1. Wątroba (hepar/iecur): a) największy gruczoł organizmu, zwany centrum metabolicznym organizmu.
b) u człowieka stanowi 5% masy ciała, a po usunięciu nawet 2/3 wątroby, dochodzi do jej regeneracji dzięki komórkom macierzystym.
c) anatomicznie zbudowana jest z płatów otoczonych otrzewną zrośniętą z torebką włóknistą. Torebkę buduje tkanka łączna włóknista zwarta, zawierająca liczne hepatocyty (komórki wątrobowe = komórki tuczne). W obrębie płatów zawarte są płaciki (tzw. zraziki anatomiczne). We wnęce wątroby leżą żyła wrotna, tętnica wątrobowa i przewód żółciowy wspólny.
d) podstawową jednostką budulcową jest płacik anatomiczny- wielościenny tj. pięciościenny/sześciościenny pryzmat zdrenowany siecią naczyń krwionośnych i kanalików żółciowych.
e) najwyraźniejsze płaciki występują w wątrobie u świni i wielbłąda, bo są od siebie pooddzielane znaczną ilością tkanki łącznej włóknistej luźnej. Natomiast u innych gatunków zwierząt płaciki są mniej wyraźne, bo tkanka łączna ogranicza się jedynie do naroży między płacikami do tzw. przestrzeni wrotno-żółciowych zwanych dawniej przestrzeniami bramno-żółciowymi, w których leżą triady wątrobowe. Na przekroju poprzecznym płaciki są pięcio- lub sześciobokami między którymi występują na ich narożach przestrzenie wyżej wymienione wrotno-żółciowe.
f) *unaczynienie czynnościowe: •żyła wątrobowa (vena portae) (dawniej żyła Bramna) prowadzi do wątroby krew czynnościowo bogatą w substancje odżywcze wchłonięte w przewodzie pokarmowym oraz krew ze śledziony
•po wniknięciu do gruczołu dzieli się na żyły międzypłatowe, a te na żyły międzypłacikowe, znajdujące się w tkance łącznej przestrzeni wrotno-żółciowych
•żyły międzypłacikowe rozpadają się na na żyły okołopłacikowe tworząc splot okołopłacikowy wokół całego płacika
•żyły okołopłacikowe na obwodzie płacika rozpadają się na sinusoidy śródpłacikowe tj. naczynia włosowate żylne typu zatokowego o ścianie nieciągłej
•między komórkami śródbłonka występują odstępy i brak jest błony podstawnej
•sinusoidy od obwodu płacika podążają promieniście ku jego środkowi i uchodzą do żyły środkowej (vena centralis)
•w obrębie płacika występuje sieć dziwna żylno-żylna (rete mirabile veno-venosum), gdzie żyły okołopłacikowe przez naczynia włosowate żylne zatokowe uchodzą do żyły środkowej
•sinusoidy mają dużą średnicę- ok. 30 µm i między komórkami śródbłonka występują komórki Browicz-Kupffera, makrofagi fagocytujące bakterie, komórki nowotworowe, kompleksy antygeny-przeciwciała, zużyte erytrocyty, a także wytwarzają włókna srebrochłonne siateczkowe
•na zewnętrznej stronie sinusoid, skierowanej do przestrzeni okołozatokowej występują komórki tłuszczowe okołozatokowe (komórki Ito), które zawierają krople tłuszczów z rozpuszczoną i zmagazynowaną witaminą A oraz wydzielają erytropoetynę
•żyła środkowa leżąca w osi płacika rozpoczyna się w 1/3 wysokości, a u podstawy płacików żyły środkowe uchodzą do żył podpłacikowych, a te do żyły głównej doogonowej (vena cava caudalis);
*unaczynienie odżywcze: •tętnica wątrobowa (arteria hepatica) prowadzi do wątroby krew odżywioną, bogatą w tlen
•dzieli się analogicznie jak żyła wrotna na tętnice międzypłatowe, te na tętnice międzypłacikowe leżące w przestrzeni wrotno-żółciowej obok żył międzypłacikowych jako drugi element triady wątrobowej
•od tętnic międzypłacikowych odchodzą tętnice okołopłacikowe, które na obwodzie płacika rozpadają się na naczynia włosowate tętnicze wpadające do sinusoid tj. naczyń włosowatych żylnych o ścianie nieciągłej
•tutaj na obwodzie płacika krew tętnicza miesza się żylną i krwią zawierającą najwięcej odżywczych substancji i tlenu.
g) w skład płacika wchodzą: *naczynia krwionośne;
*komórki Browicz-Kupffera;
*komórki Ito;
*włókna siateczkowe, oplatające sinusoidy i żyłę środkową oraz tworzące rusztowanie dla naczyń włosowatych (stąd światło żyły środkowej jest zawsze otwarte, ziejące) i hepatocytów (komórek wątrobowych);
*hepatocyty: •tworzą miąższ wątroby i układają się promieniście między sinusoidami w postaci blaszek/beleczek podobnych do sznurów
•są wielościenne (pięcio-, sześcio-, dwunastościenne)
•wielkości ok. 20-30 µm
•30-80% hepatocytów jest poliploidalnych tzn. zawierających 2-4 jąder komórkowych, co świadczy o ich wzmożonym metabolizmie
•zawierają liczne mitochondria, aparaty Golgiego, lizosomy, peroksysomy, ER gładką i szorstką, ziarenka glikogenu zwane glikosomami białek, barwniki żółciowe oraz krople tłuszczu
•żyją ok. 150 dni
•wyróżniamy 3 powierzchnie: -naczyniową zwrócona do sinusoid na których występują mikrokosmki- między mikrokosmkami a śródbłonkiem sinusoid znajduje się przestrzeń dołu zatokowego wypełnionego osoczem krwi, do której zwrócone są mikrokosmki. Tutaj zachodzi dwukierunkowa wymiana substancji krew-hepatocyt
-komórkową łączą się ze sobą strefa zwarcia, przylegania i desmosomy
-kanalikową utworzona przez rowkowate zagłębienia błon komórkowych przylegających do siebie hepatocytów tworzących ścianę kanalików żółciowych z mikrokosmkami, w obrębie płacików kanaliki żółciowe śródpłacikowe nie mają własnej ściany, dopiero na obwodzie uzyskują własną ścianę i przechodzą w przewody żółciowe międzypłacikowe wysłane nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym. Przewody te leżą w przestrzeniach wrotno-żółciowych, stanowiąc trzeci element triady wątrobowej razem z żyłą i tętnicą międzypłacikowymi. W przestrzeni tej może też występować naczynie chłonne międzypłacikowe- dlatego niekiedy niektórzy autorzy uważają, że istnieje tetrada wątrobowa.
*w płaciku żółć płynie odwrotnie do krwi (od środka na odwrót);
*kanaliki żółciowe;
*włókna nerwowe, które kończą się na hepatocytach i naczyniach włosowatych.
h) w wątrobie wyróżniono umownie: *zrazik wrotny: •czynnościowy
•kształt trójkąta
•w środku leży triada wątrobowa
•na narożach występują żyły środkowe 3 płacików anatomicznych
•najważniejszym elementem triady jest przewód żółciowy międzypłacikowy, do którego spływa żółć z fragmentów 3 ujść płacików anatomicznych;
*gronko wątrobowe: •czworobok, jego oś stanowią pojedyncza żyła i tętnica okołopłacikowa, a jego boki 2 żyły środkowe i 2 przestrzenie wrotno-żółciowe
•krew dopływa do hepatocytów z pojedynczej żyły i tętnicy okołopłacikowej
•pojęcie to tłumaczy odżywianie i natlenowanie w tym obszarze wątroby
•w zależności od odległości od żyły i tętnicy okołopłacikowej w gronku wyróżnia się 3 strefy:
-aktywnego metabolizmu najbliżej żyły i tętnicy, gdzie hepatocyty są najlepiej zaopatrzone w substancje odżywcze i tlen
-zmiennego metabolizmu środkowa
-niskiego metabolizmu najdalej, położona blisko żyły środkowej.
Hepatocyty ostatnich 2 stref dostają krew uboższą w substancje odżywcze i tlen.
i) funkcje wątroby- hepatocyty pełnią najwięcej funkcji spośród wszystkich komórek, mają 700 enzymów:
*udział w metabolizmie glukozy- z glukozy i galaktozy w procesie glikogenogenezy przy udziale syntetazy glikogennej syntetyzującej i magazynującej glikogen, przeprowadza rozpad glikogenu glikogenonatizą, oba te procesy regulują stężenie glukozy we krwi;
*wytwarzanie żółci- hepatocyty syntetyzują żółć i barwniki żółci ze zużytych erytrocytów; żółć zawiera wodę, kwas żółciowy, bilirubinę, cholesterol, fosfolipidy, lecytynę, związki mineralne, przeciwciała; część żółci doprowadzana jest do dwunastnicy i emulguje tłuszcze oraz pobudza ruchy robaczkowe jelita; częściowo jest magazynowana w pęcherzyku żółciowym; u konia, jeleniowatych, słonia, gołębia i perliczki brak jest pęcherzyka żółciowego; do żółci wydalane są endo- i egzogennie szkodliwe substancje;
*udział w metabolizmie białek i peptydów- hepatocyty są komórkami anifikrynowymi, czyli dwukierunkowego wydzielania do wewnątrz, do krwi wpuszczane są: mocznik, białka; a na zewnątrz wydzielana jest żółć, do kanalików żółciowych; syntetyzują i rozkładają wiele białek np. osocza i surowicy krwi (fibrynogen, protrombinę, albuminę, transferrynę) i do krwi je oddają;
*udział w metabolizmie lipidów- syntetyzują lipidy osocza krwi (cholesterol, triglicerydy, fosfolipidy) oraz białka apolipoproteiny, które łączą się z lipidami tworząc lipoproteidy rozprowadzane do różnych narządów;
*udział w syntezie glikoproteiny, angiotensynogenu;
*wydzielanie hormonów i magazynowanie witamin- peptydowe => somatomedyny wpływające na wzrost ciała i erytropoetyna => erytropoeza; magazynują i oddają do krwi witaminę A, B3, B2, B4, B12, K;
*wytwarzają heparynę przez komórki tuczne torebki włóknistej wątroby;
*udział w detoksykacji szkodliwych metabolitów i unieczynnieniu leków, bo wychwytują substancje szkodliwe.
2. Trzustka (pancreas): a) składa się z 3 części: *głowy;
*trzonu;
*ogona.
b) drugi co do wielkości gruczoł przewodu pokarmowego.
c) otoczona torebką łącznotkankową, od której odchodzą pasemka tkanki łącznej, dzieląc miąższ gruczołu na nieregularne, różnej wielkości płaciki.
d) przypomina budową śliniankę przyuszną, w płacikach wyróżnia się:
*część zewnętrzną wydzielniczą (egzokrynową), wytwarzającą enzymy trawienne, wchodzące w skład soku trzustkowego- są tu: •pęcherzyki trzustki (część wydzielnicza)
•przewody wyprowadzające;
*część wewnętrzną dokrewną (endokrynową), wytwarzającą hormony.
3. Pęcherzyk trzustki: a) zbudowany jest z komórek kształtu piramid, czyli ściętego stożka, które położone są na błonie podstawnej, wzmocnionej włóknami srebrochłonnymi.
b) jego światło jest niewielkie i dlatego między komórkami gruczołowymi wpychają się kanaliki międzykomórkowe.
c) zawierają kuliste jądro usytuowane w środku lub zepchnięte do błony podstawnej.
d) *w części podstawnej komórki występuje dobrze rozwinięta ER szorstka, barwiąca się na granatowo barwnikami zasadowymi;
*pod jądrem leżą także liczne mitochondria;
*nad jądrem są dobrze rozwinięte aparaty Golgiego, liczne ziarna zymogenu, proenzymy syntetyzowane na ER szorstkiej- są one segregowane i otaczane błoną w aparatach Golgiego. Ziarna zymogenu barwią się na czerwono, ponieważ są kwasochłonne.
4. Wydzielina z pęcherzyków trzustki dostaje się do pierwszych, najmniejszych przewodów wyprowadzających śródpłacikowych- wstawek, pokrytych nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym. Nabłonek ten może wnikać do światła pęcherzyków, tworząc komórki zwane inaczej śródpęcherzykowmi. Wstawki następnie przechodzą w przewody wyprowadzające- międzypłacikowe, wysłane nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym. Te przewody uchodzą do przewodu głównego, wysłanego także nabłonkiem jednowarstwowym cylindrycznym, ale między komórkami walcowatymi znajdują się komórki śluzowe. Pod nabłonkiem, w tkance łącznej występują miocyty. Przewód trzustkowy główny razem z przewodem żółciowym wspólnym uchodzą do dwunastnicy na brodawce dwunastniczej (papilla duodeni).
5. a) część zewnętrzno-wydzielnicza: wytwarza enzymy trawienne, wchodzące w skład soku trzustkowego trypsyna, chymotrypsyna i karboksypeptydazy trawiące białka, lipaza, fosfolipaza i esterazy rozkładające tłuszcze, amylaza trawiąca węglowodany, nukleazy- DNaza i RNaza rozkładające kwasy nukleinowe oraz elastazy trawiące elastynę. Sok trzustkowy dopływa do dwunastnicy i wchodzi w skład soku jelitowego. Wydzielanie części zewnątrz-wydzielniczej regulują hormony pobudzanie: sekretyna, gastryna, pankreozymina; hamowanie: somatostatyna.
b) część wewnętrzno-wydzielnicza: składa się z wysp trzustkowych w ilości 1-3 mln. Są one nieregularnie rozmieszczone w obrębie płacików, między elementami zewnątrz-wydzielniczymi. Są dużymi, owalnymi, okrągłymi lub wydłużonymi strukturami; zbudowanymi z 4 rodzajów komórek endokrynowych:
*komórki A/α- kwasochłonne, ok. 20%, leżą na obwodzie wysp i wytwarzają glukagon => podwyższa poziom glukozy we krwi, wpływając na glikogenolizę w hepatocytach;
*komórki B/β- barwią się słabo, ok. 70%, leżą w środku wysp i wytwarzają insulinę => obniża poziom glukozy we krwi, wpływając na glikogenogenezę w hepatocytach;
*komórki D/δ- 5-7%, wytwarzają somatostatynę => hamuje zarówno wydzielanie glukagonu, jak i insuliny;
*komórki PP- max. 4%, wytwarzają polipeptyd trzustkowy => pobudza produkcję kwasu solnego w żołądku oraz pobudza glikogenolizę i hamuje wydzielanie soku trzustkowego.