wierszy

ukazuje często świat mitologiczny