PRAWO KONSTYTUCYJNE

Konstytucja i inne źródła prawa konstytucyjnego

Konstytucja – od XIII w. akt określający podstawy ustrojowe państwa

Rodzaje konstytucji:

A)

1) pisane (ujęte w formie aktu lub aktów normatywnych); typ dominujący

2) niepisane (oparte na prawie zwyczajowym, konwenansach i precedensach sądowych); Wielka Brytania

B)

1) sztywne (wyższa moc prawna od ustaw zwykłych; ustawy nie mogą zmieniać konstytucji i muszą być z nią zgodne); typowe

2) elastyczne (zmienia się w takim samym trybie jak ustawy; nie jest chroniona przed ingerencją ustawodawcy; wyodrębnienie konstytucji opiera się na kryterium materialnym – treści regulacji, a nie formalnym – mocy prawnej regulacji); Wielka Brytania, Włochy przed I WŚ

C)

1) jednolite (ujmują całą materię konstytucyjną w jednym akcie); zjawisko typowe

2) złożone (składają się z kilku aktów, z których każdy reguluje pewien odcinek materii konstytucyjnej; Szwecja, Finlandia do 1999 r., Izrael, Kanada, Czechy

D)

Generacje konstytucji na podstawie kryterium historycznego

E)

1) stabilne (np. USA)

2) zmienne (np. Francja)

Konstytucja:

- akt prawa pisanego o najwyższej mocy prawnej w systemie danego państwa

- akt określający podstawowe zasady ustroju państwa, regulujący ustrój naczelnych organów państwa, zakres ich kompetencji, wzajemne relacje (w państwach złożonych także zakres kompetencji i relacje wzajemne między federacją a jej składnikami) oraz formułujący podstawowe prawa, wolności oraz obowiązki jednostki

- akt uchwalany i zmieniany w szczególnej procedurze, trudniejszej niż procedura uchwalania czy zmieniania ustaw zwykłych

Cechy konstytucji jako ustawy zasadniczej:

1. Jest ustawą (aktem normatywnym powszechnie obowiązującym).

2. Ma szczególną treść, polegającą na zakresie regulowanych przez nią materii i na sposobie (głębokości, szczegółowości) regulowania ich.

Zakres konstytucji:

1. określenie ogólnych zasad ustroju państwowego

2. określenie ustroju naczelnych organów (władz) państwa, zakresu ich kompetencji i relacji wzajemnych

3. określenie podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki

1. Ma szczególną formę, polegającą na szczególnej nazwie i szczególnym trybie powstawania

2. Przewiduje szczególny tryb zmiany, co się wyraża współcześnie w:

1. ustanowieniu szczególnych wymogów większości i kworum, a czasem także w ustanowieniu udziału innych podmiotów w uchwaleniu poprawki konstytucyjnej;

2. ustanowieniu kilku – konkurencyjnych lub wykluczających się – procedur zmiany konstytucji;

3. ustanowieniu zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach lub okresach

Procedura zmiany konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku:

1. Inicjatywa – 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat (w formie uchwały o projekcie zmiany konstytucji, Prezydent RP

2. I czytanie (potem kolejne) – nie wcześniej niż 30 dni po złożeniu projektu ustawy

3. Uchwalenie przez Sejm – potrzebna większość 2/3 w obecności co najmniej ustawowej liczby posłów; w razie zmian w rozdz. I, II, III od I czytania musi minąć 60 dni

4. Uchwalenie przez Senat – bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej ½ ustawowej liczby senatorów; od uchwalenia przez Sejm nie może minąć więcej niż 60 dni

5. Żądanie referendum – uprawnione do inicjowania zmian w konstytucji podmioty w ciągu 45 dni mogą zażądać zarządzenia referendum jeśli zmiany dotyczą rozdziałów I, II lub XII

6. Referendum – w ciągu 60 dni od żądania, frekwencja nieważna, większość musi być za zmianą

7. Prezydent podpisuje – w terminie 21 dni od przedstawieniu mu do podpisu przez Marszałka (brak weta)

1. Ma szczególną moc prawną, która polega na przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego, zbudowanego na zasadzie hierarchiczności

1. Może normować każdą materię, niezależnie od tego, czy była ona już przedmiotem regulacji w aktach niższego rzędu oraz niezależnie od treści owych regulacji

2. Wszystkie inne akty muszą być z nią zgodne

• materialnie – treść musi być merytorycznie zgodna

• proceduralnie – akt normatywny musi być ustanowiony w sposób określony przez konstytucję

• kompetencyjnie – akty normatywne wydawane są przez organy, którym konstytucja przyznaje kompetencję w tym zakresie

1. Wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią spójne, muszą przyjmować treści w możliwie najpełniejszy sposób pozwalające na urzeczywistnienie postanowień konstytucyjnych

Obowiązywanie konstytucji

Konstytucja jest aktem powszechnie obowiązującym. Może więc wiązać wszystkie organy władzy publicznej i wszystkich obywateli. Podmioty te mają obowiązek przestrzegania konstytucji, to znaczy zarówno powstrzymywania się od działań sprzecznych z konstytucją, jak i podejmowania działań służących realizacji jej postanowień.

Konstytucja nie może ustanawiać regulacji indywidualnych, odnoszących się do konkretnej osoby lub konkretnej sytuacji. Jej postanowienia muszą charakteryzować się generalnym (abstrakcyjnym) ujęciem jej adresatów. Ów stopień abstrakcyjności jest bardzo zróżnicowany.

Bardzo ogólne przepisy konstytucji, które wyrażają tożsamość ustrojową danego systemu konstytucyjnego, nazywane są zasadami konstytucyjnymi. Ich funkcje:

1. Są podstawową wskazówką dla określenia aksjologii konstytucji, tzn. systemu wartości, o który jest oparta.

2. Nadają konstytucji bardziej elastyczny charakter.

3. Wyznaczają ogólny kontekst interpretowania i stosowania norm konstytucyjnych o bardziej szczegółowym charakterze.

Niekiedy konstytucja zaczyna się od wstępu, zwanego preambułą. Niektórym ze sformułowań preambuły nie można przypisać treści prawnej, są one jednak wskazówką aksjologiczną w procesie interpretowania pozostałych (ujętych w artykuły) postanowień konstytucyjnych.

Konstytucja musi być stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej oraz inne podmioty, które są adresatami zawartych w niej norm i zasad. Stosowanie = przestrzeganie + powoływanie norm i zasad konstytucji jako bezpośredniej podstawy dla działań, rozstrzygnięć czy unormowań, gdzie tylko jest to możliwe. W szczególności dotyczy to sądów.

Sądowe stosowanie konstytucji:

1. Stosowanie normy konstytucyjnej jako samoistnej podstawy rozstrzygnięcia w sytuacji, gdy norma skonstruowana jest w sposób pozwalający na takie jej zastosowanie, a ustawa zwykła nie reguluje danej kwestii lub reguluje ją tylko częściowo.

2. Współstosowanie normy konstytucyjnej i postanowień ustawowych regulujących szczegółowo daną kwestię. Sąd daje pierwszeństwo takiej wykładni, która w najpełniejszy sposób koresponduje z treściami wyrażanymi przez normę konstytucyjną.

3. Stwierdzanie konfliktu między normą konstytucyjna a szczegółowymi postanowieniami ustawowymi. W miarę możliwości należy odnaleźć takie rozumienie przepisu ustawy, który pozwoli na uznanie jej zgodności z konstytucją (tzw. technika wykładni w zgodzie z konstytucją).

Procedury gwarantujące przestrzeganie konstytucji: Trybunał Stanu orzekający o odpowiedzialności osób piastujących najwyższe urzędy państwowe za naruszenie konstytucji przy sprawowaniu urzędu (lub impeachment w USA); sądownictwo administracyjne.

Zgodność ustaw z konstytucją badana jest obecnie przez władzę sądowniczą. Wyróżnia się dwa modele:

1. Kontrola rozproszona (zdecentralizowana) – występuje w USA, krajach Ameryki Łacińskiej, Kanadzie, Australii, Indiach, Izraelu; kompetencja o orzekaniu zgodności ustaw z konstytucją przysługuje wszystkim sądom. Orzeczenie takie ma charakter incydentalny, dotyczy tylko konkretnej sprawy, sąd nie ma kompetencji do generalnego uchylenia ustawy, jednak ze względu na rolę precedensów w prawie amerykańskim orzeczenie Sądu Najwyższego o niezgodności ustawy z konstytucją w praktyce kładzie kres jej stosowaniu.

2. Kontrola skoncentrowana – istnienie szczególnego sądowego (lub quasi-sądowego) organu – trybunału (sądu) konstytucyjnego, który jest wyłącznie właściwy do orzekania o zgodności ustaw z konstytucją. Pozostałe sądy mogą zwracać się do niego o rozstrzygnięcie. Kontrola dokonywana jest nie tylko przy okazji rozpatrywania spraw indywidualnych, a orzeczenie o niekonstytucyjności powoduje skutek erga omnes, tzn. ostateczne usunięcie z systemu prawa. Występuje w większości krajów europejskich.

Inne źródła prawa konstytucyjnego

1. Ustawy konstytucyjne – pod względem mocy prawnej równe z konstytucją. Uchwalane w takim samym trybie, jaki jest wymagany do zmiany konstytucji. Regulują tylko określone zagadnienia. Funkcje:

1. W tej formie dokonywane są zmiany konstytucji;

2. Mogą uzupełniać obowiązującą konstytucję, regulując kwestie, których nie obejmuje sama konstytucja;

3. Mogą zastępować konstytucję w sytuacji, kiedy nie doszło jeszcze do jej uchwalenia;

4. Mogą jednorazowo zawieszać postanowienia obowiązującej konstytucji.

1. Inne akty normatywne – zależnie od ich treści; ma to jednak znaczenie czystko klasyfikacyjne i nie wpływa na ich moc prawną.

2. Prawo zwyczajowe – tylko w krajach o ustabilizowanym charakterze i długotrwałej ewolucji (Wielka Brytania)

3. Zwyczaj konstytucyjny – ustabilizowana (tzn. długotrwała i powtarzalna) praktyka postępowania w jakiejś sytuacji, rodząca domniemanie, że gdy sytuacja zaistnieje w przyszłości, także postąpi się w niej w taki sam sposób. Powstaje tam, gdzie regulacja prawna nie jest wyczerpująca. Np. zajmowanie miejsc w Sejmie z uwzględnieniem podziału na prawicę i lewicę lub kompetencja poprawiania technicznych błędów ustaw przez Marszałka.

4. Orzecznictwa sądów – wyłącznie rola polegająca na sprecyzowaniu znaczenia i sposobu stosowania norm konstytucyjnych; właśnie wie nie są źródłami prawa.

Zasady ustroju Rzeczypospolitej

Pojęcie „zasady ustroju”

Podstawowe zasady zawarte w konstytucji, rozstrzygające o charakterze ustrojowym danego państwa i określające panujący w nim system władzy.

I Rozdział Konstytucji RP z 1997 r.

1. Zasada suwerenności narodu

Wskazuje suwerena (tego, kto sprawuje władzę) – „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”.

Formy wykonywania władzy przez naród – przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.

Demokracja bezpośrednia:

- ogólne zgromadzenie wyborców (tylko na najniższym szczeblu lokalnym)

- referendum

a) ogólnokrajowe – w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125)

b) w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach (art. 90 ust. 3)

c) w sprawie zatwierdzenia zmiany konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w rozdziałach I, II i XII (art. 235 ust. 6)

d) referendum lokalne (art. 170)

- inicjatywa ludowa (wniesienie projektu ustawy do parlamentu lub poddania określonej sprawy pod referendum) – art. 118 ust. 2

- weto ludowe (poddanie pod referendum określonej ustawy, która budzi sprzeciw) – w Polsce nieznane

Demokracja pośrednia

Decyzje podejmowane są przez organ przedstawicielski (parlament) pochodzący z wyborów.

Procedura wyboru parlamentu musi uwzględniać zasady powszechności, bezpośredniości, równości i tajności. Wybory muszą odbywać się regularnie, przedłużenie kadencji parlamentu możliwe jest tylko w sytuacjach nadzwyczajnych

Zasada pluralizmu – wolność tworzenia i działania partii politycznych.

Silna pozycja i kompetencje parlamentu, zasada podziału władz.

1. Zasada niepodległości i suwerenności państwa

Niepodległość – uznanie RP za odrębny byt państwowy istniejący w jej obecnych granicach

Suwerenność – samodzielne decydowanie o wszystkich dotyczących państwa sprawach, łączy się z sytuacją państwa w jego stosunkach zewnętrznych; sposobu sprawowania władzy wewnątrz państwa dotyczy pojęcie „suwerenność narodu”

Ograniczenie suwerenności może nastąpić tylko na podstawie wyraźnej i szczególnej regulacji konstytucyjnej.

Przekazanie kompetencji może dotyczyć tylko niektórych dziedzin (zakaz przekazywania najważniejszych kompetencji), nie może mieć charakteru uniwersalnego.

Ustanowiony jest złożony tryb dochodzenia do skutku umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie kompetencji (zgoda na ratyfikację).

Zmiana zakresu przekazania kompetencji możliwe jest tylko na drodze zawarcia nowej umowy międzynarodowej, ratyfikowanej przez wszystkie strony.

Możliwość wystąpienia z UE.

1. Zasada demokratycznego państwa prawnego

Art. 2 konstytucji: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.”

Państwo prawne – obecnie: suma cech ustrojowych współczesnego państwa demokratycznego.

Trybunał Konstytucyjny wyprowadził z klauzuli demokratycznego państwa prawnego wiele zasad i reguł, m.in. zasady przyzwoitej legislacji (zakaz działania prawa wstecz, odpowiedni okres dostosowawczy – vacatio legis, ochrona praw nabytych, określoność prawa, proporcjonalność).

Oparcie systemu źródeł prawa na zasadzie hierarchiczności:

- nadrzędność konstytucji (proceduralne gwarancje ochrony konstytucji, kontrola zgodności ustaw z konstytucją)

- zwierzchnictwo ustawy (podporządkowanie ustawie całokształtu prawodawstwa pochodzącego od organów władzy wykonawczej, zastrzeżenie dla ustawy normowania kwestii najważniejszych)

- wykonawczy charakter regulacji przyjmowanych przez organy rządowe

Zasada sprawiedliwości społecznej – może stanowić wyłącznie wskazówkę interpretacyjną, albo też wyznaczać obowiązek czynnego realizowania tej zasady przez wszystkie organy władzy publicznej – spór co do jej znaczenia.

1. Zasada społeczeństwa obywatelskiego

Każdy obywatel funkcjonuje równocześnie w kilku podstawowych układach społecznych (politycznym, pracowniczym, terytorialnym). W każdym z nich ma określone interesy i dążenia i w każdym z nich powinien dysponować instrumentami pozwalającymi mu na ich wyrażanie i realizację.

Owe interesy i dążenia mają z natury charakter zróżnicowany, a często przeciwstawny. Stąd proces ich wyrażania musi mieć pluralistyczny charakter.

Zasada pluralizmu politycznego - swoboda tworzenia i działania partii politycznych.

Ustawa o partiach politycznych

Partie polityczne to zorganizowane struktury jednoczące obywateli dla formułowania, wyrażania i realizowania ich celów politycznych, dążącego zdobycia władzy politycznej w państwie, przede wszystkim poprzez uzyskanie większości w państwowych i samorządowych organach władzy przedstawicielskiej.

Cechy (wg art. 11 ustawy):

1. Członkami partii mogą być tylko obywatele polscy,

2. Zrzeszać się mogą w partii tylko na zasadach dobrowolności i równości

3. Celem działania partii jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy publicznej

Partia polityczna, aby uzyskać pełnię możliwości działania, musi być wpisana do ewidencji partii politycznych. Wpisu nie można odmówić, jeśli spełnione są warunki formalne.

Zakazy tworzenia partii politycznych (wg art. 13 konstytucji):

1. Programowo-ideologiczny charakter partii – zakazane jest istnienie partii politycznych:

- odwołujących się w swych programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu,

- których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową,

1. metod i zasad organizacyjnych partii – zakazane jest istnienie partii politycznych, których program lub działalność:

- zakłada lub dopuszcza stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa,

- przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Obok systemu partii politycznych mają prawo działać różnego rodzaju inne organizacje zrzeszające obywateli, służące realizacji ich interesów i dążeń.

Związki zawodowe – organizacje zrzeszające pracowników, reprezentujące ich interesy wobec pracodawców i władz publicznych. W niektórych zawodach szczególnych tworzone są samorządy zawodowe, których zadaniem jest sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.

Samorząd terytorialny – jest dla niego wydzielony z obszaru władzy państwa pewien zakres spraw o charakterze lokalnym

Środki masowego przekazu – muszą być wolne (szczególnie chodzi o zakaz cenzury prewencyjnej)

Kościoły i związki wyznaniowe

- równouprawnienie

- bezstronność państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych

- oparcie treści stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi na zasadach poszanowania ich autonomii, wzajemnej niezależności oraz współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego

- oparcia formy określenia tych stosunków na ustawach uchwalonych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami (lub Stolicą Apostolską w przypadku Kościoła katolickiego)

1. Zasada podziału władz

Art. 10 ust. 1 konstytucji

W sensie przedmiotowym (funkcjonalnym) – wydzielenie odmiennych sfer działania państwa (Arystoteles)

W sensie podmiotowym – każdej z trzech wyodrębnionych dziedzin działania państwa powinny odpowiadać trzy oddzielone od siebie grupy organów państwowych (Locke, Monteskiusz)

System hamulców i równowagi – równość poszczególnych władz, istnienie instrumentów, pozwalających im powstrzymywać, hamować działanie pozostałych władz.

Zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego – kompetencje poszczególnych władz mogą się zazębiać.

Koncepcja domniemań kompetencyjnych – jeśli kompetencję da się jednoznacznie określić ze względu na jej treść, przyporządkowuje się ją odpowiedniej władzy, jeśli nie – przypada parlamentowi (?)

Dwa zasadnicze modele stosunków między władzą ustawodawczą a wykonawczą: system parlamentarny i system prezydencki

System parlamentarny

- dualizm egzekutywy – wyodrębnienie w ramach władzy wykonawczej głowy państwa (prezydent lub monarcha) oraz rządu z premierem na czele

- ograniczony charakter władzy głowy państwa

- prezydent wybierany przez parlament lub przy jego decydującym udziale

- rząd pochodzi z parlamentu

- polityczna odpowiedzialność rządu przed parlamentem

- rząd w porozumieniu z głową państwa może rozwiązać parlament

System prezydencki

- jednolitość egzekutywy: prezydent głową państwa i szefem rządu, brak premiera

- prezydent wybierany przez naród

- prezydent za zgodą Senatu wybiera kierowników poszczególnych departamentów, którzy odpowiadają tylko przed nim

- brak możliwości rozwiązania parlamentu

- prezydent odpowiada tylko za naruszenie prawa (impeachment)

Separacja władzy sądowniczej – niezależność sądownictwa od władzy pozostałej

Tylko sądy mogą wymierzać sprawiedliwość

1. Zasada społecznej gospodarki rynkowej

Wolność działalności gospodarczej – swoboda podejmowania działalności gospodarczej (nastawionej na zysk); może być ograniczona tylko w ustawie jeśli występuje ważny interes publiczny (orzeka o tym TK)

Własność prywatna – wszelka własność należąca do podmiotów autonomicznych w stosunku do państwa (ma rolę dominującą na własnością państwową); może być ograniczana tylko w ustawie i tylko jeśli nie narusza to istoty tego prawa

Solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych - wyraz ogólnej idei negocjacyjnego załatwiania spraw spornych, zawartej w art. 59 konstytucji; nakaz uwzględnienia opinii Komisji Trójstronnej (przedstawiciele rządu, związków zawodowych oraz organizacji pracodawców

1. Zasada przyrodzonej godności człowieka

Nienaruszalność godności, nakaz poszanowania i ochrony jej ze strony władz publicznych

Konstytucyjny status jednostki

Prawa człowieka i ich ewolucja

1. Przyjęcie jednostki ludzkiej, pojmowanej jako byt autonomiczny i indywidualny, za podstawę (podmiot) koncepcji organizacji społeczeństwa – w sposób oczywisty wynika z tego uznanie godności człowieka za jedną z najwyższych wartości

2. Uznanie ograniczonego zakresu, w jakim jednostka może być podporządkowana państwu

Szkoły prawa natury – przyznanie każdej jednostce ludzkiej – z samej istoty człowieczeństwa – pewnych niezbywalnych praw (zwł. Życie, wolność, własność)

Koncepcja państwa w ramach umowy społecznej – organizacji powołanej przez ludzi dla ich ochrony i współdziałania

Rząd ograniczony – przysługują mu tylko kompetencje przekazane mu przez ludzi

Podział władz, konstytucja pisana

Pierwsze dokumenty konstytucyjne: Wielka Karta Wolności (1215), Petycja Praw (1628), Karta Praw (1689), przywileje szlacheckie, Deklaracja Niepodległości USA (1776), Pierwsze poprawki do konstytucji z 1787 (Bill of Rights), Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789)

XIX i pocz. XX wieku: państwo nocny stróż -> państwo opiekuńcze (pierwsze elementy interwencjonizmu państwowego)

XX wiek: powrót do kolektywistycznej koncepcji porządku społecznego, nawiązanie do koncepcji naturalno prawnych, uniwersalizacja podstawowych praw i wolności (muszą przysługiwać każdemu), internacjonalizacja (ujmowanie ich w aktach prawa międzynarodowego, np. konwencje ONZ)

Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1950) – ustanowiła Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu

Europejski Trybunał Sprawiedliwości (w ramach UE)

Jurydyzacja praw jednostki – tworzenie mechanizmów gwarantujących ich przestrzeganie

Konstytucja z 1997 roku – zasady przewodnie statusu jednostki

Rozdział II

1. Zasada godności człowieka

Art. 30:

1. Określa godność jako przyrodzoną i niezbywalną cechę człowieka

2. Określa ją jako źródło wolności i praw człowieka i obywatela

3. Nadaje godności przymiot nienaruszalności

4. Ustanawia po stronie władz publicznych obowiązek poszanowania i ochrony godności człowieka

1. Zasada wolności człowieka

Wstęp, art. 31 ust. 1 i 2

Wolność – zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje

Gwarancja poddania wolności człowieka ochronie prawnej

Każdy ma obowiązek szanowania wolności i praw innych.

Może być ograniczana – przesłanki i zakres formułuje ogólnie ar. 31 ust 3.

Wolność w znaczeniu pozytywnym – wolność czynienia wszystkiego, co nie jest prawnie zakazane

W znaczeniu negatywnym – nałożenie na jednostkę nakazu podjęcia określonego działania może nastąpić tylko wtedy, gdy prawo to przewiduje

1. Zasada równości

Art. 32 konstytucji

1. Zasada równości wobec prawa

2. Zasada równego traktowania wszystkich przez władze publiczne

3. Zakaz dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny

Nie oznacza zakazu istnienia faktycznych (socjalno-ekonomicznych) nierówności w społeczeństwie.

Nie ma charakteru bezwzględnego, jednak różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów podobnych musi być uzasadnione.

Musi być rozpatrywana w ścisłym związku z zasadą sprawiedliwości społecznej.

Ma charakter uniwersalny, odnosi się do wszystkich dziedzin funkcjonowania państwa

Podmioty praw i wolności

Człowiek i obywatel

Cudzoziemcy są podmiotami tych wszystkich praw, wolności i obowiązków, które nie zostały przez przepisy konstytucyjne zastrzeżone wyłącznie dla obywateli.

Dopuszczalne jest, by na mocy ustawy szczegółowej ograniczać prawa cudzoziemców w granicy wyznaczonej przez postanowienia konwencji międzynarodowych.

Cudzoziemcy nie mają prawa do posługiwania się skargą konstytucyjną dla dochodzenia prawa do przyznania azylu i prawa do uzyskania statusu uchodźcy (art. 79 ust. 2).

Szczególny status prawny mają cudzoziemcy pochodzenia polskiego, m.in. prawo do osiedlenia się na stałe na terytorium Polski.

Adresaci praw i wolności

Są nimi organy władzy publicznej, którym przypadają odpowiednie obowiązki (pozytywne – obowiązek podjęcia określonego działania oraz negatywne – obowiązek powstrzymania się od działania).

Horyzontalne działanie konstytucyjnych praw i wolności – wyznaczanie nie tylko sfery relacji władza publiczna – jednostka, ale także sfery relacji między jednostkami, tzn. możliwość bezpośredniego powołania przepisu konstytucyjnego jako podstawy żądania określonego zachowania od innej osoby fizycznej czy osoby prawnej.

Ograniczenia praw i wolności

Żadne prawo ani wolność jednostki nie ma charakteru absolutnego.

Ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych praw i wolności:

- w aspekcie formalnym mogą być ustanawiane tylko w ustawie

- w aspekcie materialnym mogą być ustanowione tylko dla ochrony interesu publicznego - sześć wartości wyliczonych w art. 31 ust. 3:

1. Bezpieczeństwo państwa

2. Porządek publiczny

3. Środowisko

4. Zdrowie publiczne

5. Moralność publiczna

6. Wolność i prawa innych osób

Zasada proporcjonalności – ograniczenia ustanawiane są tylko w zakresie koniecznym (technika harmonizowania czy balansowania)

Istota praw i wolności nie może zostać naruszona

Szczególna sytuacja ograniczenia praw i wolności jednostki pojawia się w razie wprowadzenia stanu nadzwyczajnego.

System praw i wolności w konstytucji z 1997 roku

Dwuwarstwowe pojmowanie norm o prawach jednostki:

- prawo podmiotowe może być przede wszystkim ujęte jako wolność, a więc rodzić obowiązek powstrzymania się władz publicznych od działań utrudniających lub uniemożliwiających korzystanie z tej wolności, bądź też jako prawo, a więc rodzić po stronie władz publicznych obowiązek podejmowania konkretnych działań umożliwiających realizację tego prawa, w obu przypadkach jednostce przysługują środki prawne pozwalające na wymuszenie realizacji tego prawa przez władze publiczne, przede wszystkim przez dostęp do sądu

- wytyczna działania dla całego systemu władz publicznych, wyrażająca określoną wartość, której realizacja jest ogólnym obowiązkiem wszystkich władz publicznych

Przedmiotowa klasyfikacja praw i wolności jednostki: wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne, wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.

1. Prawa i wolności osobiste:

1. Prawo do życia

2. Nietykalność osobista

1. Zakaz poddawania eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody

2. Zakaz poddawania torturom i okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu; zakaz stosowania kar cielesnych (ze strony organów władzy publicznej)

3. Zakaz pozbawiania wolności za wyjątkiem przypadków określonych ustawowo

4. Nienaruszalność mieszkania

1. Prawo do rzetelne procedury sądowej

1. Prawo do sądu

2. Prawo do obrony

3. Podstawowe zasady odpowiedzialności karnej

- nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege

- zasada domniemania niewinności

- wyłączenie przedawnienia wobec zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, zawieszenie przedawnienia w stosunku do przestępstw nieściganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie – do czasu ustania tych przyczyn

4. Prawo do ochrony prywatności – prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia, a także prawo do decydowania o swoim życiu osobistym

5. Wolność przemieszczania się

1. swoboda przemieszczania się po terytorium RP

2. swoboda wyboru miejsca zamieszkania i pobytu

3. swoboda opuszczenia terytorium RP (prawo do paszportu)

Powyższe mogą podlegać ograniczeniom określonym w ustawie. Charakter bezwzględny zaś mają:

1. Zakaz banicji (tylko obywatel RP)

2. Zakaz ekstradycji (wyjątek: Europejski Nakaz Aresztowania)

3. Prawo osiedlania się na terytorium RP przez osoby pochodzenia polskiego

6. Wolność sumienia i religii

a) wolość wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz prawo do życia w zgodzie ze wskazaniami wyznawanej religii

b) swoboda uzewnętrzniania religii – indywidualnie lub zbiorowo, publicznie lub przywatnie

c) swoboda posiadania świątyń i innych miejsc kultu

d) prawo osób wierzących do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują

e) prawo rodzicom do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego zgodnie ze swoimi przekonaniami

1. Wolność wyrażania poglądów i opinii

2. Prawo do uzyskania w RP azylu lub statusu uchodźcy

1. Prawa i wolności polityczne

1. Prawa związane z udziałem w życiu publicznym

1. Prawo głosowania w wyborach i referendach

2. Prawo kandydowania w wyborach

3. Prawo inicjatywy ustawodawczej

4. Prawo dostępu do służby publicznej

5. Prawo do uzyskania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne

6. Prawo składania petycji, wniosków i skarg tak w interesie publicznym, jak i własnym bądź osób trzecich

1. Wolność zgromadzeń (o pokojowym charakterze)

2. Wolność zrzeszania się

1. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne

1. Prawo własności

1. Wywłaszczenie dopuszczalne tylko na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem

2. Ograniczenia własności nie mogą naruszać istoty tego prawa

3. Przepadek rzeczy może nastąpić tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądu

1. Swoboda działalności gospodarczej

2. Uprawnienia pracownicze – Kierunki polityki państwa: nakaz zmierzania do pełnego zatrudnienia, realizacji programów zwalczania bezrobocia, organizowania szkolenia zawodowego oraz robót publicznych

1. Wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy

2. Prawo do minimalnego wynagrodzenia

3. Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy

4. Prawo do wypoczynku – urlopy i dni wolne od pracy

5. Prawo do koalicji – organizowania się w związki zawodowe

1. Prawo do zabezpieczenia społecznego – tylko obywatele

2. Prawo do ochrony zdrowia

3. Prawo do nauki, z którym łączą się:

1. Wolność wyboru szkoły publicznej lub innej – decyzja rodziców

2. Wolność tworzenia szkół niepublicznych wszelkich szczebli – państwo ma nadzór pedagogiczny

3. Wolność nauczania (określania nauczanych treści)

1. Prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska

Zasady polityki państwa w innych dziedzinach życia społecznego

1. Opieka i ochrona małżeństwa, rodzicielstwa i rodziny

2. Opieka nad weteranami walk o niepodległość

3. Prowadzenie polityki sprzyjającej zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, przeciwdziałanie bezdomności

4. Ochrona konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi

Ochrona praw i wolności

Zasada najwyższej mocy prawnej konstytucji - Wszystkie akty normatywne muszą być zgodne z treściami zawartymi w przepisach konstytucyjnych

Zasada bezpośredniego stosowania konstytucji – dla dochodzenia swoich roszczeń zawsze konieczne jest wskazanie ustawy, rozwijającej przepis konstytucyjny

1. Droga sądowa

2. Skarga konstytucyjna

3. Wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich

Konstytucyjne obowiązki jednostki:

Katalog nie jest zamknięty.

1. Obowiązek wierności Rzeczypospolitej (troska o dobro wspólne, obrona Ojczyzny, obowiązek służby wojskowej)

2. Obowiązek przestrzegania prawa RP

3. Obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych

4. Obowiązek dbałości o stan środowiska

Źródła prawa

Dualistyczny charakter systemu źródeł prawa

Poniższy podział ma charakter dychotomiczny (nie może istnieć akt prawa nienależący do żadnej z tych kategorii):

1. Prawo powszechnie obowiązujące – może wiązać wszystkie podmioty w państwie; zamknięty system źródeł prawa

Zamknięcie systemu źródeł prawa w aspekcie przedmiotowym – formy aktów o powszechnie obowiązującym charakterze tworzą w konstytucji zamknięty katalog (art. 87 + inne):

-konstytucja

- ustawy

-ratyfikowane umowy międzynarodowe

- rozporządzenia (zawsze muszą mieć charakter aktów wykonawczych, mogą być wydawane tylko na podstawie upoważnienia ustawowego, szczegółowego pod względem podmiotowym, przedmiotowym i treściowym)

- akty prawa miejscowego (j. w.)

- rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy (w stanie wojennym, gdy Sejm nie może zebrać się na obrady)

- przepisy ustanowione przez organizację międzynarodową, jeżeli umowa międzynarodowa konstytuująca tą organizację przewiduje taką skuteczność tych przepisow w prawie wewnętrznym

Zamknięcie systemu źródeł prawa w aspekcie podmiotowym – konstytucja w sposób wyczerpujący wymieniła katalog organów upoważnionych – na szczeblu centralnym – do stanowienia powszechnie obowiązującego prawa

- na poziomie konstytucyjnym wyłączne prawo stanowienia ma parlament w procedurze przewidzianej w art. 235

- na poziomie ustawy – parlament, a w sytuacjach nadzwyczajnych – prezydent (art. 234) UZUPEŁNIĆ!

- na poziomie rozporządzeń – tylko te organy, którym konstytucja przyznała taką kompetencję, tzn.: prezydent, Rada Ministrów, Prezes RM, ministrowie kierujący określonymi działami administracji rządowej oraz przewodniczący komitetów, KRRiT

- na poziomie prawa miejscowego – organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, które muszą działać na podstawie i w granicach upoważnień ustawowych

2. Prawo o charakterze wewnętrznym – mogą być kierowane tylko do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu te akty; nie mogą być adresowane do obywatela

System ten ma charakter otwarty zarówno podmiotowo, jak i przedmiotowo. Konstytucja wymienia:

- uchwały Rady Ministrów

- zarządzenia prezesa Rady Ministrów

Akty prawa wewnętrznego może wydawać każdy organ władzy publicznej, o ile istnieją jednostki organizacyjnie mu podporządkowane i o ile kompetencja wydawania takich aktów jest przewidziana w ustawie.

Każdy akt prawa wewnętrznego musi odpowiadać następującym wymaganiom:

- może być adresowany tylko do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu ten akt

- nie może działać na zewnątrz, być podstawą decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów

- może być wydany tylko w ramach ustawy, która musi określać ogólną kompetencję danego organu do wydawania aktów prawa wewnętrznego (wyjątek: uchwały RM wydawane na podstawie konstytucji)

Każdy akt prawa wewnętrznego musi być zgodny z obowiązującym prawem. Akt wykraczający poza dopuszczony krąg adresatów lub kolidujący z aktami prawa powszechnie obowiązującego może być uchylony przez TK, zaś inne sądy mogą odmówić jego zastosowania.

Prawo krajowe – system źródeł powszechnie obowiązującego prawa

Z zasady hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa wywodzi się:

- wymóg zgodności aktów niższego szczebla z aktami wyższego szczebla

- wymóg, by uchylenie, zmiana lub zawieszenie aktu danego szczebla mogło dokonać się tylko poprzez wydanie nowego aktu tego samego lub (rzadziej) wyższego szczebla

- zakaz normowania pewnych materii przez akty poniżej pewnego szczebla

- zakaz wydawania aktów najniższego szczebla bez uprzednio udzielonego upoważnienia w akcie wyższego szczebla

Cztery zasadnicze szczeble przepisów prawa powszechnie obowiązującego:

- szczebel konstytucyjny

- szczebel umów międzynarodowych

- szczebel ustawowy

- szczebel rozporządzeń

Aby wejść w życie akty prawa powszechnie obowiązujące i większość aktów prawa wewnętrznego musi zostać ogłoszona.

Dziennik Ustaw:

- konstytucja

- ustawy oraz rozporządzenia z mocą ustawy

- rozporządzenia

- ratyfikowane umowy międzynarodowe

Akt normatywny wchodzi w życie po upływie 14 dni od daty ogłoszenia. Vacatio legis może być krótsze, jeśli wymaga tego ważny interes państwa i nie stoją temu na przeszkodzie zasady demokratycznego państwa prawnego.

A. Konstytucja – patrz R. 1

B. Ustawa

a) akt parlamentu

b) o charakterze normatywnym

c) zajmujący najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego (podporządkowany jednak konstytucji)

d) o nieograniczonym zakresie przedmiotowym, przy czym niektóre materie mogą być regulowane tylko w drodze ustawy lub z jej wyraźnego upoważnienia

e) dochodzący do skutku w szczególnej procedurze, która w swych zasadniczych zrębach znajduje unormowanie konstytucyjne

ad a) żaden inny organ państwowy nie może stanowić ustaw (referendum też nie) wyjątek. Art. 234, udział obu izb parlamentu jest konieczny

ad b) wszystkie wypowiedzi muszą mieć normatywny charakter, ustawa musi być aktem ogólnym (zakaz ustaw indywidualno-konkretnych)

ad c) ustawa ma samoistnie moc obowiązującą, do jej wydania i obowiązywania nie jest potrzebne żadne szczególne upoważnienie

ustawa może być zmieniona, zawieszona lub uchylona tylko przez inną ustawę

ustawa może zmieniać, zawieszać lub uchylać każdą inną normę prawną prawa krajowego

inne akty normatywne powszechnie obowiązujące mogą być wydawane tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania

ad d) ustawa może regulować wszelkie kwestie, byle tylko była zgodna z konstytucją i umowami międzynarodowymi ; na ustawie oparta musi być każda regulacja, która przybiera postać przepisów prawa powszechnie obowiązującego – zasada zupełności koniecznego zakresu ustawy

szczegółowość regulacji ustawowej (tzn. co ma być regulowane przez ustawę, a co przez akt wykonawczy) zależy od dziedziny, jakiej ta regulacja dotyczy, a w szczególności jej powiązania z sytuacją prawną jednostki

C. Rozporządzenie

Zawsze konieczne jest wskazanie wyraźnego przepisu konstytucyjnego, który powierza danemu organowi prawo wydawania rozporządzeń.

Rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie upoważnienia (fakultatywnego lub obligatoryjnego), odpowiedniego przepisu ustawy, który określa:

- szczegółowość podmiotową rozporządzenia – który organ jest uprawniony/zobowiązany do wydania rozporządzenia (musi być oczywiście wymieniony w konstytucji)

- szczegółowość przedmiotowa – zakres spraw przekazanych do uregulowania (zakres interpretacji rozszerzającej i domniemywania kompetencji)

- szczegółowość treściowa – wytyczne odnośnie treści

Wymagania dotyczące rozporządzeń

- oparcie rozporządzenia na podstawie ustawowej

- utrzymanie regulacji rozporządzenia w ramach wskazanych przez upoważnienie

- zdeterminowanie treści i celu rozporządzenia przez cel ustawy, którą ma wykonywać

- niesprzeczność rozporządzenia z unormowaniami o randze ustawowej

Musi być opublikowane w Dzienniku Ustaw.

D. Prawo miejscowe

Zakres obowiązywania ograniczony do określonego terytorium.

Musi istnieć ustawa dopuszczająca wydawanie przez dany organ aktów prawodawczych określonego rodzaju, jednak wydanie szczegółowego upoważnienia nie jest konieczne.

Dwa typy aktów prawa miejscowego o powszechnie obowiązującym charakterze:

- Przepisy wykonawcze do odrębnych ustaw. Konieczne jest upoważnienie zawarte w ustawie, wskazujące organ władzy lokalnej i materię, która ma zostać uregulowana.

- Przepisy porządkowe wydawane na podstawie ogólnej kompetencji wyrażonej w przepisach ustaw o poszczególnych szczeblach samorządu terytorialnego oraz ustawy o administracji rządowej w województwie. Mogą być wydawane, jeżeli jest to niezbędne dla ochrony zdrowia lub życia obywateli oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego, ale tylko w kwestiach, które nie zostały uregulowane w ustawach lub w innych przepisach powszechnie obowiązującego prawa.

Każdy sąd może odmówić zastosowania przepisu, który w jego przekonaniu jest niezgodny z unormowaniami wyższego rzędu (kontrola incydentalna). Generalna kontrola przepisów prawa miejscowego należy do właściwości sądów administracyjnych.

Prawo międzynarodowe i prawo Unii Europejskiej w krajowym porządku prawnym

Koncepcja monistyczna – prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą jeden system prawny, w którym prawu międzynarodowemu przysługuje pozycja nadrzędna.

Koncepcja dualistyczna – prawo międzynarodowe i prawo wewnętrzne tworzą dwa odrębne (równoległe) porządki prawne, a dla zastosowania prawa międzynarodowego w prawie wewnętrznym konieczny jest akt wprowadzenia go do systemu prawa wewnętrznego (transformacja)

W Polsce dominuje koncepcja dualistyczna.

Ratyfikacja umowy międzynarodowej – akt ostatecznego potwierdzenia woli państwa związania się umową międzynarodową (najczęściej dokonywany przez głowę państwa)

Umowami, których ratyfikacja może nastąpić tylko na podstawie uprzednio uchwalonej ustawy, wyrażającej zgodę na dokonanie ratyfikacji (ustawa akceptująca) są umowy dotyczące:

1. Pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych

2. Wolności, praw lub obowiązków obywatelskich, określonych w konstytucji

3. Członkostwa Rzeczypospolitej w organizacji międzynarodowej

4. Znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym

5. Spraw uregulowanych w ustawie lub w których konstytucja wymaga ustawy

Ratyfikowane umowy międzynarodowe mają najpełniejszą regulację konstytucyjną. Mogą zawierać postanowienia będące źródłem powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej. Mogą bezpośrednio kształtować sytuację prawną obywateli, określając ich uprawnienia i obowiązki.

Akt ratyfikacji ma skutek transformacyjny, wprowadza umowę do wewnętrznego porządku prawnego.

Po ratyfikacji i ogłoszeniu umowy jej postanowienia stają się prawem bezpośrednio obowiązującym.

Umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie mają pierwszeństwo nad ustawami w razie kolizji norm.

Ustawa ma z kolei pierwszeństwo w razie kolizji norm z umową międzynarodową, która została ratyfikowana bez ustawy Sejmu.

Wszystkie umowy międzynarodowe muszą być zgodne z konstytucją (orzeka o tym TK)

Można zawierać umowy międzynarodowe bez ich ratyfikowania. Wówczas zyskują one charakter aktów prawa wewnętrznego wiążącego jednostki organizacyjnie podległe organowi, który zawarł umowę.

Prawo Unii Europejskiej

3 zasady:

1. Zasada bezpośredniej skuteczności prawa UE w krajowych porządkach prawnych

2. Zasada pierwszeństwa prawa UE przed prawem krajowym

3. Zasada jednolitości prawa UE – konieczność jednakowego stosowania prawa UE we wszystkich krajach członkowskich, monopol Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości do ustalania wykładni prawa UE

Władza sądownicza. Trybunał Konstytucyjny.

Pozycja ustrojowa i skład Trybunału Konstytucyjnego

TK jest organem władzy sądowniczej, lecz nie sądem, więc nie można powiedzieć, że sprawuje wymiar sprawiedliwości.

Podstawowe zadanie: kontrola hierarchicznej zgodności norm prawnych i eliminowanie przepisów niezgodnych (ustawodawca negatywny).

Skład: 15 sędziów wybieranych przez Sejm na dziewięcioletnią kadencję (brak możliwości reelekcji). Sędzią TK może być osoba, która ma kwalifikacje do zajmowania stanowiska sędziego SN lub NSA, co oznacza wymóg przynajmniej dziesięcioletniego stażu w jednym z zawodów prawniczych, z którego zwolnione są jedynie osoby zatrudnione na stanowisku profesora oraz mające stopień doktora habilitowanego nauk prawnych. Kandydatów może przedstawić Prezydium Sejmu lub grupa co najmniej 50 posłów. Wybór następuje bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.

Pozycja sędziego Trybunału Konstytucyjnego:

- niezawisłość,

- prawo do powrotu na poprzednio zajmowane stanowisko, otrzymanie stanowiska równorzędnego lub przejścia w stan spoczynku

- nieusuwalność (chyba że zostanie skazany prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo lub sąd dyscyplinarny złożony z sędziów TK orzeknie wobec niego karę usunięcia ze stanowiska sędziego TK)

- mandat wygasa w razie śmierci, zrzeczenia się oraz orzeczenia komisji lekarskiej o trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków; wygaśnięcie mandatu musi zostać stwierdzone uchwałą Zgromadzenia Ogólnego TK, co dopiero stwarza Sejmowi możliwość wybrania następcy

- immunitet jak u każdego sędziego, przy czym zgodę na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub aresztowanie wyraża Zgromadzenie Ogólne TK większością 2/3

- zakaz łączenia funkcji sędziego TK z innymi stanowiskami w aparacie państwowym (incompatibilitas)

- obowiązek apolityczności

Organy TK:

- Zgromadzenie Ogólne – w skład wchodzą wszyscy sędziowie TK, dla prawomocności uchwal konieczna jest obecność co najmniej 10 sędziów; co najmniej raz w roku omawia działalność Trybunału oraz problemy wynikające z jego orzecznictwa, podejmuje najważniejsze rozstrzygnięcia dotyczące organizacji pracy TK (uchwalanie regulaminu, wybór kandydatów na prezesa i wiceprezesa, uchwalanie projektów dochodów i wydatków, ustalenie zasad wyznaczania składów orzekających i przydziału spraw) oraz dotyczące sędziów (stwierdzenie wygaśnięcia mandatu, zgoda na uchylenie immunitetu)

- prezes Trybunału – reprezentuje TK na zewnątrz, wykonuje czynności związane z bieżącym organizowaniem pracy Trybunału i kierowaniem aparatem wykonawczym – Biurem Trybunału Konstytucyjnego

Prezesa i wiceprezesa TK powołuje prezydent RP spośród kandydatów (po dwóch na każde stanowisko) przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Trybunału

Funkcje Trybunału Konstytucyjnego

1. Kontrola norm – orzekanie o zgodności aktów normatywnych z aktami wyższego rzędu

2. Orzekanie o skargach konstytucyjnych

3. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi i konstytucyjnymi organami państwa

4. Orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych

5. Rozstrzyganie o zaistnieniu tymczasowej przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta RP

1. Kontrola norm

Orzekanie o pionowej (hierarchicznej kontroli norm).

Brak rozstrzygania poziomych konfliktów między normami obowiązującego prawa (stosowanie prawa w oparciu o reguły kolizyjne) – jest to kompetencja sądów.

Kontrola norm ma charakter następczy – może dotyczyć tylko aktów normatywnych, które zostały ustanowione i albo już nabrały mocy prawnej, albo znajdują się w okresie vacatio legis.

Wyjątkowo może ona mieć charakter prewencyjny, a inicjować ją może prezydent w związku z ustawą przedstawioną mu do podpisu lub umową międzynarodową przedstawioną mu do ratyfikacji.

Z punktu widzenia przedmiotowego kontrola następcza obejmuje następujące akty:

1. Ustawy – co do ich zgodności z konstytucją i umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi w oparciu o ustawę akceptującą (wszelkie typy ustaw i aktów o mocy ustawy, w tym przedwojenne rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy oraz dekrety wydawanych w okresie PRL)

2. Umowy międzynarodowe (wszelkie rodzaje)

3. Inne przepisy prawa wydawane przez centralne organy państwowe – w zakresie ich zgodności z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami (głównie rozporządzenia)

Podstawą (punktem odniesienia) kontroli jest przede wszystkim konstytucja oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe (w stosunku do ustaw tylko te, które ratyfikowano w oparciu o ustawę akceptującą), a także ustawy (tylko w stosunku do aktów podstawowych).

Kryteria kontroli:

1. Zgodność materialna – treściowa zgodność regulacji

2. Zgodność proceduralna – badanie dochowania trybu wymaganego przepisami prawa do wydania aktu lub do zawarcia i ratyfikacji umowy

3. Zgodność kompetencyjna – badanie, czy organ wydający dany akt miał do tego kompetencję

Inicjatywa kontroli

1. Inicjatywa konkretna (pytanie prawne) –związana z konkretną sprawą; jeśli na jakimkolwiek etapie postępowania pojawi się wątpliwość dotycząca zgodności z konstytucją, sąd może zadać pytanie prawne Trybunałowi Konstytucyjnemu; pytaniem prawnym można objąć tylko ten przepis, który ma być podstawą prawną rozstrzygnięcia sprawy

2. Inicjatywa abstrakcyjna (wnioski) – w oderwaniu od konkretnych przypadków stosowania kwestionowanego aktu czy normy; legitymacja ogólna (tzn. Prawo zakwestionowania każdego aktu) przysługuje prezydentowi, marszałkom Sejmu i Senatu, premierowi, pierwszemu prezesowi SN, prezesowi NSA, Prokuratorowi Generalnemu, prezesowi NIK i Rzecznikowi Praw Obywatelskich, a także grupom 50 posłów bądź 30 senatorów; zaś legitymacja szczególna, czyli prawo kwestionowania tylko tych aktów, które dotyczą spraw objętych zakresem działania wnioskodawcy, przysługuje KRS, organom stanowiącym jednostek samorządu terytorialnego, ogólnokrajowym organom związków zawodowych oraz ogólnokrajowym władzom pracodawców i organizacji zawodowych, kościołom i związkom wyznaniowym

Postępowanie przed TK nawiązuje do postępowania sądowego

Skład pięcioosobowy – kontrola ustawy lub umowy międzynarodowej

Skład trzyosobowy – kontrola aktu podstawowego

Sprawy o szczególnej zawiłości mogą być rozpatrywane w pełnym składzie (min. 9 sędziów)

Uczestnicy postępowania: wnioskodawca, organ, który wydał zakwestionowany akt normatywny oraz Prokurator generalny

Skutki prawne orzeczeń Trybunału

Uznanie aktu za niezgodny z konstytucją nie powoduje jego nieważności, lecz jest podstawą dla jego uchylenia. Domniemywa się ważność wszelkich indywidualnych rozstrzygnięć wydanych w jego zastosowaniu. Stwarza to podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji itd.

1. Skarga konstytucyjna

Pozwala na zwrócenie się do sądu konstytucyjnego o zweryfikowanie ostatecznych rozstrzygnięć władz publicznych.

Ma charakter incydentalny, tzn. musi pojawić się na tle konkretnej sprawy.

Uprawnienie do złożenia skargi przysługuje każdemu podmiotowi praw i wolności konstytucyjnych – każda osoba fizyczna. Również przysługuje to osobom prawnym, ale tylko w zakresie, w jakim mogą być podmiotami wolności i praw konstytucyjnych.

Musi dojść do naruszenia praw i wolności konstytucyjnych, a więc powodować uszczerbek, skarżący musi też mieć interes prawny we wniesieniu skargi.

Podstawa skargi:

- zarzut naruszenia konstytucyjnych praw i wolności skarżącego

- wskazany musi być konkretny przepis, jakiego dotyczy skarga, i to tylko taki, który był podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie, na tle której wniesiono skargę

- naruszenie praw skarżącego musi nastąpić w wyniku orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej (musi toczyć się postępowanie)

- orzeczenie to musi mieć charakter orzeczenia ostatecznego

- wniesienie skargi dopuszczalne w terminie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji itd.

- skarga musi być sporządzona przez adwokata lub radcę prawnego

Skarga jest rozpatrywana w składzie 3 lub 5 sędziów w zależności od rangi zakwestionowanego aktu normatywnego, w sprawach zawiłych – przez pełen skład.

Orzeczenie ma skutek erga omnes.

1. Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych

Istotą jest rozbieżność stanowisk co do zakresu kompetencji stron sporu.

Tylko kompetencje centralnych konstytucyjnych organów państwa.

Może mieć charakter pozytywny lub negatywny.

Inicjatywa: prezydent, marszałkowie Sejmu i Senatu, premier, pierwszy prezes SN, prezes NSA, , prezes NIK.

Postępowanie toczy się zawsze przed pełnym składem Trybunału.

1. Orzekanie o zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych

Głównie art. 11 i 13 konstytucji, ale sprawdza się też przestrzeganie całokształtu konstytucji.

TK obraduje w pełnym składzie.

Wybory i prawo wyborcze

Wybory parlamentarne – regularne odnawianie składu w wyniku decyzji podejmowanych w szczególnej procedurze przez ogół obywateli posiadających pełnię praw politycznych.

Są wynikiem realizacji zasady suwerenności narodu, stanowią podstawową formę weryfikacji działań rządzących przez rządzonych.

Z wyborów zawsze musi pochodzić pierwsza izba parlamentu.

Muszą być przeprowadzane w oparciu o zasadę pluralizmu politycznego w oparciu o szczególne regulacje prawne .

Prawo wyborcze

W znaczeniu podmiotowym – jedno z praw obywatela (podział na czynne i bierne)

W znaczeniu przedmiotowym – gałąź prawa regulująca kwestie przygotowania, przeprowadzenia i ustalenia wyników wyborów (jedna z dziedzin prawa konstytucyjnego)

System wyborczy - całokształt prawnych i pozaprawnych reguł określających sposób przygotowania, przeprowadzenia i ustalenia wyników wyborów

Podstawowe zasady prawa wyborczego

1. Zasada powszechności

Określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze.

Podmiotowe ograniczenie prawa wyborczego może mieć tylko charakter naturalny (brak cenzusów).

Przesłanki posiadania czynnego prawa wyborczego

1. Posiadanie obywatelstwa polskiego

2. Ukończenie 18 roku życia (najpóźniej w dniu wyborów)

3. Posiadanie pełni praw publicznych (można być ich pozbawionym prawomocnym wyrokiem sądu – środek karny; samoistne pozbawienie praw wyborczych – nakłada ja trybunał Stanu)

4. Posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych (może być utracona wskutek ubezwłasnowolnienia)

Przesłanki posiadania biernego prawa wyborczego

1. Posiadanie czynnego prawa wyborczego

2. Granica wieku (Sejm, Parlament Europejski – 21, Senat – 30, prezydent – 35, wójt (burmistrz, prezydent) – 25)

System gwarancji przestrzegania zasady powszechności

1. Nakaz wyznaczania wyborów na dzień wolny od pracy

2. Tworzenie obwodów głosowania (jednostek terytorialnych, w ramach których głosy oddaje określona grupa wyborców) przez radę gminy na wniosek wójta (burmistrza, prezydenta miasta), 500-3000 mieszkańców (chyba że lokalne warunki uzasadniają utworzenie obwodu mniejszego), cel: wyeliminowanie nadmiernego tłoku i dopasowanie granic obwodu do warunków geograficznych i możliwości komunikacyjnych między miejscowościami; tworzone są też zakładach pomocy społecznej, zakładach karnych i aresztach śledczych, polskich statkach, placówkach dyplomatycznych lub konsularnych, żołnierze mogą zostać dopisani do spisu wyborców w miejscowości, w której pełnią służbę

3. Instytucja rejestrów i spisów wyborców – wszystkie stale zamieszkałe na terenie gminy osoby, którym przysługuje prawo wyborcze (można wnieść reklamację do wójta etc., odwołanie – sąd rejonowy)

4. Instytucja zaświadczeń o prawie do głosowania – można głosować poza miejscem stałego zamieszkania

5. Procedura protestu wyborczego – wyborca bezprawnie niedopuszczony do wyborów może wnieść protest kwestionujący ważność wyborów, jeśli naruszenie mogło mieć wpływ na wynik wyborów

1. Zasada równości

W znaczeniu formalnym: jeden człowiek – jeden głos

W znaczeniu materialnym: każdy głos ma tę samą siłą, w równym stopniu wpływa na wynik wyborów, każdy mandat przypada na taką samą mniej więcej liczbę wyborców – stała norma przedstawicielstwa (liczba mandatów/liczba obywateli); nie obowiązuje w wyborach do Senatu

W odniesieniu do biernego prawa wyborczego – zasada proporcjonalnej równości szans (dotacje dla partii zakażmy mandat, subwencje po przekroczeniu 3% głosów)

1. Zasada bezpośredniości

Wyborca oddaje głos na osobę lub osoby, które mają zostać wybrane.

Dotyczy wszystkich wyborów w Polsce.

Nie można głosować przez pełnomocnika, pocztą, mailem itd.

Wyjątek - głosowanie przez pełnomocnika do Parlamentu UE, w wyborach lokalnych, prezydenckich; przesłanki:

- osoby powyżej 75 roku życia

- osoby niepełnosprawne

- można zastępować tylko jedną osobę (chyba że jest się członkiem najbliższej rodziny)

- konieczność zamieszkiwania w tej samej gminie

- pełnomocnictwo uzyskuje się w Urzędzie Gminy na podstawie pisemnej zgody

1. Zasada tajności głosowania

Gwarancja, że treść decyzji wyborcy nie będzie mogła być ustalona i ujawniona. Obowiązek głosowania w kabinie.

Gwarancje:

- wszystkie karty muszą być jednakowe (brak znaków, numerów)

- odpowiednia liczba kabin z przyborami do pisania

- art. 251 § 2 k.k.

1. Zasada proporcjonalności

System d’Hondta – dzielenie liczby głosów przez kolejne liczby całkowite poczynając od 2

System St. Lague – dzielenie przez kolejne liczby pierwsze (polska modyfikacja: 1,4 zamiast 1)

Lista państwowa – część mandatów obsadzana przez kandydatów z listy centralnej (ich liczba zależna od wyników w okręgach)

Progi procentowe – 5% dla pojedynczych partii, 8% dla koalicji

Organizacja wyborów

Zarządzanie wyborów

Wybory do Sejmu i Senatu – zawsze odbywają się łącznie; zarządza je prezydent nie później niż na 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji izb (pierwszego posiedzenia) na dzień wolny od pracy w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji; w razie rozwiązania Sejmu – wybory w ciągu 45 dni od dnia zarządzenia o skróceniu kadencji

Wybory prezydenckie – zarządza je marszałek Sejmu, muszą odbyć się między 100 a 75 dniem przed upływem kadencji urzędującego prezydenta; w razie opróżnienia urzędu prezydenta – zarządzone w ciągu 14 dni, wybory w dniu wolnym od pracy w ciągu 60 dni od ich zarządzenia

Okręgi wyborcze i obwody głosowania

Okręg wyborczy – jednostka terytorialna, w ramach której dokonywane jest obsadzenie określonej liczby mandatów (wybór określonej liczby posłów i senatorów); muszą stanowić całość lub część województwa, nie mogą naruszać granic powiatów i miast na prawach powiatów, są określone w Ordynacji wyborczej (przeciwdziałanie gerrymanderingowi)

Obwód głosowania – jednostka terytoria, w ramach której głosy oddaje określona liczba osób

Komisje wyborcze – organy państwowe tworzone do zorganizowania i przeprowadzenia wyborów

Trzy szczeble:

1. Państwowa Komisja Wyborcza – organ stały, 9 członków (po 3 sędziów TK, SN i NSA wskazywanych przez prezesów sądów i powoływanych przez prezydenta), zadania nadzorczo organizacyjne wobec innych komisji oraz czynności wyborcze samej PKW (ogłaszanie wyników wyborów, rejestracja kandydatów w wyborach prezydenckich), wydaje wytyczne innym komisjom i wyjaśnienia dla innych organów

2. Komisje okręgowe – tworzone dla poszczególnych wyborów, składają się z sędziów sądów apelacyjnych, okręgowych i rejonowych danego rejonu (na czele stoi komisarz), zgłaszani przez ministra sprawiedliwości, powoływani przez PKW, zadania rejestracja kandydatów lub okręgowych list kandydatów w wyborach do Sejmu i Senatu oraz ustalanie wyników głosowania i wyników wyborów w okręgu, nadzór nad działalnością obwodowych komisji wyborczych

3. Obwodowe komisje wyborcze – powoływane odrębnie dla każdych wyborów czy referendów spośród wyborców przez wójtów (burmistrzów, prezydentów), zadania: przeprowadzenie głosowania w obwodzie, ustalenie wyników, przekazanie ich do wyższej komisji wyborczej, podanie ich do publicznej wiadomości

Zgłaszanie kandydatów

Wybory prezydenckie:

1. Zawiązanie komitetu wyborczego – 15 obywateli, popiera jednego kandydata na zasadzie wyłączności, zgromadzenie tysiąca podpisów wyborców popierających kandydaturę, kandydat pisemnie wyraża zgodę, składa oświadczenie lustracyjne, komitet rejestruje PKW, ewentualne spory rozpatruje SN

2. Zebranie przez komitet wyborczy 100 000 podpisów osób popierających danego kandydata – zakaz udzielania wynagrodzenia pieniężnego za podpis, formalne zgłoszenie kandydata przez komitet wyborczy, rejestracja kandydata przez PKW

3. Sporządzenie i ogłoszenie listy kandydatów przez PKW – rozpoczęcie kampanii wyborczej, postępowanie sądowe sprawdzające prawdziwość oświadczeń lustracyjnych

Wybory do Senatu:

• Zgłaszanie kandydatów przez komitety wyborcze tworzone przez partie lub obywateli

• Możliwość kandydowania tylko w jednym okręgu wyborczym, zakaz kandydowania jednocześnie do Sejmu i Senatu

• Zgoda kandydata i oświadczenie lustracyjne (rozpatrywane po wyborach)

• Zgłoszenie kandydata poparte musi być złożeniem 3 tys. podpisów osób stale zamieszkujących dany okręg wyborczy

• Kandydatów rejestruje okręgowa komisja wyborcza, spory rozstrzyga PKW

Wybory do Sejmu:

• Konieczność zgłoszenia listy kandydatów przez komitet wyborczy tworzony przez partie polityczne lub wyborców (1000 podpisów do utworzenia)

• Listy w ramach całego kraju

• Zgoda kandydata, oświadczenie lustracyjne

• Lista okręgowa poparta musi być 5 tys. podpisów wyborców stale zamieszkałych w danym okręgu (zwolnienie z tego wymogu w razie zebrania wystarczającej liczby podpisów w połowie okręgów wyborczych)

• Liczba kandydatów na liście nie może przekraczać podwójnej liczby mandatów w danym okręgu

• Kolejność na liście ustalana przez komitet wyborczy

• Rejestracja listy – okręgowa komisja wyborcza, w razie odmowy – PKW (jeśli odmowa dotyczy niewystarczającej liczby podpisów – sąd okręgowy)

Kampania wyborcza

• Rozpoczyna się z dniem ogłoszenia zarządzenia prezydenta o wyborach, kończy 24 godziny prze dniem głosowania

• Zapewnienie swobody wszystkim ugrupowaniom w prowadzeniu kampanii

• Dodatkowe obowiązki podmiotów prowadzących kampanię: konieczność oznaczenia materiałów wyborczych, tak by wiadomo było do kogo należą, zakaz umieszczania plakatów itp. na niektórych budynkach, konieczność uprzątnięcia ich w terminie 30 dni po wyborach, zakaz prowadzenia kampanii wyborczej na terenie zakładów pracy i instytucji publicznych, jeśli zakłóca to ich funkcjonowanie, a także na terenie jednostek wojskowych itp., zakaz podawania do opinii publicznych wyników przedwyborczych sondaży po zakończeniu kampanii wyborczej

• Szczególna procedura reagowania na nieprawdziwe informacje: sąd okręgowy w ciągu 24 godzin może zarządzić konfiskatę materiałów, zakaz ich rozpowszechniania, nakaz sprostowania informacji i przeproszenia pomówionego, wypłatę odszkodowania, rozpatrzenie odwołania przez sąd apelacyjny w ciągu 24 godzin.

• Szczególne zasady dostępu komitetów wyborczych do publicznego radia i telewizji: bezpłatny i równy dostęp do czasu antenowego w ramach określonego limitu, poza przydziałem – tylko płatne ogłoszenia (powyższe nie dotyczy prasy)

• Szczególne regulacje dotyczące finansowania kampanii: wydatki pokrywane ze źródeł własnych komitetów wyborczych; k. w. partii politycznej – środki wyłącznie z funduszu wyborczego partii (finansowanie funduszu z wpłat własnych partii, kredytów, darowizn, spadków, zapisów, ograniczenie maksymalnej darowizny od osoby fizycznej); koalicyjny k. w. i k. w. wyborców może uzyskiwać środki finansowe jedynie przez osoby będące fizycznie obywatelami RP

• Limit wydatków na kampanię do Sejmu i Senatu – 1 zł na wyborcę (ustalane oddzielnie dla okręgu)

• Obowiązek każdego komitetu złożenia PKW sprawozdania o przychodach, wydatkach i zobowiązaniach komitetu, są publikowanie w „Monitorze Polskim”, jeśli w związku z naruszeniem przepisów dot. finansowania PKW odrzuci sprawozdania, komitet traci prawo do dotacji, a partia – do subwencji (odwołanie do SN)

Głosowanie

Tylko w lokalu obwodowej komisji wyborczej, trwa od 6:00 do 22:00.

W lokalu obecnych musi być cały czas przynajmniej trzech członków obwodowej komisji wyborczej.

Każdy komitet ma prawo wyznaczenia męża zaufania obecnego przy głosowaniu i liczeniu głosów.

Nieważność głosu w razie braku lub zbyt dużej liczy „X”, kłosowanie na kartach innych niż urzędowo ustalone lub nieopatrzone pieczęcią obwodowej komisji wyborczej

Ustalenie wyników

Ustalenie wyników w poszczególnych okręgach: ustalenie liczby osób uprawnionych do głosowania, liczbę osób, którym wydano karty do głosowania, liczbę kart w urnie (frekwencja), potem – liczbę głosów nieważnych. Następnie (w wyborach prezydenckich i senackich) ustala się liczbę głosów oddanych na poszczególnych kandydatów, w senackich – liczbę głosów oddanych na każdą z okręgowych list wyborczych oraz każdego kandydata z listy. Wyniki podaje się do publiczne j wiadomości oraz przekazuje wyższej komisji wyborczej. W wyborach sejmowych PKW sprawdza, które komitety przekroczyły progi wyborcze, na tej podstawie okręgowe komisje wyborcze w oparciu o system d’Hondta dokonują podziału mandatów. W wyborach prezydenckich – jeśli brak kandydata z więcej niż polową głosów, zarządzana jest druga tura, w której udział biorą 2 kandydaci (jeśli jeden ustąpi, to umieszcza się kolejnego). Zanim wybrany na prezydenta obejmie urząd konieczne jest orzeczenie przez SN ważności wyborów.

Weryfikacja ważności wyborów

Dwa stadia:

1. Orzekanie o protestach wyborczych – wnioski do sądu wskazujące określone uchybienie w przeprowadzeniu wyborów i domagające się unieważnienia wyborów w całości lub części; prawo wniesienia protestu ma każdy wyborca, a także pełnomocnik każdego komitetu wyborczego; w wyborach parlamentarnych podstawą do wniesienia protestu może być dopuszczenie się przestępstwa przeciw głosowaniu lub naruszenie przepisów Ordynacji dotyczących głosowania, ustalenia wyników glosowania lub wyborów (inne naruszenia Ordynacji nie mogą być przedmiotem protestu); w prezydenckich – każde naruszenie przepisów ustawy o wyborze prezydenta; unieważnienie wyborów następuje jedynie gdy naruszenie mogło mieć wpływ na ich wynik; protest wnosi się do SN w ciągu 7 dni po ogłoszeniu wyników, rozpatrywany prze 3 sędziów

2. Badanie ważności wyborów – SN w składzie całej Izby Pracy , Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych rozpatruje sprawozdanie PKW oraz opinie swoich składów orzekających o poszczególnych protestach i orzeka o ważności wyborów; w wyborach parlamentarnych – 90 dni, w prezydenckich – 30 dni

Uzupełnianie składu Sejmu i Senatu

Wygaśnięcie mandatu następuje wskutek:

- odmowy złożenia ślubowania

- śmierci posła (senatora)

- utraty biernego prawa wyborczego

- zrzeczenia się mandatu

- naruszenia przepisu o niepołączalności

- orzeczeniu sądu o złożeniu fałszywego oświadczenia lustracyjnego

Wygaśnięcie stwierdza marszałek Sejmu lub Senatu.

Może nastąpić w razie naruszenia zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem zysku ze Skarbu Państwa (orzeka Trybunał Stanu).

Senator – wybory uzupełniające w ciągu 3 miesięcy (w ostatnim półroczu kadencji Senatu nie przeprowadza się)

Poseł – wstąpienie następnego z listy okręgowej

Referendum

Referendum – forma demokracji bezpośredniej, polegająca na wypowiadaniu się wyborców na tematy dotyczące spraw całego państwa lub jego części

Podstawowe zasady: powszechność, równość, bezpośredniość, tajność

Pytanie: alternatywa „tak lub nie” bądź opcja, której preferencję daje wyborca

Referendum – głosowanie nad określonym problemem

Plebiscyt – głosowanie nad wyrażeniem poparcia dla danej osoby (dodatkowo odrębne znaczenie w prawie międzynarodowym)

Rodzaje referendów

1. Ze względy na zasięg terytorialny: ogólnokrajowe i lokalne

2. Ze względu na kryterium obowiązku przeprowadzenia: obligatoryjne i fakultatywne

3. Ze względu na kryterium skutków prawnych: wiążące i konsultatywne (stanowi jedynie wskazówkę dla rządzących)

4. Ze względu na kryterium momentu przeprowadzenia: uprzednie i następcze

Referendum ogólnokrajowe

W sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa

1. Zgoda na ratyfikację umowy międzynarodowej, na podstawie której Polska przekaże organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach; może nastąpić w drodze ustawy (większość 2/3) lub referendum (jeśli nie okaże się wiążące, Sejm może przyjąć parlamentarny tryb wyrażenia zgody w formie uchwały)

2. Zmiana konstytucji po przyjęciu przez Sejm i Senat i spełnieniu dwóch przesłanek:

1. Zmiany dotyczą rozdziałów I, II lub XII

2. Przeprowadzenia referendum musi zażądać prezydent, Senat lub 1/5 liczby posłów (frekwencja referendum nie ma znaczenia)

Referendum o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125)

Zawsze ma charakter fakultatywny.

Przedmiot: tylko sprawy (możliwe kilka naraz) o szczególnym znaczeniu dla państwa (zawsze konieczny jest bezpośredni związek z interesami państwa jako całości); ustanowienie nowego aktu czy podjęcie decyzji tylko pod warunkiem, że kompetencja w tym zakresie nie należy do innego organu państwowego

Brak wskazówek co do daty (w czasie stanu wyjątkowego oraz 90 dni po jego zakończeniu nie można przeprowadzić referendum ogólnokrajowego)

Podmioty uprawnione do zrządzania referendum:

1. Sejm

• uchwała o zarządzeniu referendum (większość bezwzględna, obecność połowy ustawowej liczby posłów)

• Inicjatywa: Sejm, Senat, Rada Ministrów, 500 000 wyborców (ta ostatnia nie może dotyczyć wydatków i dochodów (w szczególności podatków), obronności państwa, amnestii; Sejm ma obowiązek rozpatrzyć wniosek, ale nie musi nadawać mu biegu)

1. Prezydent

• Konieczność uzyskania zgody Senatu

• Prezydent ustala pełną treść zarządzenia o przeprowadzeniu referendum

• Senat podejmuje uchwałę dopuszczającą lub odrzucającą przeprowadzenie referendum (brak wnoszenia poprawek do treści zarządzenia) – większość bezwzględna, obecność połowy ustawowej liczby posłów

Zasady i tryb przeprowadzania

Odpowiednie stosowanie przepisów Ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu

Referendum przeprowadzają: PKW, komisarze wyborczy (powoływani przez PKW) oraz obwodowe komisje do spraw referendum

Podmioty uprawnione do formalnego udziału w kampanii referendalnej:

1. Partie polityczne, które uzyskały co najmniej 3% poparcia w ostatnich wyborach do Sejmu

2. Kluby parlamentarne

3. Ogólnopolskie stowarzyszenia lub inne organizacje społeczne, a także fundacje, o ile zostały zarejestrowane lub zgłoszone przynajmniej rok przed datą zarządzenia referendum, a ich statutowa działalność związana jest z przedmiotem referendum

4. Pełnomocnik grupy wyborców, z których inicjatywy zostało zarządzone referendum

Ich zgłoszenie podlega weryfikacji przez PKW, a ostateczne rozstrzygnięcia należą do SN.

Głosowanie w ciągu jednego lub dwóch dni

Głos nieważny – nie oddany na urzędowo ustalonej i opatrzonej pieczęcią karcie do głosowania, karta w całości przedarta, brak odpowiedzi, więcej niż jedna odpowiedź

Stwierdzenie ważności należy do SN, każdy wyborca może wnieść protest.

Referendum ważne – przy jego przeprowadzeniu nie doszło do takich naruszeń prawa, które mogły mieć wpływ na wynik głosowania

Wynik wiążący – udział wzięła (głosy ważne i nieważne) więcej niż połowa uprawnionych

Aby zapadło rozstrzygnięcie, większość z biorących udział musi zagłosować na jedno rozstrzygnięcie (jeśli więcej niż dwa warianty – wygrywa ten, na który oddano najwięcej głosów).

Brak wymogu frekwencji w referendum dotyczącym zmiany konstytucji.

Jeśli w referendum nastąpiło rozstrzygnięcie, musi być ono zrealizowane nie później niż w terminie 60 dni od stwierdzenia ważności referendum przez SN.

Referendum lokalne

Na wszystkich trzech szczeblach samorządu lokalnego

Przedmiot – sprawy dotyczące danej wspólnoty, w tym sprawy odwołania organów samorządowych pochodzących z wyborów bezpośrednich

Nie mogą być to sprawy, które nie mieszczą się w kompetencji danej wspólnoty, a są rozstrzygane na innych szczeblach (zwł. centralnym).

Na szczeblu gminnym przedmiotem referendum może być samo opodatkowanie się mieszkańców.

Możliwe jest przeprowadzenie referendum w sprawie odwołania lokalnego organu przedstawicielskiego – rady gminy (miasta, powiatu), sejmiku województwa, a na szczeblu gminy także w sprawie odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

Referendum przeprowadzane jest z inicjatywy organu stanowiącego (rada, sejmik) albo na wniosek mieszkańców (podpisy 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania, województwo – 5%).

Udział mają prawo wziąć osoby stale zamieszkujące na terenie danej jednostki samorządu terytorialnego, mające czynne prawo wyborcze.

Referendum ważne – udział wzięło przynajmniej 30% uprawnionych do głosowania

Charakter rozstrzygający – za jednym z rozwiązań więcej niż połowa ważnych głosów (samo opodatkowanie – 2/3)

Jeśli nastąpiło odwołanie rady lub sejmiku, ich kadencja upływa w dniu ogłoszenia wyników, z mocy prawa ustaje też działalność zarządu (organu wykonawczego) danej jednostki, a prezes RM wyznacza osobę tymczasowo spełniającą funkcje tych organów.

Parlament. Struktura, skład i organizacja

Parlament – naczelny organ państwowy złożony z demokratycznie wybieranych przedstawicieli narodu, realizujący władzę ustawodawczą i sprawujący kontrolę nad funkcjonowaniem władzy wykonawczej

Jest warunkiem sine qua non demokratyzmu.

Przedstawicielski charakter – wszyscy członkowie pochodzą z wyborów

Zasada podziału władz:

• Do parlamentu należy funkcja ustawodawcza

• System hamulców i równowagi

• Istotny udział w powoływaniu rządu oraz kompetencje do kontroli i egzekwowania odpowiedzialności rządu (odpowiedzialność parlamentarna)

• Możliwość pociągnięcia prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej

• Z kolei władza wykonawcza ma możliwość inicjowania postępowania ustawodawczego, również prawo weta prezydenckiego oraz możliwość rozwiązania parlamentu (ograniczona)

• Władza sądownicza: uchwalanie ustaw, które wiążą sędziów przy wykonywaniu funkcji orzeczniczych, wpływ na powoływanie sędziów TK i TS; TK może uznać ustawy za niezgodne z konstytucją i pozbawić je mocy obowiązującej

Zasada autonomii – wyłączna właściwość parlamentu (jego izb) do podejmowania pewnych rozstrzygnięć, dotyczących zwłaszcza jego wewnętrznej organizacji i sposobu działania

Aspekt formalny – autonomia regulaminowa (prawo izb do uchwalenia regulaminu, którego postanowienia nie mogą być normowane w innych aktach)

Aspekt materialny:

• Autonomia personalna (wyłączność ustalania składu organów wewnętrznych)

• Autonomia budżetowo-finansowa (wyłączność ustalania budżetu i decydowania o sposobie jego wykonywania)

• Autonomia terytorialna (odrębność siedziby parlamentu i wyłączność zarządzania swoim terenem)

• Autonomia jurysdykcyjna (wyłączność decyzji w sprawach immunitetowych i dyscyplinarnych)

Regulaminy izb są właściwe do unormowania:

1. Ich organizacji wewnętrznej

2. Porządku prac

3. Trybu powoływania i działalności ich organów

4. Sposobu wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych wobec danej izby

Regulaminy uchwalane są w formie uchwał.

Zgromadzenie Narodowe

Zgromadzeniu Narodowemu przewodniczy marszałek Sejmu lub w jego zastępstwie marszałek Senatu.

Forma działania: wspólne obrady pełnego składu obu izb

Kompetencje:

1. Przyjmowanie przysięgi od nowo wybranego prezydenta

2. Stwierdzanie trwałej niezgodności prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia

3. Stawianie prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu

4. Wysłuchiwanie orędzia prezydenta

Kadencja i sposób funkcjonowania

Sejm i Senat są wybierane na czteroletnie kadencje.

Kadencja Sejmu rozpoczyna się z dniem pierwszego posiedzenia.

Kadencja Senatu rozpoczyna się i kończy wtedy, co kadencja Sejmu.

Przedłużenie kadencji – w praktyce tylko w czasie stanu nadzwyczajnego i okresie 90 dni po nim (nie można wtedy rozwiązać Sejmu)

Skrócenie kadencji:

1. Samorozwiązanie – uchwała podjęta przez Sejm (bez udziału Senatu) większością 2/3 ustawowej liczby posłów (307 posłów)

2. Rozwiązanie przez prezydenta

1. W procesie tworzenia rządu (w razie niezdolności do wyrażenia wotum zaufania rządowi powołanemu przez prezydenta bądź niezdolności do wybrania własnego rządu) – obligatoryjne

2. W procesie uchwalania ustawy budżetowej (niezdolność izb do jej przyjęcia w okresie czterech miesięcy) – fakultatywne

Prezydent rozwiązuje Sejm wydając zarządzenie, musi zasięgnąć opinii marszałków Sejmu i Senatu.

Wybory są zarządzane przez prezydenta i muszą się odbyć w ciągu 45 dni od uchwały o samorozwiązaniu bądź zarządzenia o rozwiązaniu.

Do tego czasu Sejmowi przysługuje pełnia władzy ustawodawczej.

Zasada dyskontynuacji – wszelkie sprawy, wnioski i przedłożenia niezakończone w Sejmie czy Senacie w czasie jego kadencji traktuje się jako odrzucone; wyjątki:

1. Projekt ustawy wniesiony z inicjatywy obywatelskiej

2. Sprawozdanie komisji śledczej, którego nie zdążono rozpatrzyć na posiedzeniu Sejmu

3. Niezakończone w Sejmie postępowanie w sprawie pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej

4. Niezakończone postępowanie w sejmowej Komisji do spraw Unii Europejskiej

Pierwsze posiedzenie

• Zwoływane przez prezydenta na dzień przypadający w ciągu 30 dni od wyborów (15 jeżeli wybory były efektem skrócenia kadencji)

• Pierwszemu posiedzeniu Sejmu przewodniczy marszałek senior powołany przez prezydenta

• Ślubowanie

• Wybór marszałka, wicemarszałków i sekretarzy Sejmu

• Dymisja urzędującej RM

Sposób funkcjonowania parlamentu

Zasada permanencji

Posiedzenia odbywają się w terminach ustalonych przez Prezydium Sejmu lub przez całą izbę.

Posiedzenia zwołuje Marszałek.

Porządek dzienny ustala marszałek po wysłuchaniu opinii Konwentu Seniorów.

Kluby, koła, grupy co najmniej 15 posłów mogą zgłaszać wnioski o uzupełnienie porządku dziennego (zostają przyjęte jeśli taką decyzję jednogłośnie podejmie Konwent Seniorów, jeśli nie – stają się przedmiotem głosowania w Sejmie, na co Marszalek ma 6 miesięcy).

Zasada jawności

1. Jawność i publiczność – prawo bezpośredniej obserwacji i transmisji przez środki masowego przekazu

2. Dostępność dokumentów i materiałów stanowiących przedmiot bieżących obrad

3. Następcza dostępność dokumentów i materiałów rejestrujących przebieg obrad (druki sejmowe, sprawozdania stenograficzne)

Sejm może postanowić o tajności obrad.

Udział w obradach mogą brać: Prezes RM, członkowie rządu, prezes TK, pierwszy prezes SN, prezes NIK, RPO, prezes NBP – mają prawo do zabierania głosu poza kolejnością.

Organizacja wewnętrzna

Organy kierownicze: marszałek Sejmu (Senatu), Prezydium Sejmu (Senatu), Konwent Seniorów

Organy pomocnicze: komisje sejmowe (senackie)

Organy te mogą się składać wyłącznie z posłów (senatorów), a ich skład personalny musi być kształtowany bezpośrednio przez Sejm (Senat).

Marszałek Sejmu

Wybierany przez Sejm z grona posłów na pierwszym posiedzeniu nowego Sejmu.

Kandydatury – 15 posłów

Bezwzględna większość w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów

Jest jednoosobowym organem kierowniczym izby.

Kompetencje:

1. Reprezentowanie Sejmu (przekazywanie aktów podjętych przez Sejm innym konstytucyjnym organom, stanie na straży ochrony praw i godności Sejmu)

2. Prowadzenie spraw z zakresu stosunków Sejmu z instytucjami oraz innymi organami Unii Europejskiej

3. Zwoływanie posiedzeń Sejmu (ustalanie porządku dziennego posiedzenia, przewodniczenie obradom )

4. Kierowanie pracami Prezydium Sejmu, przewodniczenie posiedzeniom Prezydium Sejmu i Konwentu Seniorów

5. Czuwanie nad tokiem i terminowością prac Sejmu (nadawanie biegu inicjatywom ustawodawczym i uchwałodawczym oraz wnioskom innych organów państwa, decydowanie o sposobie przeprowadzenia pierwszego czytanie projektów ustaw lub uchwał

6. Udzielanie posłom niezbędnej pomocy w ich pracy (czuwanie nad wykonywaniem przez organy administracji rządowej i samorządowej ich obowiązków wobec posłów)

7. Administrowanie sejmem (sprawowanie pieczy nad spokojem i porządkiem na całym obszarze należącym do Sejmu, powoływanie i odwoływanie szefa Kancelarii Sejmu, zastępców, wydawanie zarządzeń podatkowych)

Wicemarszałkowie zastępują marszałka w zadaniach wewnątrzsejmowych (w sprawach zewnętrznych marszałka Sejmu zastępuje najczęściej marszałek Senatu).

Prezydium Sejmu

Utraciło status organu konstytucyjnego, jego podstawą istnienia stał się regulamin Sejmu).

Marszalek i wicemarszałkowie

Funkcjonuje w sposób ciągły przez cały okres kadencji.

Kompetencje:

1. Związane z organizacją prac Sejmu (ustaleniu planu prac Sejmu po zasięgnięciu opinii od Kongresu Seniorów)

2. Związane z pracami organów Sejmu (organizowanie współpracy między komisjami sejmowymi i koordynacja ich działań)

3. Związane z tokiem prac sejmowych (opiniowanie o zgodności z prawem projektów ustaw bądź uchwał)

4. Związane z sytuacją prawną posłów (stosowanie kar z tytułu odpowiedzialności regulaminowej, decydowanie o sprawach diet i ryczałtów poselskich)

5. Związane z regulaminem Sejmu (wykładnia, inicjowanie zmian)

Konwent Seniorów

Marszałek, wicemarszałkowie, przewodniczący i wiceprzewodniczący klubów i kół poselskich, przedstawiciele porozumień liczących co najmniej 15 posłów, przedstawiciele kół parlamentarnych, które w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu reprezentowały osobną listę wyborczą

Organ doradczy wobec prezydium Sejmu.

Komisje sejmowe

Wyspecjalizowane organy wewnętrzne Sejmu, zajmujące się rozpatrywaniem, opiniowaniem i przygotowywaniem spraw stanowiących przedmiot prac Sejmu.

Są organami pomocniczymi.

Komisje stałe – i utworzenie przewiduje regulamin Sejmu, istnieją przez cały okres kadencji

Komisje nadzwyczajne – tworzone przez Sejm doraźnie, dla zajęcia się określoną sprawa lub sprawami; Sejm określa cel, zasady i tryb ich działania; szczególny rodzaj: komisje śledcze

Komisje nie mogą otrzymywać zadać, które przekraczałyby kompetencje Sejmu lub wkraczałyby w kompetencje zarezerwowane dla innych organów państwowych.

Mogą się składać wyłącznie z posłów.

Sekretarze Sejmu – posłowie (20) wybierani przez Sejm; prowadzą listę mówców, przyjmują wystąpienia posłów składane na piśmie, obliczają głosy w głosowaniu imiennym

Organizacja wewnętrzna Senatu

Analogicznie jak w Sejmie.

Różnice:

1. Maksymalna liczba wicemarszałków – 4

2. Odmienna struktura komisja stałych

3. Brak możliwości powołania komisji śledczej

Forma organizacji senatorów – kluby, koła, zespoły, które muszą grupować senatorów o określonej orientacji politycznej

Poseł (Senator) może być członkiem tylko jednego klubu (koła).

Kluby: 15 posłów (7 senatorów), reprezentacja w Konwencie Seniorów i Prezydium Izby, różnice w zakresie finansowania

Status prawny posłów i senatorów

Mandat parlamentarny:

1. Pełnomocnictwo udzielone przez wyborców

2. Całokształt praw i obowiązków parlamentarzysty

3. Określenie funkcji członka parlamentu

Pojawia się po przystąpieniu do jego wykonywania (złożenie ślubowania), trwa przez całą kadencję i wygasa wraz z jej zakończeniem. Może wygasnąć w trakcie kadencji jeśli poseł odmówił złożenia ślubowania, utracił prawo wybieralności, zrzekł się mandatu, zmarł, objął jedno ze stanowisk wymienionych w art. 103 Konstytucji, został uznany za winnego złożenia nieprawdziwego oświadczenia postępowaniu lustracyjnym; możliwe jest też pozbawienie mandatu przez TS w przypadku, gdy poseł naruszył zakaz prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo zakaz nabywania takiego majątku.

Mandat wolny

Szczegółowe cechy mandatu:

1. Uniwersalność – poseł reprezentuje cały naród

2. Niezależność – brak prawnej możliwości narzucenia posłowi sposobu działania ani tworzenia zależności przez wyborców i ich organizacje

3. Nieodwołalność – wyborcy nie mogą

Funkcje immunitetów:

1. Ochrona niezależności członków parlamentu i zagwarantowanie im swobody wykonywania mandatu

2. Ochrona niezależności i autonomii parlamentu jako takiego

Immunitet materialny

Wyłączenie karalności określonych czynów

Obejmuje tylko działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego, pod warunkiem, że nie dochodzi przy tym do naruszenia praw osób trzecich.

Poseł musi występować w charakterze parlamentarzysty.

Ma charakter bezwzględny – brak procedury umożliwiającej jego uchylenie

Trwały charakter – działa także po wygaśnięciu mandatu (tylko w odniesieniu do działalności mającej miejsce w okresie sprawowania mandatu)

Immunitet formalny

Ograniczenie dopuszczalności ścigania za czyny będące według materialnego prawa karnego przestępstwem lub innym czynem karalnym

Odnosi się do wszelkich czynów, niezależnie od ich związku z wykonywaniem mandatu popełnionych przed i w trakcie sprawowania mandatu.

Odpowiedzialność karna + odpowiedzialność za wykroczenia.

Obejmuje odpowiedzialność karną za naruszenie praw osób trzecich.

Nie dotyczy odpowiedzialności cywilnej, pracowniczej, zawodowej itp.

Jeśli postępowanie karne zostało wszczęte przed objęciem mandatu, może być zawieszone, jeśli opowie się za tym Sejm w formie uchwały (3/5 ustawowego składu izby).

Ma charakter względny, może być uchylony przez:

1. Wyrażenie zgody przez zainteresowanego posła

2. Uchylenie na mocy uchwały Sejmu (Senatu)

Ma charakter nietrwały – wygasa wraz z wygaśnięciem mandatu

Nietykalność – zakaz zatrzymania lub aresztowania posła (senatora) bez zgody Sejmu (Senatu) wyrażonej w uchwale (bezwzględna większość, obecna połowa ustawowej liczby posłów)

Wyjątek: ujęcie na gorącym uczynku (obowiązek niezwłocznego powiadomienia marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego

Zasada niepołączalności

1. Formalna – łączenie mandatu z innymi funkcjami lub stanowiskami państwowymi

• Mandat poselski i senatorski

• Parlament Europejski i Sejm

• Właściwie wszystkie organy konstytucyjne oprócz RM

• 24 dni na zgłoszenie rezygnacji z zajmowanego stanowiska

1. Materialna – zakres podejmowania pewnych typów działalności w okresie sprawowania mandatu

• Prowadzenie działalności gospodarczej, w ramach której osiągane są korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego

• Członkostwo we władzach podmiotów gospodarczych z udziałem Skarbu Państwa lub mienia komunalnego

Dalsze uprawnienia oraz obowiązki posłów i senatorów

1. Związane z działalnością izby i jej organów

1. Udział posła w posiedzeniach Sejmu oraz komisji, których jest członkiem

2. Prawo kandydowania i zasiadania w organach Sejmu

3. Prawo organizowania się w kluby

4. Prawo zgłaszania interpelacji i zapytań, a także pytań w sprawach bieżących pod adresem premiera i pozostałych członków rządu

1. Związane z wykonywaniem mandatu

1. Obowiązek informowania wyborców o swojej pracy oraz o działalności izby

2. Prawo uzyskiwania informacji i wyjaśnień od członków RM oraz od przedstawicieli właściwych instytucji i organów państwowych lub samorządowych, dotyczących spraw wynikających z wykonywania obowiązków członka parlamentu

3. Prawo uzyskiwania informacji, materiałów, wglądu w działalność organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego

4. Prawo podejmowania interwencji w organach organów administracji rządowej i samorządu terytorialnego, w zakładzie lub przedsiębiorstwie państwowym oraz organizacji społecznej, a także w jednostkach gospodarki niepaństwowej dla załatwienia sprawy wniesionej w imieniu własnym lub wyborcy

5. Prawo zorganizowania w terenie biura poselskiego, zatrudniania pracowników do niego i z uzyskiwania na ten cel środków z budżetu izby

1. Dotyczące indywidualnej sytuacji prawnej posła lub senatora

1. Immunitet

2. Niepołączalność

3. Prawo do diety parlamentarnej

4. Prawo do bezpłatnych przejazdów środkami transportu publicznego na terenie kraju

5. Prawo bezpłatnego otrzymywania dzienników urzędowych

6. Prawo do korzystania z funduszu świadczeń socjalnych

7. Obowiązek składania oświadczeń o stanie majątkowym – bezpośrednio po wyborze, raz do roku, dwa miesiące przed datą kolejnych wyborów (niezłożenie powoduje utratę prawa do uposażenia)

Każdy poseł i senator może otrzymać urlop bezpłatny w miejscu stałej pracy (staje się posłem zawodowym, otrzymuje miesięczne uposażenie oraz dodatkowe świadczenia finansowe i socjalne, zakaz równoczesnego wykonywania innej pracy zawodowej).

Za działalność parlamentarną posłowie odpowiadają przed Sejmem (upomnienie, nagana, obniżenie uposażenia i diety).