9. Malcolm Barnard. Semiologia, ikonologia, ikonografia

ZNAK:

De Saussure twierdzi, że znak językowy jest „połączeniem” albo „jednostką”. Stanowi jednostkę zawierającą element znaczący (signifiant) i element znaczony (signifie).

Znak językowy łączy „nie rzecz i nazwę, ale pojęcie i obraz akustyczny”.

Obraz akustyczny nazywa de Saussure elementem znaczącym, pojęcie zaś – znaczony.

Dźwięki, które słyszymy podczas mówienia, to elementy znaczące, a oznaczają one pojęcia lub znaczenia. Element znaczący może być potraktowany jako materialny, czy też fizyczny nośnik znaczenia. Ujęty w ten sposób stanowi obraz znaku – obraz, który dostępny jest naszej percepcji wzrokowej: gest, rysunek, malunek, zdjęcie, generacja komputerowa etc.

Element znaczony traktować można jako znaczenie, które jest nadane elementowi znaczącemu lub też związane z nim. Za to, co znaczone można uznać kategorie mentalne czy też myśli, które przychodzą do głowy, kiedy postrzegamy element znaczący (lub słyszymy).

Najważniejszym aspektem teorii de Saussurea jest to, że relacja: znaczące-znaczone jest „dowolna” . Powiązanie między tymi elementami jest arbitralne: to, który element znaczący oznacza jaki element znaczony, nie jest istotny tak długo, jak długo wspólnota użytkowników danego znaku zgadza się z tym ustaleniem. Znaczenie jest konsekwencją odróżniania.

„Znak” de Saussure’a pokrywa się z „symbolem” Peirce’a.

Stanowisko Peirce’a: nie jest odmienne, choć wyrażone jest w odmienny sposób.

„Znak”, czyli „reprezentant”, jest „czymś, co dla kogoś zastępuje coś innego pod pewnym względem lub ze względu na pewną własność”.

Peirce jako filozof zainteresowany jest znakiem innym niż językowy: chce wyjaśnić wszystkie znaki i jego analizy są bardziej rozległe niż de Saussure;a.

Kiedy ktoś postrzega jakiś znak, wytwarza on w jego umyśle inny znak – „interpretant”.

Ów znak coś reprezentuje: to coś określa Peirce jako „przedmiot”. Znak ten ze względu na coś zastępuje komuś coś innego. W znaku zawarte jest coś, co sprawia, że jako znak funkcjonuje: „podstawa”.

Z punktu widzenia badaczy kultury wizualnej przedmiotem zasadniczego zainteresowania jest relacja między znakiem i przedmiotem, a także to, ze względu na co znak reprezentuje swój przedmiot.

Peirce mówi o trzech rodzajach znaku, odpowiadającymi trzem różnym typom relacji między znakiem a przedmiotem: „ikona”, „indeks”, „symbol”.

IKONA - zachowuje silne podobieństwo do elementu znaczonego, znak przypomina lub wygląda jak przedmiot, którego jest znakiem (fotografia osoby, portret, perfumy sygnalizujące podniecenie seksualne)

INDEKS - posiada bezpośredni związek fizyczny z przedmiotem, do którego się odnosi, związek egzystencjalny, Jest „rzeczywiście dotknięty” przez przedmiot

Indeksy:

- ogień jest indeksem dymu

- kichanie jest indeksem przeziębienia

- wieża Eifla indeksem Paryża

- ślady zwierząt na śniegu, stóp na piasku

- pot indeksem wysiłku

- długa siwa broda indeksem sędziwego wieku

- luksusowy samochód może być indeksem bogactwa

SYMBOL - jest znakiem, który oznacza jakiś przedmiot w wyniku przyjętej konwencji. Wymaga znajomości kodu, trzeba mieć wiedzę by go zrozumieć

Wspólnota użytkowników znaku zgadza się co do tego, że pewien konkretny znak będzie odnosił się do konkretnego przedmiotu. Nie chodzi o podobieństwo ani o przyczynowe związki. Relacja ta jest arbitralna.

Wszystkie słowa i cyfry arabskie są symbolami.

Typy znaków nie wykluczają się wzajemnie. Znak drogowy może być jednocześnie indeksem, ikoną i symbolem. Czerwona obwódka jest symbolem, Reprezentacja skrzyżowania na znaku jest połączeniem ikony i symbolu, Indeks, bo powołany został do życia dzięki istnieniu na świecie rzeczywistych skrzyżowań – przyczynowe powiązanie. (Znak: skrzyżowanie z droga podporządkowaną).

`kryterium tego podziału – relacja między znakiem a rzeczywistością (przedmiotem odniesienia)

`czym innym jest związek pomiędzy znaczonym i znaczącym, czym innym umiejętność odkrycia znaczenia

`jeżeli chodzi o uporządkowanie semiologiczne (rozróżnienie między symbolem, indeksem, ikoną) zawsze należy brać pod uwagę kontekst

<- może być indeksem, bo jest umieszczony obok przestrzeni do której

odsyła

<- może być symbolem (wymaga znajomości określonego kodu)

SYMBOL – konwencja

INDEKS – przyległość

IKONA – podobieństwo

FOTOGRAFIA

` informuje o realnym istnieniu materialnego przedmiotu/ obiektu

` materialny związek: światło, które pada odbijając się od obiektu

` proces o charakterze fizycznym

` światło, które odbijałam mając 3 lata zostało utrwalone na materialnym nośniku – związek fizyczny

- fotografia może być indeksem

DENOTACJA I KONOTACJA:

Terminy te opisują dwa różne rodzaje/poziomy znaczenia.

Denotacja – rodzaj znaczenia, które jest zrozumiałe wówczas, gdy kształty, linie, kolory i faktura obrazu są rozumiane jako reprezentujące realne przedmioty. Jest zrozumiałe, jak można odpowiedzieć na pytania: co to jest? czego to jest obraz? Denotacja często określana jest jako „literalne” znaczenie obrazu.

Konotacja – bardziej złożona. Objaśniana bywa jako myśli, uczucia, skojarzenia, które towarzyszą postrzeganiu przez kogoś jakiegoś artefaktu kultury wizualnej. Mogą to być uczucia – gdy patrzymy na fotografię, skojarzenia – dostarczone przez jakiś element architektury, myśli – przychodzące do głowy, kiedy patrzy się np. na typ czcionki.

Denotacja: inaczej „ikoniczny przekaz niekodowany”, „obraz dosłowny”.

Konotacja: inaczej „przekaz kulturalny”, „przekaz symboliczny”.

Barthes: reklama makaronów Panzani:

Denotacją jest to, co rozumie się wówczas, gdy pojmuje się, czego wizerunkiem jest dany obraz. Rozpoznawanie kształtów, linii, kolorów, faktur oznacza rozumienie denotacyjnego znaczenia obrazu. Elementami znaczonymi denotacji są rzeczywiste przedmioty występujące w scenie (np. reklamy). Elementy znaczące to te same przedmioty sfotografowane. Łącznie tworzą znaki DENOTATYWNE. Aby móc zrozumieć te znaki, nie potrzeba szczególnej wiedzy – by zrozumieć i rozpoznać obraz pomidora wystarczy wiedzieć, czym jest obraz, co to jest pomidor etc. Wiedza ta łączy się z naszą percepcją. Wiedza ta jednak „nie jest zerowa” – uczymy się postrzegać obraz, rozpoznawać, czy mamy do czynienia z obrazem czy z pomidorem.

Konotacja: Aby zrozumieć ten znak potrzebne jest pewne doświadczenie związane z „osobistym robieniem zakupów” (reklama). Elementy znaczące: kolory pomidorów, papryki, grzybów; Włochy. Element znaczony – świeżość produktów, domowa aura. Zrozumienie tego znaku to rezultat „znajomości pewnych stereotypów turystycznych”. Znajomość barw włoskiej flagi, stereotypu Włochów, jako „makaroniarzy” etc. Kompletność dania: element znaczący – zaopatrywanie się w składniki: puszki, makaron, sos i warzywa. Element znaczony – idea, zgodnie z którą Panzani dostarcza wszystkiego, co niezbędne do przygotowania posiłku. Kompozycja obrazu: element znaczący: ułożenie elementów, znaczony – martwa natura.

STRUKTURA: NARRATYW, SYNTAGMA I PARADYGMAT:

Sposób, w jaki dany znak różni się od każdego innego – tworzy znaczenie owego znaku.

Pojęcie struktury: jest zasadniczo systemem odróżnień lub powiązań. Każdy znak tworzy powiązanie z innym znakiem lub też odróżnia się od nich na dwa sposoby.

Semiologia nazywa te powiązania lub odróżnienia syntagmatycznymi (odróżnienie przedmiotów, znaków, które występują przed sobą lub po sobie) i paradygmatycznymi (odróżnienie przedmiotów, znaków, które mogą się wzajemnie zastępować).

MENU: różnicowanie syntagmatyczne wyjaśnia powiązania między zupą, daniem głównym i deserem. Potrawy – znaki- następują po sobie lub przed sobą i ktoś, kto prosi kelnera, by podał je w złej kolejności, wyjdzie na osobę nieobytą

Różnicowanie paradygmatyczne wyjaśnia z kolei powiązania między możliwościami dokonywania wyboru w ramach każdej z tych wskazanych grup potraw. Potrawy znaki – nie są konsumowane jedna po drugiej. Jedna może zastępować drugą i ten, kto zamówi trzy dania główne, jedno po drugim, może stać się obiektem niezupełnie oczekiwanego zainteresowania.

Syntagmatyczne: ten, a potem ten, a następnie ten. Paradygmatyczne: ten lub ten, albo ten.

Panofsky: wyróżnia trzy sposoby rozumienia obrazu, trzy poziomy znaczenia: określa je jako warstwy „opisu preikonograficznego”:

1. opis preikonograficzny – sprowadza się do rozpoznania, że linie, kolory i bryły na przedstawieniach reprezentują przedmioty i zdarzenia. Na podstawie doświadczenia praktycznego każdy może rozpoznać kształt.

2. analiza ikonograficzna – odnosi przykładowe motywy, przedstawienia ludzi, zwierząt i roślin, do struktur. Obraz jest zrozumiały wówczas, gdy przedmioty, ludzie i rzeczy na nim przedstawione, powiązane są z opowieściami, pojęciami etc. Ostatnia wieczerza da Vinci.

3. interpretacja ikonologiczna – odnosi opowieści, pojęcia, tematy i alegorie wykorzystywane przy analizie ikonograficznej do podstawowych zasad, którymi rządzą się poszczególne nacje, okresy historyczne i osoby. Używa tych pojęć, opowieści itp. by dać wskazówki na temat podstawowej natury czasów i miejsc, w których tworzone są obrazy.

SŁABE I MOCNE STRONY PERSPEKTYWY STRUKTURALNEJ I PERSPEKTYWY SEMIOLOGICZNEJ:

Mocną stroną ujęć strukturalnego i semiologicznego jest to, że można je wykorzystać do zrozumienia wszystkich artefaktów kultury wizualnej. Kategorie te mogą znaleźć zastosowanie we wszystkich rodzajach graficznych przedstawień: obrazach, rysunkach, fotografiach, grafice komputerowej – wszystkie one mogą być przedmiotem analizy strukturalnej i rozumienia.

PODSUMOWANIE:

Strukturalizm nie może pozbyć subiektywności, indywidualnej interpretacji – musi się pojawić chociażby po to, by można było dotrzeć do takiego zbioru znaków, w którego kategoriach będzie można rozpocząć i prowadzić proces rozumienia.

Mamy do czynienia z dialektyczną relacją między momentem strukturalnym a interpretatywnym w rozumieniu. Owe momenty warunkują się wzajemnie i jeden nie może działać bez drugiego.