Granice Prawa Do Obrony

Prawo do obrony jest jednym z fundamentalnych praw przysługujących oskarżonemu podczas całego toku procesu. Rdzeń tego prawa możemy znaleźć w art. 6 k.p.k., art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Osobistych i Politycznych, art. 42 Konstytucji oraz w art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Obrona może przybrać dwie formy, materialną, czyli uprawnienie oskarżonego do obrony przed zarzutami poprzez dopuszczalne instytucje oraz formalną, czyli możliwość korzystania z profesjonalnego obrońcy. Prawo do obrony mimo swojej podstawowej roli i wielkiej wagi nie jest jednak nieograniczone.

Jednym z głównych środków obrony oskarżonego jest możliwość składania wyjaśnień. Wyjaśnienia te należy odróżnić od zeznań świadków. Różnią się one między innymi tym, że oskarżony ma prawo odmówić składnia jakichkolwiek wyjaśnień ( prawo do milczenia) podczas gdy świadek nie zawsze ma taką możliwość. Główną jednak rzeczą odróżniającą wyjaśnienia od zeznań są konsekwencje w razie oświadczenia nieprawdy. W przypadku złożenia fałszywych zeznań świadek zostaje pociągnięty do odpowiedzialności karnej, oskarżonemu natomiast taka sytuacja nie grozi. Nie można jednak domniemywać, że w ramach tego przywileju oskarżony uzyskuje „prawo do kłamstwa”. Granicą dla „wolności wypowiedzi” oskarżonego jest fałszywe oskarżanie innej osoby o przestępstwo, którego oskarżonemu nie zarzucono w celu poniżenia a nie obrony jak również fałszywe oskarżanie o współudział w celu nie obrony a ukrywania innych współsprawców. Oskarżony popełnia wtedy przestępstwo pomówienia i może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej.

Oskarżony, mimo że w ramach prawa do obrony może podczas wyjaśnień „mijać się z prawdą”, odpowiada za szereg przestępstw, które mimo że faktycznie zmierzają do odparcia zarzutów, nie mieszczą się jednak w granicach prawa do obrony. I tak oskarżony będzie odpowiadał za niektóre przestępstwa wymienione w rozdziale XXXIV Kodeksu Karnego (przestępstwa przeciw wiarygodności dokumentów) czyli miedzy innymi za podrobienie, przerobienie w celu użycia takiego dokumentu jako dowodu w sprawie ale również za zniszczenie, uszkadzanie dokumentów aby zapobiec późniejszemu ich wykorzystaniu w procesie.

Ponad to prawo do obrony nie sanuje użycia groźby lub przemocy w celu wywarcia wpływu na świadka, biegłego, tłumacza art. (245 k.k.) czy podżegania do składania fałszywych zeznań (art. 233 k.k.), zatarcia lub utajenia dowodów ( art. 235, 236 k.k.) itp. Tak więc oskarżony w ramach prawa do obrony nie może popełnić nowego przestępstwa.

Mimo, że oskarżony ma pełne prawo do milczenia, biernego zachowania oraz niedostarczania dowodów świadczących na jego niekorzyść, to jednak w pewnych przypadkach można zmusić go do poddania się pewnym czynnościom. Tak więc oskarżony (sensu stricto) obowiązany jest poddać oględzinom zewnętrznym oraz badaniom nienaruszającym integralności cielesnej, możliwe jest także pobranie odcisków palców, fotografowanie go, okazanie innym osobom. Ponad to oskarżony zobligowany jest do podania się badaniom psychologicznym, psychiatrycznym oraz przy zachowaniu warunków wymienionych w art. 74 §2 k.p.k. do pobrania krwi, włosów, wydzielin, wymazu policzków. Inaczej kształtuje się sytuacja podejrzanego, który nie musi poddawać się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym. O ile zarówno oskarżony jak i podejrzany są zobowiązani do umożliwienia odkrycia cech ich ciała, to nie mogą oni zostać zmuszeni do ujawnienia tych cech ponieważ istotnie naruszałoby to ich prawo do milczenia.

Znacznym ograniczeniem prawa do obrony jest tez możliwość zastosowania tymczasowego aresztowania. Takie ograniczenie wolności bardzo utrudnia oskarżonemu możliwość zebrania dowodów, które mógłby wykorzystać w procesie. Dlatego właśnie zostało ono obwarowane szczególnymi przesłankami wymienionymi w art. 258 k.p.k. Nie jest to jedyne ograniczenie prawa do obrony jakie niesie ze sobą tymczasowe aresztowanie. Prokurator bowiem w szczególnie uzasadnionych przypadkach, jeżeli wymaga tego dobro postepowania przygotowawczego, może zastrzec, że sam będzie obecny ( lub wyznaczy odpowiednią osobę) w trakcie rozmów obrońcy z oskarżonym jak również może zastrzec kontrolę ich korespondencji. Zastrzeżenia te według art. 73 § k.pk. nie mogą być kontynuowane ani dokonane po upływie 14 dni. Na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania przysługuje zażalenie.

Kolejnym aspektem ograniczającym oskarżonego w swoim prawie jest możliwość przeglądania akt sprawy na etapie postępowania przygotowawczego. Prokurator może odmówić wglądu to takich akt, jeżeli jednak związane są one z zastosowaniem tymczasowego aresztowania to odmowa ta nie może być arbitralna a musi zostać umotywowana jedną z przesłanek z art. 156a k.p.k. Mimo bogatego wyliczenia katalog ten nie jest zamknięty (zagrażałoby utrudnieniem postępowania przygotowawczego w inny bezprawny sposób). Na odmowę wglądu do akt przysługuje zażalenie.

W ramach prawa do obrony oskarżony może uczestniczyć w rozprawie jednak w przypadkach określonych w art. 375 k.p.k. czyli kiedy oskarżony pomimo upomnienia go przez przewodniczącego zachowuje się nadal w sposób zakłócający porządek rozprawy lub godzący w powagę sądu, można go wydalić z sali rozpraw. Po jego powrocie należy jednak poinformować oskarżonego o przebiegu rozprawy podczas jego nieobecności i umożliwić mu złożenie wyjaśnień w tym zakresie.

Warto zaznaczyć, że granice prawa do obrony nie zamykają się tylko w aspekcie materialnym. Śmiało można wymienić ograniczenia prawa do obrony w aspekcie formalnym.

Tak najpierw należy zwrócić uwagę na obligatoryjną obronę w przypadkach wymienionych w art. 79 k.p.k. czyli np. kiedy oskarżony jest głuchy, niemy, nieletni lub niepoczytalny. Oczywiście trudno nie zgodzić się z racjonalnością i potrzebą istnienia takiego przepisu, warto jednak zaznaczyć, że oskarżony zostaje tutaj ograniczony w prawie do samodzielnie prowadzonej obrony. Co prawda profesjonalny obrońca może podejmować działania tylko na korzyść oskarżonego, to jednak może zaistnieć taka sytuacja, że działania to będą stały w opozycji do działań oskarżonego (obrońca kwestionuje prawdziwość przyznania się do winy oskarżonego). Ponad to oskarżony zmuszony jest do korzystania z usług obrońcy kiedy jest pozbawiony wolności lub w postępowaniach przed sądami okręgowymi jako sądami pierwszej instancji a także wtedy kiedy zarzucono mu zbrodnię. Warto też zauważyć, że ograniczenie prawa do obrony w tym aspekcie wiąże się także z „przymusem adwokackim” czyli koniecznością dokonywania niektórych czynności przy pomocy adwokata. Tak na przykład według art. 466 §1 k.p.k. apelacja musi zostać sporządzona i podpisana przez adwokata.

Kolejnym przykładem ograniczającym prawo do obrony w aspekcie formalnym jest możliwa ilość posiadanych przez oskarżonego obrońców. Art. 77 k.p.k. stanowi, że oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców. Warto podkreślić, że przepis ten stanowi o jednoczesnym posiadaniu, nie ogranicza zaś liczby posiadanych obrońców na przestrzeni całego postępowania.

Również w aspekcie wyboru obrońcy oskarżony nie ma pełnej swobody. Według art. 82 k.p.k. nie może on po pierwsze wybrać kogoś niebędącego adwokatem. Nowela poszerza jednak ten zakres dodając radców prawnych nie pozostających w stosunku pracy. Obrońca taki nie może również reprezentować osób o sprzecznych interesach o czym stanowi art. 85 k.p.k. Ponad to obrońca może zostać ustanowiony przez podmioty inne niż oskarżony. Tak art. 78 oraz art. 81 k.p.k. dają możliwość wyznaczenia obrońcy przez sąd zaś art. 83 §1 umożliwia czasowe ustanowienie obrońcy przez inną osobę dla oskarżonego pozbawionego wolności. Wyznaczenie obrońcy przez inną osobę wymaga jednak późniejszej zgody oskarżonego.

Powyżej przedstawione przykłady ograniczają prawo do obrony oskarżonego. Szokować może ich liczba, szczególnie jeżeli weźmiemy pod uwagę jak istotnym elementem procesu jest to prawo. Gdyby jednak pochylić się nad każdym z tych przykładów zauważyłoby się ich racjonalność oraz użyteczność. Mimo tak licznych ograniczeń prawo do obrony niewątpliwie jest pomocnym narzędziem w walce o niewinność oskarżonego.

Hanna Tomczyk

Gr 9

247601

09-04-2014