Geografia polityczna - wyodrębniona i autonomiczna nauka o Ziem młoda nauka, różni się od pozostałych nauk geograficznych. Pierwsze oznaki tej dyscypliny ujawniły się w starożytności : Herodot, Platon, Arystoteles, Stradon. Arystoteles - model państwa - zależność pomiędzy ludnością a terytorium.
PODSTAWOWE ATRYBUTY GEOGR. POLIT.;
proces polityczny
przestrzeń polityczna
- dyscyplina zajmująca się wzajemnym oddziaływaniem przestrzeni geogr. I procesów polit. , badanie zjawisk politycznych w kontekście przestrzennym
przedmiotem badań geogr.polit. jest –
- obszar określony granicami i odznaczający się pewną organizacją, przede wszystkim państwo i jego terytorium
- struktura i funkcje regionów polit.
- jednostki niższego rzędu, ugrupowania państw, struktury ponadpaństwowe
- struktury ekonomiczne mające swe źródło w układzie stosunków polit.
- zmierza do wykrywania prawidłowości, przedmiot swoich badań rozpatruje w aspekcie globalnym i szczegółowym
METODOLOGICZNE ZAŁOŻENIE GEOGRAFII POLITYCZNEJ
- jest nim pogląd, który odrzuca zarówno determinizm mechanistyczny, jak i woluntarystyczny indeterminizm.
- człowiek jest częścią przyrody i nie może istnieć poza nią, podlega jej wpływom i sam ją przeobraża
- położenie Wielkiej Brytanii i jej polityka izolacjonizmu. Położenie zapewniało ochronę i zwalniało rząd z łożenia na siły lądowe, dzięki czemu można było rozbudować flotę. - Japonia : 120 mln mieszkańców, 380 tyś. km 2 - grunty orne zajmują 15 % powierzchni kraju. Dzięki położeniu jest jednym z najlepiej rozwiniętych krajów.
Stradon - pierwszy opisał znany świat ( XVII ksiąg ), jego opracowanie stało się podstawowym dziełem dla wojska i administratorów (głównie Imperium Rzymskie).
Historia geografii politycznej - liczy sobie około 2000 lat.
Monteskiusz - okres wielkich odkryć geograficznych - podniósł znaczenie klimatu i środowiska naturalnego w formowaniu się rządów - zależność pomiędzy gospodarką rolną, zaludnieniem, obszarem państwa a sposobem rządzenia. Reprezentował on determinizm.
Buffon - odrzucał determinizm, mówił o wzajemnym wpływie człowieka i środowiska.
Termin geografia polityczna - pojawia się pierwszy raz XVIII wieku w pracach Turgota oraz w pracach Kanta. W Polsce prekursorem tego terminu był Karol Wyrwicz. Kant geografię polityczną uważał za badanie zależności pomiędzy czynnikami politycznymi a środowiskiem przyrodniczym. Niektórzy widzą początki geografii politycznej w pracach Williama Petty ( XVII wiek ). Rozważał on nad położeniem geograficznym terytorium państwowego oraz znaczeniu rozmieszczenia ludności, jako potencjału gospodarczego kraju.
W XIX wieku ścierały się poglądy racjonalistycznego indeterminizmu (przyczyny kształtowania się stosunków politycznych i społecznych widział w woli jednostek, zakładał on, że państwo często tworzone jest z woli jednostek w wyniku umowy społecznej) i determinizmu (który powstanie i upadek państwa widział jako dzieło Boga lub przyrody)
Ratzel Fryderyk ( XIX w) - W dziele „Geografia polityczna„ sformułował 7 praw rozwoju państwa. Uważał państwo za organizm podlegający prawom doboru naturalnego i walki o byt oraz że państwo przechodzi cały cykl od dzieciństwa do dorosłości i starzenia się. Prymitywny naród nie stworzy wielkiego i silnego państwa. Uważał on że Europa jest za mała, żeby mogło być tam więcej niż jedno państwo. Uważany jest za twórcą teorii przestrzeni życiowej dla Niemiec „lebens raum„. Jego założenia legły u podstaw powstania pojęcia geopolityka.
Prawa rozwoju państwa :
1. przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą te samą kulturę
2. terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa
3. państwo rośnie wraz z wchłanianiem mniejszych jednostek politycznych
4. granica jest peryferyjnym organem państwa, odzwierciedla jego siłę i rozwój a więc nie jest ona stała
5. państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia
6. kierunek ekspansji przesuwa się od państwa bardziej do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie
7. dążenie do ekspansji terytorialnej państwa rośnie wraz z poszerzaniem jego obszaru.
Eugeniusz Romer - przełom XIX i XX wieku w Polsce rozwój geografii politycznej. Ścierają się 2 wiodące szkoły :
- niemiecka ( Ratzel )
- francuska ( Vidal de la Blache ).
Główne kierunki geografii politycznej (wg T. Rennera)
1. kierunek krajobrazowy
2. kierunek ekologiczny
3. kierunek organiczny
Kierunek krajobrazowy - Badał przejawy działalności i organizacji politycznych, które znajdowały swój wyraz w krajobrazie - położenie, obszar, kształt państwa, podział administracyjny, granice państwowe.
Kierunek ekologiczny - Przedstawił sposób przystosowania się postaw ludzi i stosunku politycznego do charakteru danego obszaru - adaptacja grup społecznych do warunków naturalnych.
Kierunek organiczny - Państwo jako organizm (oparta na teorii Ratzla)
GEOGRAFIA GOSPODARCZA – bada wzajemne oddziaływanie człowieka na zastane przez niego środowisko geograficzne, przedmiotem badań są przestrzenne struktury i procesy systemu: środowisko geogr.- społeczeństwo
W skład GEOGR GOSP wchodzą:
- geogr. ludności
- g. osadnictwa
- g. rolnictwa
- g. przemysłu
- g. komunikacji
- g. handlu i usług
- g. polityczna
- g. turystyki
KIERUNKI BADAWCZE GEOGR. GOSPODARCZEJ
- regionalny - dostarczanie opisu zmiennego charakteru powierzchni Ziemi
- ekologiczny – badania nad takim wykorzystaniem środowiska aby mogło ono zaspokoić coraz większe potrzeby wciąż rosnącej liczby ludności
- przestrzenny – poznawanie przestrzennych aspektów zjawisk przyrodniczych społ-gosp.
FUNKCJE GEOGR. GOSP.:
- informacyjno-diagnostyczna
- teoretyczno-wyjaśniająca
- prognostyczna
- planistyczno-decyzyjna
GEOPOLITYKA - pojęcie to sformułował szwedzki naukowiec Rudolf Kiellen. Dowodził, że terytorium to ciało, a jego granice są narządami, regiony produkcyjne to kończyny tego organizmu, drogi komunikacyjne to układ krążenia, stolica - system nerwowy.
Kryteria badania państwa Kiellena :
1. kretopolityka - nauka o organizacji władzy
2. socjopolityka - badanie stosunków i potrzeb społecznych
3. etnopolityka - badanie psychologii narodu
4. ekopolityka - nauka o gospodarce
5. geopolityka - badanie środowiska geograficznego państwa
Geostrategia - pewną dziedzina geopolityki ( stworzyli to uczeni angielscy i amerykańscy ) - strategia własnych rządów.
A.T. Mahan (USA), podkreślał rolę morza w życiu państwa, twierdził że na rozwój i utrzymanie potęgi morskiej państwa oddziałują: 1)położenie geograficzne 2)fizyczne ukształtowanie p. 3)rozciągłość terytorialna 4)liczba ludności 5)charakter narodowy 6)sposób rządzenia; był on zwolennikiem polityki siły, powoływał się na Wielką Brytanię, dowodziła, że o znaczeniu kraju nie decyduje wielkość obszarów lecz długość linii brzegowej i charakter portów
- geopolityka wg Halforda Mackindera (UK): kontynenty: Europa, Azja i Afryka tworzą World Island-wyspę świata, którą otacza wewnętrzna strefa brzegowa ora zewnętrzna strefa brzegowa obejmująca Japonię, UK, obie Ameryki, Australię i Afrykę Pd. Jądrem Wyspy Świata i geograficzną osią historii jest tzw. Heartland-obejmujący Rosję, zach. Chiny, Mongolię, Afganistan, Beludżystan i Iran, wg niego, kto rządzi wyspą świata rządzi światem;
- N.J Spykman był krytykiem Mackindera, wykazał słabe strony Heartlandu, próował udowodnić, że zasadnicze znaczenie strategiczne i polityczne maja nie środkowe, lecz obrzeżne obszary Eurazji – tzw. Rimland, które są buforem między mocarstwami lądowymi a morskimi
- A.P.Seversky – (Rosjanin) podkreślał przewagę sił powietrznych nad morskimi, sporządził mapę o odwzorowani azymutalnym która ukazała bliskość USA i ZSRR
- równowaga sił, która istniała między USA i ZSRR w okresie zimnej wojny i późniejsze odprężenia miły wpływ na geopolitykę;
- po II wojnie światowej system globalny ewoluował w kierunku wyspecjalizowanej integracji, początkowo przez dwubiegunowość mocarstw, potem przez wielobiegunowość;
- integracja hierarchiczna polega na istnieniu państw na różnych poziomach rozwoju, które są powiązane w skali światowej i regionalnej
- Siłę główną tworzą USA, ZSRR, Wspólnota Europejska, Japonia, Chiny, siły drugorzędne to regiony, których znaczenie ogranicza się do własnych regionów, trzeci i czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony
- miejsce państwa w hierarchizacji można oszacować za pomocą miar: 1)wielkość zasobów ludzkich 2)zaawansowanie technologii jądrowej 3)stopień zwartości narodowej 4)wielkość zasobów polit-milit 5)ranga geograf. 6)rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych 7) ekon,polit,milit. możliwości oddziaływania itd.;
- osiągnięcie równowagi światowej nie jest możliwe przy obecnym podziale świata;
- nowym elementem w geopolit. jest rozpad ZSRR i próba jego odbudowania;
- obecnie zwiększa się świadomość międzynarodowa;
- organizacje służą instytucjonalizacji problemów globalnych;
- gł.problemy świata: proliferacja broni jądrowej, p.ekologiczne, szybki przyrost ludności, p.wyżywieniowe, epidemie, przestępczość zorganizowana;
Geopolityka - badanie środowiska geograficznego państwa. Wyróżnia się również geostrategię jako wytłumaczenie pewnych zmian na mapach politycznych świata. Mówi ona o kluczowości pewnych regionów na świecie i o tym, że organizm nimi władający ma dominująca rolę nad całym terytorium. Według tego poglądu Europa, Azja i Afryka tworzą swoistą wyspę. A kluczowym terytorium dla rządzenia tą wyspa jest Europa Wschodnia. Rządzenie te częścią daje dominującą rolę na całym świecie. Z powyższych rozważań wnika, że głównym podmiotem badań geografii politycznej jest państwo. Państwa na świecie podzielić można na wiele kategorii według różnych kryteriów. Tymi kryteriami są:
polityczno - ustrojowe
demograficzno - społeczne
ekonomiczno - gospodarcze
przyrodnicze
kształt i wielkość terytorium
Pojęcie geopolityka zostało stworzone przez szwedzkiego politologa Rudolfa Kjellena na początku XX w. dla określenia szczególnej analizy polityki prowadzonej w odniesieniu do uwarunkowań, jakie tworzą czynniki przestrzenne: rozumie się pod tym pojęciem nie tylko i nie tyle czynniki czysto fizyczne, jak morfologia przestrzeni czy klimat, lecz przede wszystkim stosunki współzależności między bytami politycznymi określanymi terytorialnie.
- Nauka o zmiennej strategii politycznej zdeterminowanej przez czynniki cywilizacyjne i rozgrywającej się na niezmiennej przestrzeni geograficznej w perspektywie długiego trwania historycznego.
- Jest umiejętnością budowy modeli teoretycznych, myślenia, analizy czy też patrzenia na państwo w kategoriach przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na nim toczą.
- Nauka zajmująca się oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych.
- Dyscyplina z pogranicz geografii, historii, nauk politycznych, ekonomii i nauk społecznych. Dyscyplina neutralna politycznie, choć wykorzystywana niekiedy przez politykę w dobrej lub złej wierze.
- Ogólnie, w porównaniu z geopolityką tradycyjną nowa, współczesna geopolityka przyznaje większą wagę ludzkim czynnikom geograficznym, takim jak demografia, gospodarka, etnologia, socjologia, antropologia itp., niż czynnikom fizycznym, których wpływ i znaczenie zostały głęboko zmodyfikowane przez technologię.
Istota geopolityki:
(wg Tomasz Gobisia) – widzi państwa lub inne twory polityczne jako organizacje przestrzenne, które toczą nieustanną walkę. Państwa nie są nieruchome lecz są strukturami dynamicznymi. Państwo nie jest tworem administracyjno-politycznym.
Specjaliści w róŜny sposób definiują zakres zainteresowań globalistyki:
wartość przewodnią stanowią dąŜenia do całościowej wizji rzeczywistości (M. Heller, J.
śyciński, 1986),
nauka w jej pokartezjańskim kształcie przyczyniła się do powstania ciekawego, lecz
kontrowersyjnego ruchu intelektualnego, zwanego nową g n o z ą lub neognozą albo gnozą
z Princeton. Postawę neognostyka charakteryzuje przede wszystkim poszukiwanie
wielkiej syntezy „jedni", która jest moŜliwa dzięki pierwiastkowi duchowemu jednoczącemu
świat człowieka i przyrody (R. Ruyer, 1982),
na społeczeństwa i kraje powinno się patrzeć przez pryzmat systemu światowego.
Stanowi on całość rządzącą się własnymi prawami, a jego funkcjonowanie wpływa na
poszczególne obszary Ziemi (A. Bergesen, 1982),
nauki społeczne wykazują coraz większe zainteresowanie dynamiką globalną oraz tzw.
nowoŜytnym systemem światowym (J. Wallerstein, 1974),
nowa Europa w zmieniającym się systemie globalnym jest wspaniałą kanwą do rozwaŜań na temat procesów wzmocnienia siły konkurencyjnej nauki polskiej w układach europejskich i globalnych (A. Kukliński, 1991),
podstawą analizy powinny być nie państwa, lecz korporacje ponadnarodowe i banki. Świat
staje się ekonomiczną całością (N. Thrift, 1986),
świat przechodzi paradygmat zmian od geopolityki do geoekonomii, po których globalne
korporacje stają się głównym regulatorem kapitału (J. Sigurdson, 1992).
Cechą globalistyki jest jej interdyscyplinarność. NiezaleŜnie od rosnącej liczby publikacji
na temat globalistyki, moŜna stwierdzić, Ŝe nie zawsze zawierają one jasną odpowiedź na pytanie o
przedmiot i zakres tego kierunku badawczego. Większość autorów za globalne uznaje problemy
powstające w wyniku obiektywnie obserwowanego rozwoju społecznego, powodujące zagroŜenia
dla całej społeczności światowej i wymagające zjednoczenia jej wysiłków w celu ich rozwiązania
(np. zagroŜenia wymieniane w Raportach Klubu Rzymskiego). Wszystkie publikacje z zakresu
globalistyki, które dotychczas się ukazały, wyraźnie wskazują na to, Ŝe nie chodzi o jeden, lecz o
zespół problemów. Problemy te są przy tym traktowane jako równorzędne, aby uniknąć trudności
w ich hierarchizowaniu (zarówno z przyczyn merytorycznych, jak i politycznych). W. Anioł
(1985) w artykule ZaleŜności globalne a stosunki międzynarodowe wymienił trzy podstawowe
cechy problemów globalnych:
ogólnoświatowa skala, a więc problemy te dotyczą całej ludzkości, mają charakter
ponadpaństwowy i ponadregionalny, w mniejszym lub większym stopniu obiektywnie
oddziałują na rozwój wszystkich społeczeństw;
olbrzymia waga, czyli Ŝe problemy te mają charakter krytycznych zagroŜeń, toteŜ są
szczególnie istotne z punktu widzenia perspektyw człowieka. Wywołują tak wiele
niebezpiecznych zakłóceń, Ŝe ich nieprzezwycięŜenie stawia pod znakiem zapytania
przyszłe losy i przetrwanie ludzkości;
sposób rozwiązywania, aby problemy te przezwycięŜyć, jest potrzebna moŜliwie ścisła i
szeroka współpraca wszystkich zainteresowanych stron, co z reguły jest równoznaczne
z koniecznością zjednoczenia w tym celu wysiłków i działań całej społeczności
międzynarodowej.
W szerszym ujęciu globalistykę naleŜy traktować jako naukę zajmującą się badaniem
systemu światowego. Jej głównym przedmiotem zainteresowań będzie wówczas
rozwój polityki i gospodarki światowej. Przykładem takich podejść do problemu są m.in.:
studia nad nierównością w wymianie między centrum i peryferiami (A. Emmanuel, 1972),
badania wpływów obcych inwestycji na wzrost gospodarczy i nierówność dochodów w
krajach trzeciego świata (V. Bronschier, 1978),
analizy struktur i procesów światowych (J. Meyer, 1980),
studia nad akumulacją kapitału w skali międzynarodowej (S. Amin, 1976; A. Frank, 1978);
międzynarodowy system państw (A. Bergesen, R. Schoenberg, 1980; G. Modelski,
1978).
Najczęściej wydziela się następujące grupy problemów globalnych:
- ogólnospołeczne - wojna i pokój, przezwycięŜanie zacofania i zabezpieczenie wzrostu
ekonomicznego;
- człowiek i społeczeństwo - postęp naukowo-techniczny, twórczość i kultura, eksplozja
demograficzna, problemy zdrowotne;
- człowiek i przyroda - zasoby, aprowizacja, środowisko ekologiczne;
- światowy system globalny.
Przykładem globalnego kierowania moŜe być międzynarodowa bankowość i jej oddziaływanie na
gospodarkę i politykę świata przez ponadpaństwową organizację bankową, którą jest Bank for
International Settlements (BIS; Bank Rozrachunków Międzynarodowych). Inną drogą
pozapaństwowego kierowania losami świata jest działalność organizacji międzynarodowych
deklarujących, Ŝe nie są ponadpaństwowe i nie zajmują się formalnie kierowaniem państwami
odgórnie przez „nacisk". Mają one na celu łączenie grup inicjatywnych róŜnych państw wokół
wspólnego zadania. Są to działania globalne od dołu (from below). Przykładem tego typu
organizacji jest Greenpeace - międzynarodowa grupa aktywistów ochrony środowiska, oraz
Amnesty International - organizacja zajmująca się prawami człowieka, czyli walcząc o prawa
człowieka lub z ich naruszaniem na całym świecie. powiązań przedstawiono na wykresie. Pragnę zwrócić uwagę tylko na
niektóre z tych powiązań.
Problem demograficzny i Ŝywnościowy wykazują wzajemne związki, a ponadto oddziałują na
problem ochrony środowiska. Planowanie rodziny w krajach rozwijających się pozwoli uwolnić je od
problemu głodu, a postęp technologiczny w rolnictwie będzie osłabiał jego negatywny wpływ na
środowisko naturalne. Problemy Ŝywnościowy i surowcowy wykazują głębokie związki z problemem
przezwycięŜania zacofania oraz z problemami ekologicznymi. Obecna orientacja surowcowa
gospodarki światowej potęguje trudności ekologiczne świata. Problemy zarządzania i zdolności do
zarządzania są silnie powiązane z bezpieczeństwem, wartościami religijnymi (etycznymi),
systemem edukacyjnym, globalnym
rozwojem ekonomicznym.
ZłoŜoność związków i ich powiązania z pozostałymi problemami globalnymi wykazują równieŜ
zagadnienia społeczne i kulturalne, do których zalicza się stosunki międzynarodowe, kryzys
kultury, deficyt demokracji i problem moralności, które są równie ściśle związane z problemami o
charakterze politycznym, ekonomicznym i przyrodniczym.
O rozwiązaniu globalnych problemów świata będą decydować przeobraŜenia społeczne
zachodzące we wszystkich państwach świata oraz przewartościowanie.
Struktury społeczne Europy.
Odrębności religijne i kulturowe są podstawowym wyróżnikiem tożsamości narodowej we współczesnym świecie. Są przesłankami integracji i mobilizacji społeczeństw w dział. gosp. a czasem barierą i hamulcem rozwoju.
Ekonomiczne funkcje religii i kultury wynikają z obowiązujących w nich systemów wartości i ocen.
Uwarunkowania kulturowe i religijne kształtują etykę postawy i motywacje do wspólnego działania. Od nich zależy sposób postrzegania jednostki w społ.
Rozwojowi współczesnego kapitalizmu sprzyjały odmiany protestantyzmu. Rozwój Japonii Chin nie był by możliwy bez uwarunkowań z taoizmu szintoizmu i konfucjanizmu skłaniające do kolektywistycznych postaw.
Dobrze wykorzystane czynniki kulturowe były przesłanka do przyśpieszenia gosp.
Języki
Jedność kulturowa to jeden język co sprzyja rozwojowi gospodarczemu bo daje możliwość w komunikacji i pełnego wykorzystania zasobów ludzkich.
Na świecie istnieje ok. 5tyś sposobów komunikowania werbalnego.
Połowa mieszkańców świata mówi językami indoeuropejskimi, nigerkordofańskimi 6% afroazjatyckimi 5% japońskim i koreańskim ok. 5% oraz austronezyjskim ok. 5%
Ponad 1,1 mld. Mówi językiem chińskim (ale jego popularność nie wykracza poza Chiny), podobnie hindi i urdu 450 mln ( w pół. Indiach), bengalskim i indonezyjskim po 180mln japońskim i pendżabskim po 130mln tamilskim 90mln wietnamskim 80mln telugu i koreańskim po 70mln.
Do ważnych jęz. zaliczmy też niemiecki i francuski po 100mln, włoski 70mln, turecki i gudżarati po 50mln.
Język angielski – najpowszechniejszy, dla 400 mln ludzi język ojczysty,.
Językiem światowym jest też Hiszpański – 320 mln ludzi mówi nim. ( Hiszpania Ameryka łacińska, poł. Stany Zjednoczone.
Portugalski – Portugalia i jej kolonie, Brazylia. (150 mln ludzi)
Arabski ( 180 mln w Afryce pól. Azji poł. – wsch.)
Rosyjski – 190 mln – języki łącznikowy dla krajów byłego ZSRR
Na świecie jest 876 mln analfabetów – większość kobiety
Rośnie wskaźnik osób uczących się – maleje analfabetyzm.
Najważniejsze rodziny językowe świata: indoeuropejska, chińsko-tybetańska, nigero-kongijska, afroazjatycka, austronezyjska, drawidyjska, ałtajska, tajska, austroazjatycka, nilosaharyjska, uralska, hmong-mien, południowokaukaska, północnokaukaska, khoisan, eskimo-aleucka, australijska, czukocko-kamczacka, języki paleoamerykańskie
Rasy
Rasy : biała żółta czarna czerwona
Żółta rasa człowieka-dzieli się na azjatycką, eskimoską, indiańską i oceaniczną (Polinezyjczycy i Mikronezyczycy
Czarna rasa człowieka Dzieli się na negroidów właściwych (Murzyni) oraz buszmenoidów (Buszmeni, Hotentoci).
Biała rasa człowieka (europeidalna, kaukazoidalna) jedna z trzech głównych ras człowieka (obok czarnej i żółtej).
Mulaci = biały + czarny, metysi = żółty + czarny, zambo= żółty + biały
Religia
Islam w przeszłości sprzyjał rozwojowi ale nie wykorzystano jego tradycji. Kraje islamskie posiadają ropę ale często są zacofane gosp. w porównaniu z krajami Europy.
Wysoki przyrost naturalny w Azji i Afryce zwiększy ilość ludności wyznawców Islamu oraz wzrostu religii w życiu społ.
Religie świata : Chrześcijaństwo 32,9 % Islam 19,7% Hinduizm 13,4% bezwyznaniowcy 12,6%
Państwa wielowyznaniowe : USA, była ZSRR, Szwajcaria, Kanada, Belgia, była Jugosławia.
RASY – grupy rodzaju ludzkiego, które łączy wspólnota rodowa ustalona na podst. cech somatycznych ( karnacja skóry, oprawa oczu, włosy, stopień owłosienia ciała, właściwości szkieletu, kształt czaszki, zębów i nosa, cechy krwi) NARÓD - ludność połączona wspólną przeszłością historyczną, posiadająca wspólną kulturę, język, terytorium, obyczaje, gospodarkę. Najliczniejsze narody (stanowią ok. 40% ogółu ludności świata) to Chińczycy, Hindusi, Amerykanie. Mniejszość narodowa, oddzielna, wspólnotowa grupa różniąca się od pozostałych mieszkańców kraju pochodzeniem czemu może towarzyszyć odrębność językowa, kulturalna, religijna. Mniejszość narodowa może zamieszkiwać określony teren lub być rozproszona po całym państwie, mieć wykształcone poczucie odrębności, posiadać autonomię lub spotykać się z dyskryminacją i prześladowaniem. Prawo międzynarodowe nie wykształciło powszechnie akceptowanej definicji.
PROBLEMY GLOBALNE
GLOBALISTYKA – zajmuje się politycznymi, gospodarczymi i kulturalnymi procesami w skali światowej, korzysta z dorobku naukowego i pojęć teoretycznych innych dyscyplin naukowych; ekonomii, handlu mi.edzyn. i nauk polit. oraz geopolityki.
- G. – ujawnia struktury globalne, zajmuje się systemem światowym, ukazuje świat jako społeczną strukturę globalną
Z dotychczasowych rozważań wynika, że proces globalizacji jest nieunikniony. Globalizacja oznacza integrację narodów i regionów, konieczność zmiany struktur gospodarczych, co prowadzi do przekształceń w gospodarce światowej, do tworzenia sieci wszechstronnych powiązań, powstania olbrzymich rynków światowej wymiany towarów i usług oraz nowych rodzajów konsumpcji.
Uwzględniając założenia metodologiczne można ułożyć listę problemów globalnych:
- ogólnospołeczne (wojna i pokój, przezwyciężanie zacofania społecznego)
- człowiek i społeczeństwo (postęp naukowo techniczny, eksplozja demograficzna, problemy zdrowotne)
- światowy system globalny
- człowiek i przyroda (zasoby, aprowizacja, środ. Ekologiczne)
Raport U-Thanta (lata 70te): problemami są:
- problem zbrojeń - eksplozja demograficzna - Zagrożenia ekologiczne - różnice poziomów rozwoju
W Trzecim Raporcie Klubu Rzymskiego (1978) za sprawy istotne dla stworzenia nowego ładu międzynarodowego uznano: wyścig zbrojeń, zagadnienia wzrostu liczby ludności, żywność, głód, urbanizację, międzynarodowy system walutowy i handlowy, zasoby naturalne i energię, przedsiębiorstwa transnarodowe, przestrzeń kosmiczna, instytucje międzynarodowe
Klub Rzymski – międzynarodowa organizacja,działa od 1968 r, zajmująca się badaniami nad rozwojem ludzkości
Istnieją działania globalne:
- od góry (above) ---- duże banki komercyjne, duże przedsiębiorstwa, spoza sektora niebankowego działające na międzynarodową skalę (rządy, banki centralne, towarzystwa ubezpieczeniowe)
- od dołu ( from below) --- (np. Greenpeace) działalność organizacji międzynarodowych deklarujących, że nie są ponadpaństwowe i nie zajmują się formalnie kierowaniem państwami odgórnie przez nacisk.
Teoria ludnościowa – występuje stała tendencja do nadmiernego przyrostu naturalnego ludności do przyrostu środków ilości żywności
1944 spotkanie w Breton Woods – omawiano projekty kierowania gospodarką światową. Powołano ponadpaństwowe organizacje : Międzynarodowy Fundusz Walutowy, i Bank Światowy. Był to początek „inicjatywy od góry”
1947 utworzenie GATT ( General Agrement on Tariff and Trade) – duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego świata, trzecia siła kształtująca stosunki gospodarcze świata
W. Aniol – Trzypodstawowe cechy problemów globalnych:
-ogóloświatowa skala – dotyczy całej ludzkości, charakter ponad państw i ponadreg
-olbrzymia waga – problemy maja charakter krytycznych zagrożeń
-- sposób rozwiązywania – potrzebna możliwie ścisła i szeroka współpraca wszystkich stron
Sposoby rozwiązywania problemów globalnych:
-reforma międzynarodowego systemu finansowego
- przekazanie kompetencji w tych sprawach dla ONZu
- ścisła i szeroka współpraca
Współzależność problemów globalnych
- problem demograficzny i żywnościowy wykazują wzajemne związki a ponadto oddziałują na problem ochrony środowiska
- problemy żywnościowy i surowcowy wykazują głębokie związki z problemem przezwyciężania zacofania oraz z problemami ekologicznymi
-złożoność związków i ich powiązania z pozostałymi problemami wykazują również zagadnienia społeczne i kulturalne, do których zalicza się stosunki międzynarodowe, kryzys kultury, deficyt demokracji i problem moralności, które są równie ściśle związane z problemami o charakterze politycznym ekonomicznym i przyrodniczym
PROBLEMY GLOBALNE LUDZKOŚCI
Wyzwania i problemy współczesnego świata:
1.)Groźba zniszczenia ludzkości w wypadku wojny jądrowej-
Problem wojny, pokoju i zbrojeń, pojawił się z całą ostrością po Hiroszimie i Nagasaki, gdy grożba zniszczeń związanych z użyciem broni nuklearnej stała się monstrualna, bardzo szeroki, składają się nań takie sprawy jak:-zbudowanie globalnego,wzajemnego ezpieczeństwa państw i odejście od klasycznego podejścia-poszukiwanie bezpieczeństwa pojedyńczego państwa;-likwidacja broni jądrowej, zakaz jej produkcji, doświadczeń i rozprzestrzeniania;-zakaz, użycia i posiadania broni chemicznej;-dążność do radykalnego zmniejszenia broni konwencjonalnej, redukcja wydatków wojskowych,wycofanie wojsk stacjonujących na obcych terytoriach;-dążność do rozwiązywania konfliktów tylko w sposób pokojowy, metodami politycznymi;-wyeliminowanie wojny, siły i grożby użycia siły ze sfery stosunków międzynarodowych;-szerszą niż dotychczas działalność na rzecz przygotowania społeczeństwa do życia w pokoju, wzajemnej tolerancji, pokojowego współżycia i współpracy.
2.)Ochrona środowiska naturalnego człowieka, problem ekologiczny. Nieprzemyślana działalność człowieka wpływa niszcząco na przyrodę, trzeba brać pod uwagę całą biosferę, na którą składają się:powietrze,roślinność,świat zwierzęcy,świat gleby,zasoby wodne itp., biosfera stanowi pewną całość i wpływa na życie ludzi, tak samo jak działalność ludzka ma wpływ na biosferę. Konieczność ujmowania całościowego wynika stąd,że biosfera stanowi system wzajemnie na siebie wpływających elementów:ruch mas atmosferycznych,opady lodowce,zmiany temp. Lądów i oceanów,roślinność,obieg tlenu w przyrodzie ożywionej. .Państwa bogate chętnie pozbywają się odpadów na terytorium państw biednych.Nosi to nazwę brudnego interesu.Utylizacja odpadów staje się coraz droższa.Alarmujące są dane o szybszym tempie zużycia drewna do róznych celów niż tempo odtwarzania lasów..
3.)Szybki przyrost ludności w skali globu ziemskiego,:Problemami demograficznymi zajmują się światowe kongresy ludnościowe(Bukareszt,Meksyk,Kair).W przeszłości problem ten był także przedmiotem rozważań, np.:Malthusa,który głosił że występuje stała tendencja do nadmiernego przyrostu ludności wyprzedzającego przyrost żywności.Ludność globu wzrasta rocznie o 70-75mln. Osób.Poszukuje się humanitarnych metod regulowania tempa przyrostu naturalnego.Nie ulega wątpliwości że jest to problem globalny. Trzeba też wspomnieć że dla niemałej liczby państw problem przyrostu ludności nie istnieje,gdyż notują zmniejszenie liczby mieszkańców.Największe tempo przyrostu ludności notują kraje najbiedniejsze w Afryce,Ameryce Łacińskiej i Azji.Już dziś w tych trzech regionach żyje 4/5 ludzkości i udział ten rośnie. Stały wzrost ludności na kuli ziemskiej z możliwością jej podwojenia około połowy XXI wieku stawia przed nami szereg pytań:Czy i jak ludzkość zapewni wszystkim dostateczną ilość wyżywienia,zlikwiduje głód,zapewni wykształcenie,ochronę zdrowia i miejsca pracy.Dotyczy to głównie Afryki,Azji i Ameryki Łacińskiej.
4.)Problem wyżywienia Dla różnych regionów klimatyczno-geograficznych i rodzajów wykonywanej pracy opracowywane są normy kaloryczne wyżywienia.Proponowane są różne programy walki z głodem i niedożywieniem.Szuka się sposobów podniesienia wydajności z hektara,zagospodarowania w sposób racjonalny wyprodukowanej żywności(magayznowanie), właściwego transportu,pomocy żywnościowej itp. Problem występuje z podziałem i nierównomiernym występowaniem urodzajności ziemi..W krajach najwyżej rozwiniętych 1 rolnik żywi około 50 osób,gdy w krajach najsłabiej rozwiniętych 2-3 osoby.By zwalczać dysproporcje w urodzajach w poszczególnych latach proponowane są zakupy zbóż w celu tworzenia światowych zapasów z nadwyżek w latach urodzaju.Wymaga to jednak dobrej współpracy międzynarodowej i znacznych nakładów finansowych.
5.)Problem Surowców i Energii:Beztroskie korzystanie z różnych surowców i energii powoli zmierza ku końcowi.Zasoby nieodtwarzalne są na kuli ziemskiej nieodwracalne.Sprawa gospodarowania surowcami,ich oszczędzania rysuje się coraz ostrzej.Wiele kłopotów powodują ruchy cen surowców i energii,gdyż interesy eksporterów i importerów są rozbieżne,ma miejsce często spekulacja,sztuczne obniżanie popytu lub podaży.Kraje bronią się szukając technologii energooszcz.,zastępowania surowców naturalnych zamiennikami pochodzenia chemicznego.Sprawy surowców i cen energii są szczególnie ważne dla krajów bez własnych zasobów w tej dziedzinie.Wymagają one również współpracy międzynarodowej.
6.) Zagrożenia narkomanią, AIDS i innymi grożnymi chorobami.Zagrożenia dla zdrowia ludzkiego:Jest wiele zagrożeń dla zdrowia i życia ludzkiego.Chodzi jednak o te najgrożniejsze,trudne do opanowania mimo postępów medycyny.Nazywane są one chorobami cywilizacyjnymi.Na pierwszym miejscu wymienia się choroby układu krążęenia,stanowiące około połowy zgonów.Na drugim miejscu wymienia się choroby nowotworowe które powodują około 20% zgonów.Do chorób zalicza się narkomanię,AIDS i chorobę Alzheimera.Ta ostatnia zbiera obfite żniwo w USA,a w końcu lat 80-tych rocznie powoduje ona 100 tyś. Zgonów.
7.)Terroryzm międzyn. I wewnętrzne zagrożenie bezp.Wymienia się inne zagrożenia, jak np.:wzrost przestępczości młodego pokolenia,wielkie zadłużenie zagraniczne wielu państw.
TRANSPORT LOTNICZY - jest najnowocześniejszym i najszybciej rozwijającym się rodzajem transportu, ale wymaga dużych nakładów kapitałowych i wysoko wykwalifikowanej kadry. Na jego rozwój i stale postępującą modernizację stać tylko bogate kraje.
W latach 1980-1995 lotnictwo cywilne zwiększyło swój tabor o około 80%, a towarów o 70%. Podobne tendencje odnotowano w Niemczech, Japonii, Francji i Holandii. Transportem lotniczym przewożeni są ludzie i towary z dużą w porównaniu z innymi środkami prędkością, i to w sposób, jak wykazują statystyki, najbezpieczniejszy, powodując przy tym niewielki zanieczyszczenie środowiska.
- jest szczególnie przydatny w szybkim dostarczaniu, nawet na odległe rynki, świeżych owoców, warzyw, kwiatów i ekspresowej poczty.
- Liczba samolotów na świecie w 1980r. wynosiła 33tys., a w 1994r. już 44 tys. Największą liczbą samolotów dysponuje USA (16770), Kanada (4490), Wielka Brytania (2642). Polska posiada ich ok. 46. w powietrznej flocie zwiększył się udział samolotów dużych, ciężkich, o napędzie odrzutowym, turbośmigłowym, szeroko-kadłubowym, zabierających kilkuset pasażerów i kilka tysięcy ton ładunku (Boeingi).
- W przewozach lotniczych największe znaczenie mają transatlantyckie połączenia pomiędzy Europą Zach. i Ameryką Pół. USA i Kanadą, z Ameryką Śr.,Poł., Japonią i Australią.
- Największe porty lotnicze są położone na głównych szlakach powietrznych, w pobliżu aglomeracji i stolic, np. w rejonie Chicago - lotnisko O'Hara, Nowego Jorku - J.F.Kennedy Airport, Tokio - Narita, w Londynie Heathrow, pod Paryżem - Orly i inne.
Do największych towarzystw lotniczych, utrzymujących regularne linie, należą: PAN-American, Aerofłot, Lufthansa, Air France, KLM, Sabena, British Airways, SAS, JaL, Air India. Wszystkie one są zrzeszone w organizacji międzynarodowej IATA, która powstała w 1945r. ma konferencji w Hawanie. Ma ona siedziby: w Montrealu i Genewie. W 1996r. zrzeszała 254 linie, które łącznie przewoziły w ciągu roku około 1mld pasażerów..
TRANSPORT PRZESYŁOWY rurociągowy
Służy głównie do przesyłania ropy naftowej i produktów naftowych, gazu ziemnego i węglowego oraz wody.
- W 1995 r. eksploatowano 2,3 tys. km sieci magistralnej rurociągów naftowych, którymi przetoczono ponad 33 mln ton ropy naftowej i jej pochodnych.
- Najważniejsze są dwa rurociągi: ropociąg „Przyjaźń”, biegnący z Rosji przez Płock do Niemiec oraz ropociąg łączący Gdańsk z Płockiem.
Odkrycie w latach 50. Bogatych złóż gazu ziemnego w okolicach Przemyśla, Lubaczowa, Mielca i Bochni umożliwiło budowę nowych gazociągów: przez Tarnów i Kraków do GOP-u oraz przez Puławy i Lublin do Warszawy, gazociąg ten został następnie przedłużony na północ do Olsztyna, a w kierunku północno-zachodnim – do Płocka, Torunia, Grudziądza i Gdańska. Siecią gazową we wschodniej części kraju rozprowadzany jest gaz z Podkarpacia oraz gaz importowany z Ukrainy. Główny węzeł rozdzielczy gazu ziemnego na Podkarpaciu znajduje się w Jarosławiu.
Zachodnia część kraju zaopatrywana jest w gaz ziemny wydobywany od lat 60. w południowej Wielkopolsce. Jest on doprowadzany m.in. na Górny Śląsk, do Poznania, Szczecina, Słupska i Koszalina. Zachodnia Polska zaopatrywana jest ponadto w gaz wysokometanowy z Podkarpacia, Rosji i Ukrainy. Dociera on m.in. do Włocławka i Polc, a na południu kraju do Tarnowa, Puław i Kędzierzyna.
Występujące na terenie kraju gazociągi, ze względu na rodzaj przesyłanego paliwa, należą do trzech systemów:
a) gazu wysokometanowego;
b) gazu zaazotowanego;
c) gazu przemysłowych.
TRANSPORT WODNY ŚRÓDLĄDOWY jest najmniej mobilny z lądowych systemów transportowych, ale za to gwarantujący tanie przewozy, zdający egzamin w przewozach ładunków masowych i względnie obojętny dla środowiska. W celu wykorzystania walorów tego transportu trzeba niestety inwestować poważne środki w regulację rzek, budowę zbiorników retencyjnych, kanałów i śluz.
- Nie wszystkie systemy wodne nadają się do takiego zainwestowania. Trudno jest przystosować do żeglugi rzeki o dużym spadku, rzeki charakteryzujące się znacznymi wahaniami wodostanów, rzeki okresowe oraz zamarzające zimą.
- sprawne systemy żeglugi śródlądowej funkcjonują w niewielu krajach świata, głównie w krajach wysoko rozwiniętych.
W skali ogólnoświatowych przewozów na szlakach żeglugi śródlądowej największe znaczenia mają:
- system Wielkich Jezior i rzeki Świętego Wawrzyńca;
- system Missisipi i Missouri – połączony z Wielkimi Jeziorami;
- system żeglugi śródlądowej obejmujący rzeki i kanały w Europie Zachodniej, którego centralną osią jest Ren;
- rzeki (wraz z dopływami): Wołga. Dunaj, Parana, Jangcy, Ganges, Amazonka, Ob i Lena.
TRANSPORT MORSKI bsługuje przede wszystkim przewozy ładunków masowych w wymianie międzynarodowej, wykorzystywany do obsługi przewozów regionalnych, zwłaszcza w krajach, których aktywność gospodarcza koncentruje się wzdłuż rozległej strefy brzegowej. Działalność transportu morskiego w tym zakresie określa się mianem żeglugi kabotażowej. Do najważniejszych szlaków żeglugi kabotażowej należą:
1) w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, szlak biegnący przez Wielkie Jeziora (porty: Chicago, Detroit, Cleveland, Toronto), Rzekę Świętego Wawrzyńca (Montreal) albo Hudson, do Bostonu, Nowego Jorku, Baltimore, Filadelfii i Norfolk. Dalej wzdłuż wybrzeży odbywa się żegluga do portów nad Zatoką Meksykańską (Tampa, Nowy Orlean, Corpus Christi) oraz przez Kanał Panamski do Los Angeles, San Francisco, Portland, Seattle i Vancouver;
2) w Japonii – szlak biegnący wzdłuż południowego wybrzeża Honsiu, łączący Tokio, Yokohamę, Nagoję, Osakę, Kitakiusiu i Fukuokę;
3) w Chinach – szlak biegnący od Zhanjiangu na południu, przez Shantou, Wenzhou, Szanghaj i Dalian, aż do Dandong na północy;
4) w Europie Zachodniej – żegluga między portami Morza Północnego oraz Morza Śródziemnego (tutaj największe znaczenie ma kabotaż dla Włoch);
5) w b. ZSRR – kabotaż między portami leżącymi wzdłuż Północnej Drogi Wodnej (Murmańsk, Archangielsk, Dudinka, Tiksi, Anadyr, Pietropawłowsk Kamczacki, aż do Nachodki i Władywostoku);
6) w Australii – pomiędzy Brisbane, Sydney, Melbourne i Adelaide;
7) w Brazylii – pomiędzy portami: Manaus (w głębi kontynentu nad Amazonką), Belem, Fortaleza, Recife, Rio de Janeiro, Santos, aż do Porto Alegre.
W ostatnich latach żegluga transkontynentalna przegrała konkurencję z lotnictwem w przewozach pasażerskich, odczuwa też rosnącą presję lotnictwa w przewozach drobnicy i płodów rolnych. Nadal jednak wykonuje ona stosunkowo największą pracę przewozową (mierząc ją ilością wykonanych tonokilometrów), co wiąże się z przewozami ładunków masowych na znaczne odległości. Dynamika jej rozwoju jest jednak niska, a poza tym podlega wahaniom w konsekwencji zmian koniunktury w światowym handlu zagranicznym.
Znaczna część tonażu światowej floty handlowej jest zarejestrowana w krajach „taniej bandery”, czyli w Liberii, Panamie, Grecji, na Cyprze, Bahamach i Bermudach. Atrakcyjność tych bander dla armatorów ze Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej wynika z niskich podatków i opłat rejestracyjnych oraz z pobieżnej tylko kontroli stanu technicznego statków.
Poza krajami taniej bandery największą flotą statków handlowych dysponują: Japonia, Stany Zjednoczone, b. ZSRR, Chiny i Korea Pd., a więc kraje osiągające wysokie obroty globalne w handlu zagranicznym.
Wielkie znaczenie dla żeglugi światowej mają kanały morskie, zwłaszcza: Sueski, Panamski, i Koloński. Skracają one znacznie drogi przewozu towarów.
TRANSPORT SAMOCHODOWY jest gałęzią transportową charakteryzującą się najkrótszą średnią odległością przewozu. Żywiołowy rozwój motoryzacji indywidualnej wpływa na wzrost ruchliwości komunikacyjnej ludności rozwiniętych państw świata. Konieczność zapewnienia dróg środkom transportu samochodowego kształtuje w dużym stopniu procesy urbanizacyjne, a szczególnie przestrzenny rozwój aglomeracji miejskich.
Rozwój t. Sam. Nastąpił w XXw. Pojazdy sam zaczęły stopniowo w przewozach lokalnych wypierać wozy ze zwierzęcą siłą pociągową, a następnie częściowo także tarnsport kolejowy i wody śródlądowy.
Najważniejszym elementem sieci drogowej są drogi o twardej nawierzchni, umożliwiających ich całoroczną eksploatację. Gęstość dróg o twardej nawierzchni, wynosząca przeciętnie 78,0 km/100 km , wykazuje jednocześnie znaczne zróżnicowanie regionalne. województwami północnymi (z wyjątkiem aglomeracji nadmorskich). Dróg kołowych o nawierzchni twardej ulepszonej (głównie asfaltowej i betonowej) jest w Polsce około 196 tys. km . Ich udział w ogólnej długości dróg systematycznie wzrasta, łączą one wszystkie miasta i prawie wszystkie ośrodki gminne. Skupia się na nich ponad 90% ogólnej liczby przewozów osób i ładunków. Również gęstość tego typu dróg jest w Polsce zróżnicowana. Integralną częścią sieci drogowej są mosty. Ponieważ ich liczba jest niewystarczająca, wielkie rzeki – szczególnie Wisła – oraz w ostatnich latach granice państwa stanowią coraz poważniejsze bariery przestrzenne wzrostu ruchliwości komunikacyjnej ludności. Polska ma nieźle rozwiniętą sieć dróg, której oprócz starannej konserwacji brakuje bardzo ważnego uzupełnienia w postaci połączeń autostradowych. Są one niezbędne z uwagi na wzrost ruchu samochodowego oraz integrację z magistralnymi połączeniami autostradowymi Niemiec, Białorusi i w przyszłości, naszych południowych sąsiadów
Środki transportu samochodowego są głównymi użytkownikami sieci drogowej. Samochody ciężarowe przewożą w zasadzie wszystkie ładunki, wśród których dominuje różnorodna drobnica w obsłudze handlu hurtowego i detalicznego, materiały budowane dla budownictwa, metale i wyroby metalowe, drewno i wyroby z drewna, a także płody rolne. Dużą rolę odgrywają w Polsce autobusowe przewozy pasażerskie. Transport ten, jest dobrze rozwinięty i to zarówno krajowy, jak i międzynarodowy-pod tym względem należymy do czołówki światowej. Międzynarodowe połączenia autobusowe dynamicznie zaczęły się rozwijać po 1989 r., zwłaszcza z krajami Europy Zachodniej. Obecnie główne kierunki połączeń autokarowych to: Polska-Niemcy, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Austria, Szwecja, Holandia, Hiszpania. Miejska komunikacja autobusowa w Polsce funkcjonuje w ponad 150 miastach.
Systematycznie wzrasta liczba pojazdów samochodowych. W eksploatacji znajdowało się w 1994 r. 7,2 mln samochodów osobowych, 87 tys. autobusów, ponad 1,3 mln samochodów ciężarowych oraz 1 mln motocykli. Oznacza to, że polskie drogi są jeszcze ciągle stosunkowo puste w porównaniu z państwami zachodnioeuropejskimi. Jednak w latach 1995-1999 przybyło po około 500 tys. aut, po 1999 r. około 350 tys. Należy jednak pamiętać, że większość samochodów skupia się w dużych aglomeracjach miejskich i niektóre z nich są już ponad miarę zatłoczone motoryzacyjnie (np. Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław). W ostatnich latach zakupy nowych samochodów osobowych w Polsce wahają się w granicach 300-400 tys. szt. rocznie, co stawia polski rynek motoryzacyjny w rzędzie najdynamiczniej rozwijających się rynków samochodowych w Europie.
TRANSPORT DROGOWY spełnia doniosłą rolę gospodarczą, warunkując kształtowanie i rozwój przestrzennego podziału pracy. Przewóz towarów transportem samochodowym między ośrodkami ich produkcji i konsumpcji umożliwia stały wzrost produkcji, a jednocześnie wiąże regiony i kraje w jeden zintegrowany kompleks gospodarczy. Dlatego też powinno się ciągle ulepszać drogi oraz w nie inwestować.
Transport kolejowy jest jedną z najważniejszych gałęzi trans. Od końca XIX w do dziś w wielu państwach koleje zelazne są głównych elementem systemu trans. Poziom rozwoju tran kolejowego jest proporcjonalny do stopnia uprzemysłowienia danego państwa lub regionu co przesądza o nierównomiernym rozwoju tej gałęzi tran. Inwestycje kolejowe są kapitałochłonne, stąd uważa się, że gospodarczo uzasadniona rozbudowa tr. Kol.jest możliwa w tych państwach, w których występują stabilne i duże potoki ładunków. Kolej wraz z transportem morskim odegrały szcególną rolę w umożliwianiu człowiekowi ilościowej ekspansji gospodarczej na przełomie XIX iXX w. Obecnie w państwach wysoko rozwiniętych kolej podlega restrukturyzacji.Niewiele jest w świecie państw dysponujących gęstą siecią kolejową. Sama sieć charakteryzuje zreszt a duże zróżnicowanie. Linie kolejowe dzielimy na szeroko wąsko i normalnotorowe. Najgęstszą siecią kolejową dysponują państwa europy zach i środ: Szwajcaria, Czechy Niemcy Belgia
Handel międzynarodowy, mimo postępującej globalizacji, jest nadal jednym z głównych powiązań gospodarek poszczególnych państw z gospodarką światową. Dlatego znajomość praw i reguł obowiązujących w tym handlu na przestrzeni wieków ma duże znaczenie dla zrozumienia mechanizmów nakręcających wzrost i stymulujących rozwój gospodarczy współcześnie. Handel Międzynarodowy umożliwia wykorzystanie większej ilości czynników wytwórczych oraz większa produkcje i konsumpcje dóbr i usług. Dlaczego kraje z sobą handlują? Odpowiedz wydaje się być rzeczywista! Kraje handlują, po to, aby zdobyć produkty i czynniki produkcyjne, których same nie mają i nie mogą produkować ta odpowiedz odsłania zaledwie rąbek rzeczywistości! Oczywiście, niektóre dobra i czynniki produkcyjne są fizycznie nieosiągalne, np. w Polce nie mamy warunków do uprawy kawy czy herbaty. Jeśli chcemy to dobro mieć, musimy je importować. Korzyści absolutne polegają na tym, ze dany kraj jest bardziej efektywniejszy w produkcji danego dobra od innego kraju komparatywne polegają na tym, ze jeden kraj może produkować dane dobro, po niższych kosztach alternatywnych od innego kraju handlujące ze sobą eksportują te dobra, w produkcji których maja korzyści komparatywne i dzięki temu osiągają korzyści. Każdy z krajów dokonuje zakupów po niższej cenie, niż ta, jaka musiałby zapłacić produkując dobro samodzielnie maja więcej produktów dzięki wymianie międzynarodowej, niż gdyby produkował obydwa dobra u siebie. Handel międzynarodowy przynosi wiec korzyści obydwu stronom teraz przykład, w którym skonfrontuje absolutne, korzyści komparatywne, czyli korzyści wynikające z handlu międzynarodowego, z krzywa możliwości produkcyjnych. W prezentowanym przykładzie posłużę się dwiema gospodarkami, które produkcja dwa dobra zatrudniając jeden czynnik produkcyjny, jakim jest praca. W Anglii każdy robotnik może wyprodukować 3 komputery albo 200 butelek wina. We Francji natomiast jeden robotnik może wyprodukować 1 komputer albo 300 butelek wina. Na podstawie tych danym mogą stwierdzić, ze Anglia może produkować komputery taniej niż Francja. Francja może zaś produkować takiej wino niż Anglia. Przedstawione różnice w kosztach świadczą o tym, ze Anglia posiada korzyści absolutne w produkcji komputerów, a Francja - w produkcji wina tych różnicach w kosztach obydwa kraje mogą skorzystać z handlu międzynarodowego.
Korzyści absolutne
Kraj produkcja komputerów produkcja wina
Anglia +3 - 200
Francja -1 +300
Efekt netto +2 +100
Aby wymiana międzynarodową była korzystna, kraje muszą posiadać korzyści absolutne. Ważne SA korzyści komparatywne i to właśnie one decydują o opłacalności specjalizacji i wymiany.
Pomimo korzyści, jakie niesie z sobą wymiana międzynarodową, żaden kraj nie może pozwolić sobie na prowadzenie zupełnie wolnego handlu bez żadnych ograniczeń. Jest wiele przyczyn powodujących, ze rządy nakładają na handel zagraniczny rożne bariery. Jeśli kraj wydaje dużo na import, w porównaniu z przychodami eksportu, to musi ograniczyć import. Niektóre gałęzie przemysłu zaliczane są do strategicznych i chronienie ich jest koniecznością. Kraj musi tez chronić się przed nieuczciwa konkurencją na rynkach międzynarodowych, polegająca na DUMPINGU, czyli sprzedaży dobra poniżej kosztów jego produkcji. Rząd może ograniczyć import stosując rożne narzędzia. Jednym z nich są taryfy, Taryfy są to podatki nakładane na dobra importowane. Powodują one wzrost ceny produktu przy każdej wielkości importu. Innym sposobem ograniczenia wielkości importu jest wyznaczenie kwot importowanych, czyli określenie konkretnej ilości dobra, jakie może być sprzedawane na rynku. Np. rząd może dopuścić na swój rynek w ciągu roku 100000 samochodów wytworzonych przez eksportenta. Rząd może ponadto wprowadzić reglamentacje dewiz, uniemożliwiając by import przekroczył wyznaczone wielkości. Innym jeszcze sposobem jest udzielenie subsydiów producentom krajowym w celu obniżenia ich kosztów produkcji i zwiększenia konkurencyjności wytwarzanych przez nich produktów w stosunku do analogicznych produktów pochodzenia zagranicznego prezentujemy listę towarów, które możesz przywieźć do Polski bez cła. Większość z tych towarów można przewieźć przez granicę tylko w określonych ilościach, bardzo szczegółowo wyliczonych w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 18 listopada 1997 r. (Dz.U.97/142/949) oraz innych aktach wykonawczych. My przedstawiamy normy ilościowe tylko dla niektórych towarów. Cło, forma podatku, nakładanego przez państwo na towary przywożone z zagranicy (cło importowe), wywożone za granicę (cło eksportowe) lub (do 1921, kiedy zostało zabronione przez Konwencję Brukselską) przewożone przez terytorium danego kraju (cło przewozowe).
Stosowane już w starożytności, było początkowo wyłącznie elementem polityki fiskalnej państwa (zwiększenie dochodów skarbowych). Od XVII w. zaczyna wzrastać jego rola jako instrumentu gospodarczego, pozwalającego poprzez ograniczenie wymiany z zagranicą realizować określone cele gospodarcze.
W zależności od celów polityki handlowej wyróżnia się cła:
1) prohibicyjne - zahamowanie importu określonych towarów,
2) protekcyjne - ochrona interesów rodzimych producentów,
3) reglamentacyjne - regulujące kierunki i strukturę handlu zagranicznego
Artykuły potrzebne do pracy urzędowej międzynarodowym przedsiębiorstwom działającym w Polsce, jeśli takie same udogodnienia stosuje się w kraju, z którego rzeczy są sprowadzane.
Handel zagraniczny to odpłatna wymiana towarów lub usług z partnerami posiadającymi stałą siedzibę poza granicą celną państwa.
Handel zagraniczny w wąskim znaczeniu odnosi się jedynie do dóbr materialnych sprzedawanych za granicę lub zakupywanych za granicą.
W szerokim znaczeniu handel zagraniczny obejmuje obroty majątkowo-kredytowe oraz obroty bieżące, na które oprócz wymiany składają się zakup i sprzedaż za granicę usług, dóbr niematerialnych oraz zobowiązania wynikające z ruchu ludności poza granicę, utrzymywania własnych placówek dyplomatycznych za granicą i inne.
Za szerokim ujęciem handlu zagranicznego przemawiają następujące argumenty:
Daje możliwość alternatywnych zastosowań posiadanych zasobów ekonomicznych kraju we wszystkich dziedzinach międzynarodowego podziału pracy
Dopiero po uwzględnieniu wszystkich elementów wymiany z zagranicą można dokładnie określić jej rolę w gospodarce państwa
Poszczególne elementy składowe całego obrotu gospodarczego są substytucyjne i komplementarne i są równorzędnymi źródłami wpływów dewizowych. Dlatego powinny być rozpatrywane łącznie.
Charakterystyczne cechy handlu zagranicznego:
przemieszczanie towarów
towary muszą pochodzić z różnych krajów
Jednostki geopolityczne na mapie świata
PAŃSTWO – terytorialna, suwerenna organizacja przymusu, działającą w interesach gospodarczych, politycznych i ideologicznych ludzi zamieszkujących dane terytorium.
TERYTORIUM PAŃSTWA- obejmuje ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod powierzchnią ziemi, obszar powietrzny oraz przylegający pas wód morskich (pokłady statków, samolotów pływających pod banderą tego państwa)
CECHY PAŃSTWA –
Terytorium
Ludność
Suwerenna władza
FUNKCJE PAŃSTWA:
Służenie dobru ogólnemu obywateli, obrona przed wrogiem zewnętrznym, działalność gospodarcza, utrzymanie porządku i bezp. wewn., promowanie pokoju i dobrobytu społ.
a) f. wewnętrzna(działalność administracyjna, gospodarcza, kulturalna i wychowawcza) – organy porządkowe; policja, sądy, wojsko
b) f. zewnętrzna (stosunki z innymi państwami, obrona przed agresją zewnętrzną) organy; dyplomacja, wojsko
W sensie polit-prawnym PAŃSTWO jest najwyższą organizacją na danym terytorium w hierarchii różnych org. społ. i nie podlega żadnej innej org. z zewnątrz
SUWERENNOŚĆ
Zewnętrzna – stosunki danego państwa z innymi państwami kształtowane na zasadzie poszanowania równości i wolności
Wewnętrzna – państwo stanowi najwyższą zwierzchność w stosunku do osób i org, w nim działających
ZASADY SUWERENNOŚCI BODINA;
- suweren a wyłączność kompetencji prawodawczej
- suweren nie jest związany własnym prawem, może je zmieniać
- suweren ma monopol na dysponowanie przymusem
APARAT PAŃSTWA – system org. państwowych i ich aparat pomocniczy
- model centralistyczny – naczelne organy państwa zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zależnych od ich decyzji
- m. zdecentralizowany -
a\ administracyjny organy niższego szczebla mają duże uprawnienia lecz władza może w nie ingerować
b\ samorządowy – org. terenowy ma zastrzeżone wyłączne kompetencje
Podział państw
Ze względu na strukturę
- jednolite (unitarne) władza suwerenna dotyczy całego obszaru w jednakowym zakresie
złożone (federacje, państwa federacyjne) - składające się z wielu państw, które na mocy porozumienia ograniczyły wykonanie swej suwerenności na rzecz powołanego przez siebie rządu federalnego, oprócz władzy federalnej, powoływane są też władze poszczególnych państw składowych (np. stanów w Stanach Zjednoczonych), zakres władzy centralnej ściśle ograniczony, dotyczy zwykle polityki zagranicznej, obronności i finansów
konfederacja państw związek kilku państw, które ograniczyły część swej suwerenności na rzecz wspólnej polityki, brak wspólnego organu, nietrwała struktura- często droga do federacji
Ze względu na ustrój państwa, czyli formę organizacji i korelacji władz państwa dzielimy na: republiki, monarchie, dyktatury.
Poziom gospodarki - państwa rozwinięte i rozwijające się
Czynniki wpływające na formę ustrojową państwa
- układ sił społecznych
- zadania państwa
- tradycje kulturowe oraz aktualne idee polityczne kraju
USTRÓJ (REŻIM)- ogół metod i środków formalnych (wynikających z przepisów prawa) i nieformalnych (tradycja, kultura), jakimi posługuje się aparat władzy państwowej w stosunkach ze społeczeństwem, forma sprawowania rządów
USTRÓJ
a)monarchia
b)republika
FORMY USTROJOWE demokratyczna ;parlamentarno-gabinetowe, prezydencki i semiprezydencki, niedemokratyczna; totalitaryzm autorytaryzm,
wojskowa – wojsko ingeruje w życie polityczne i ekonomiczne kraju
policyjna – życie obywateli drobiazgowo reglamentowane, rola policji w państwie większa niż wymagają tego interesy społeczeństwa
konwent – (Szwajcaria) – jedność parlamentu i rządu
Naród - wykształcona w procesie historycznym trwała wspólnota ludzi, ukształtowana na gruncie wspólnych losów dziejowych, kultury, języka, terytorium, życia ekonomicznego, przejawiających się w świadomości narodowej jej członków
- społeczność naturalna, spoista żywotna
Patriotyzm–postawa wyrażająca szacunek i umiłowanie ojczyzny, gotowość do poświęcenia się dla niej i narodu, stawianie dobra własnego kraju ponad interesy partykularne (partykularyzm) bądź osobiste. Poczucie silnej więzi emocjonalnej i społecznej z narodem, jego kulturą i tradycją. Postawa wyrażająca się w wypełnianiu podstawowych konstytucyjnych obowiązków Nacjonalizm - postawa społeczno-polityczna podporządkowująca interesy innych narodów celom własnego, wszelkie działania polityczne podejmowane są w celu podniesienia siły własnego narodu, a także oceniane przez pryzmat jego dobra i interesów.
Terytorium - część powierzchni Ziemi należąca do określonego państwa lub jego administracyjnej części, ograniczona wytyczoną granicą państwową lub administracyjną, obejmuje zarówno ląd (z wodami wewnętrznymi), jak i przybrzeżne wody terytorialne wraz z przestrzenią położoną pod powierzchnią i nad powierzchnią lądu i wody. W skład terytorium wchodzą niekiedy wyspy oraz enklawy lądowe. Za ruchomą część terytorium państwa uważa się statki morskie. Prawo międzynarodowe chroni terytorium państwa uznając je za integralne i nienaruszalne. Terytorium państwa wyznaczają jego granice, powstałe na podstawie umów międzynarodowych.
- jest obszarem suwerennej władzy, podstawowym warunkiem istnienia państwa,
ROZWÓJ TERYTORIALNY PAŃSTWA PRZEZ:
zjednoczenie
podbój i okupację
aneksją
dobrowolne odstąpienie
przyrost naturalny terytorium
Skład terytorium.
Rodzaje terytorium:
Przestrzeń lądowa (obejmuje rzeki, jeziora, zbiorniki wodne)
Przestrzeń morska (Wody wewnętrzne i morza terytorialne)
Przestrzeń powietrzna
Enklawy (gdy obszar lądowy otoczony jest przez terytorium innego państwa) i półenklawy (gdy posiada wybrzeże morskie).
Statki morskie i powietrzne
Granice:
Granica morska – 12 mil od linii podstawowej
Przestrzeń powietrzna – brak wyraźnych uregulowań w prawie międzynarodowym
Zasięg zwierzchnictwa państwowego w głąb ziemi determinowany jest możliwością eksploatacji.
Ochrona integralności terytorialnej państwa w prawie międzynarodowym.
„integralność terytorialna” (niepodzielność) – termin w st. międz. od początków XIX w. (1815 – Kongres Wiedeński – gwarancja integralności Szwajcarii i części Sabaudii.
Np. 10 paktu Ligi Narodów: „Członkowie Ligi zobowiązują się szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści zewnętrznej integralność terytorialną i obecną niezależność polityczną wszystkich członków […]”
po II wojnie światowej – kwestia integralności – centralne miejsce, np. Karta Narodów Zjednoczonych (np. 2 ust. 4) – zakaz groźby i użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa.”
Deklaracja ONZ z roku 1970 – zasada nienaruszalności granic – „Każde państwo ma obowiązek powstrzymywania się od groźby innego państwa lub użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa lub jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych, włączając w to spory terytorialne i problemy dotyczące granic.”
Deklaracja KBWE (sierpień 1975) – powstrzymanie się od wszelkich działań niezgodnych z celami i zasadami Karty, skierowanych przeciwko integralności, niepodległości politycznej i jedności któregokolwiek z państw uczestniczących, a w szczególności od wszelkich działań stanowiących groźbę użycia siły lub jej użycie. Zakaz i nielegalność nabywania terytorium siłą, nietykalność poprzez zakaz okupacji wojskowej. Zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusuPODZIAŁ PAŃSTW
I. ZE WZGLĘDU NA WIELKOŚĆ
a) p. wielkie – o powierzchni pow. 2,5 mln km2 ( Rosja, Kanada, Chiny, USA, Brazylia, Australia, Indie, Sudan); trudne do administrowania i obrony, większa szansa na surowce, nierównomiernie rozmieszczona ludność
b) p. duże – powyżej 350 tys. km2 ,poniżej 2,5 mln km 2 (Francja, Meksyk)
c)p. średnie – 150 tys – 350 tys. km2 ( Wielka Brytania, Polska)
d)p. małe – 30 tys. – 150 tys. m2 (Holandia, Liberia)
e)p. bardzo małe [mikropaństwa] – poniżej 30 tys. km 2 ( Burundi, Monako)
II. ZE WZGL. NA KSZTAŁT
a) o wydłużonym kształcie (Chile, Norwegia, Włochy, Gambia, Szwecja, Togo)
b) o zwartym terytorium w kształcie prostokąta lub prawie okrągłe (krótka granica, brak półwyspów, łatwa komunikacja, skuteczna kontrola)
c) prawie zwarte ale z odnogami w formie półwyspów lub korytarzy (Zar, Myanmar, Tajlandia); częste problemy z administrowaniem
d) p. o rozerwanym terytorium (Indonezja, Malezja,USA), trudne kontakty, brak jedności, duże oddalenie, utrudnione zarządzanie, ułatwione powstawanie ruchów separatystycznych
Granica państwa – powierzchnia prostopadła do powierzchni ziemi, oddzielająca terytorium jednego państwa od innych państw lub obszarów nie mających niczyjej suwerenności, rozgranicza nie tylko powierzchnie lądowe, ale też przestrzeń powietrzną i podziemie.
Prawną podstawą ustanowienia granicy państwowej jest umowa międzynarodowa, na jej mocy dokonuje się delimitacji i demarkacji granicy. Przebieg linii granicznej na lądzie jest oznaczony znakami granicznymi, granicę morska stanowi granica zewnętrzna morza terytorialnego.W celu ochrony granic ustala się pas drogi granicznej – (15-100 m szerokości), strefę nadgraniczną (2-6 km) oraz tzw. pas graniczny
KLASYFIKACJA GRANIC POLITYCZNYCH:
Granice naturalne wyznaczane są przez rzeki, morza, pasma górskie, granice umowne prowadzone są przez człowieka bez względu na ukształtowanie terenu. Granice orograficzne – uwzględniające ukształtowanie powierzchniGranice geometryczne – przebiegające niezależnie od rzeźby terenu (np.: USA i Kanada; Afryka –granice między Egiptem a Libią i Sudanem
Granice narodoweGranice morskie mogą przebiegać maksymalnie 12 mil od linii podstawowej wybrzeża. W celu ochrony granicy państwowej ustala się pas drogi granicznej i strefę przygraniczną.
Przebieg granicy państwowej był i pozostaje jednym ze źródeł konfliktów
Spór graniczny – dotyczy różnic stanowiska stron co do interpretacji przebiegu linii granicznej ustalonej traktatem
Spór terytorialny- następuje wtedy, gdy jedna ze stron kwestionuje ważność samego traktatu ustanawiającego granicę
Obszary o znacznej zmienności granic w wyniku konfliktów międzynarodowych: Bliski Wschód, Azja południowo-Wschodnia, środkowa Europa.
STOLICA PAŃSTWA – ma odzwierciedlać zamożność, organizację i siłę państwa, od wieków miasto stołeczne odgrywało ważną rolę w tworzeniu języka narodowego, rozwijaniu idei politycznych, kulturalnych, świadomości narodowej, budowie organów administracji.
- siedziba parlamentu, rządu, rezydencja głowy państwa, najbardziej „kosmopolityczne” miasto państwa
ma pełnić funkcje zespalające; jest jedynym miejscem gdzie wszyscy obywatele mogą szukać pomocy
PODZIAŁ STOLIC
STOLICA STAŁA –historyczna, pełni funkcję centrum administracyjnego , gosp. i kulturalnego przez kilka wieków(RZYM, LONDYN, PARYŻ,ATENY)
S. USTANOWIONA – powstała przez świadomy wybór – większość w czasach nowożytnych
S. PODZIELONA – funkcje rządzenia w niektórych państwach nie są skoncentrowane w jednym mieście, lecz podzielone między dwa lub więcej miast
OBSZARY POLITYCZNE pod względem statusu prawno-politycznego dzielimy na:
- wody wchodzące w skład terytorium państwowego (wody terytorialne) – morskie wody wewn. Obejmują wody pomiędzy lądem a wewn. granicą morza terytorialnego, podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego, obejmującej również przestrzeń powietrzną nad morzem i dno morskie (Wody terytorialne, tzw. morze terytorialne - pas wód morskich przylegających do wybrzeży lub wód wewnętrznych danego państwa, stanowiący integralną część jego terytorium, ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami prawno-administracyjnymi (statki obcych bander mają prawo tzw. swobodnego przepływu przez te wody, jednak bez zatrzymywania się, eksploatacji ich zasobów czy prowadzenia działalności badawczej, okręty wojenne obcego państwa nie mogą wpływać na wody terytorialne bez zezwolenia).
Początkowo pas wód terytorialnych wynosił ok. 3 mil morskich, obecnie liczy ich 12 (z wyjątkiem wąskich cieśnin). Niektóre państwa, szczególnie położone nad oceanami, ustanawiają pas wód terytorialnych o szerokości 200 mil. Do wód terytorialnych dodawana bywa niekiedy strefa tzw. wód przyległych, w której dane państwo sprawuje ograniczoną władzę (dotyczącą np. kontroli celnej, rybołówstwa, eksploatacji dna morskiego itp.).
- podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji suwerennego państwa, obejmujące morski pas przyległy (nie większy niż 24 mile) oraz szelf kontynentalny (zewnętrzna granica szelfu w miejscu gdzie głębokość nie przekracza 200 m)
- znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej (morza otwarte) – wody poza granicami morza terytorialnego – obowiązuje zasada swobodnego korzystania z bogactw oraz wolności żeglugi, układania przewodów komunikacyjnych i rurociągów, przelotu nad nimi i badań.
Cieśniny morskie o znaczeniu międzynarodowym - naturalne drogi wodne łączące morza i oceany, wg III konwencji genewskiej – nie można zakłócać nieszkodliwego przepływu obcych statków przez cieśniny które mogą leżeć w strefie morza terytorialnego, szczególną pozycje zajmuje Cieśnina GibraltarskaMiędzynarodowy kanał morski – sztuczna droga morska łącząca dwa otwarte dla żeglugi międzynarodowej obszary morskie np. Kanał Sueski, Panamski, Kiloński
Przestrzeń powietrzna, obszar powietrzny rozciągający się nad określonym terytorium lądowym bądź morskim. Przestrzeń powietrzna może się znajdować ponad morzem otwartym i nad terytoriami niepodlegającymi żadnemu zwierzchnictwu, jest wówczas otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkich. przestrzeń powietrzna przynależna określonemu państwu podlega jego całkowitej suwerenności, żadne statki powietrzne nie mają prawa naruszać jej obszaru bez zgody danego państwa. Kwestie te regulują obecnie: konwencja chicagowska z 1944, układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych oraz o międzynarodowym transporcie lotniczym. Organem kontrolującym przestrzeganie układów jest Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego. Problemem pozostaje natomiast określenie górnej granicy przestrzeni powietrznej.
Przestrzeń kosmiczna, przestrzeń rozpościerająca się poza obszarem atmosfery Ziemi; wobec braku ścisłej definicji w prawie kosmicznym, umownie przyjmuje się wysokość 100 km ponad powierzchnią Ziemi za jej dolny skraj, co pozostaje w zgodności z ustaleniami Międzynarodowej Federacji Lotniczej, dotyczącymi lotów kosmicznych, jak również z przyjętym powszechnie poglądem, że granica ta powinna odpowiadać poziomowi minimalnej orbity sztucznych satelitów Ziemi (ok. 100 km). Pierwsze kroki w tej dziedzinie poczyniła ONZ, tworząc w 1959 Komitet ds. Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej.W 1967 podpisano układ, który postanawia, iż przestrzeń powietrzna wraz z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi jest otwarta dla wszystkich państw i nie może podlegać zawłaszczeniu
zasady penetracji kosmosu:
Wolności kosmosu
niezawłaszczalność kosmosu
pokojowego wykorzystania kosmosu
Historia powstania państw
Od zakończenia II WŚ liczba państw suwerennych wzrosła z 50 na początku XX w do 192 w 2004. Proces politycznej dezintegracji, będący następstwem rozpadu wielonarodowych państw i dekolonizacji, trwa nadal. Równocześnie zaznacza się rosnąca tendencja do politycznej i gospodarczej integracji m. Na wzrost liczby p. wpłynęło również wydarzenia w 1989r czyli wyzwolenie z pod dominacji radzieckiej i w 1991 rozpad ZSRR. Na kształt mapy wpłynęło utworzenie org międzyn. O charakterze politycznym, gospodarczym, militarnym społecznym. O zasięgu ogólnoświatowym jak również regionalnym. : ONZ, Bank Światowy, GATT, NATO, Układ Warszawski (WTO)
Europa Środkowa(Mitteleuropa) termin pojawił się w XIX w i był wyrazem pewniej ówczesnej niemieckiej wizji geopolitycznej i ideologicznej, która odzwierciedlała określone układy i perspektywy polityczne. Pojęcie te narodziło się po zjednoczeniu Niemiec.
Percepcja społeczna mapy politycznej
Badania podejmowania decyzji. Badacze zastanawiają się np. jakie czynniki zważyły na decyzje państwa. Jednym z najważniejszych czynników wpływających na podejmowanie decyzji jest wyobraźnia, a w geografii wyobrażenia miejsca, bezpośredniego otoczenia czyli mapy pamięciowe.
Społeczność międzynarodowa to ogól państw suwerennych, utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo m. W procesie rozwoju s.m. istotna rolę odegrało zawarcie pokoju westfalskiego w 1648r., konferencja dyplomatyczna w Osnabruck i Munster.
Stworzona przez chrześcijąńskie państwa „społeczność” została w XVII i XVIII rozszerzona o inne kraje europejskie a także o Rosję i USA. Na rozwój s. m. Miały gwałtowny rozwój sił wytwórczych, odkrycia naukowe, m wymiana handlowa.
zyn.
Otwartość państwa – (Cohen, Rosental) – otwarty system polityczny ma maksymalny stopień zewn. Związków z innymi analogicznymi systemami w hierarchii polit. Związki te są mierzone przez regulowane politycznie pzemieszczanie się ludzi, podmiotów oraz poglądów i przejawiają się w specjalizacji, intensywności i kosmopolityzmie wykorzystania przestrzeni geograficznej.
o. polityczna – przejawia się w aktywność państwa na forum m. zarówno w dwustronnych kontaktach między państwami jak również w uczęszczaniu w pracach o. m.
o. gospodarcza – jest określana przez relacje zachodzące między państwami na polu gospod.
o. społeczna – związana z wymianą naukową, kontaktami kulturowymi, sportowymi i turystycznymi
przeciwstawianiem się otwartości jest izolacjonizm. Koncepcja ta zbliżona do ksenofibii była jedną z podstaw polityki starożytnych chin. XIX/XX – W. Bryt
Charakterystyka i rozkład przestrzenny wskaźników otwartości
Przynależność do organizacji m. uważa się za jeden z przejawów aktywności
polit państw na forum m. Francja należy do 1245 org m. a Nauru do 19. Powyżej 1000 mają Niemcy USA W. Bryt. Polska ma 825
Liczba ratyfikowanych konwencji m.
Liczba przedstawicielstw dyplomatycznych –przejawem utrzymania kontaktów między państwami jest posiadanie placówek przedstawicielskich na ich obszarach(USA 142, UK 138, Francja 126, Belgia125, Niemcy 120)
Wizyty dyplomatyczne ( średnia roczna wartość wynosi po 2 wizyty)
Udział handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodowego ( wysoki poziom eksportu-państwa wys. Rozwinięte ok. 50% udz. Eksportu w tworzeniu dochodu narodowego, Polska- 13,1%)
Liczba turystów zagranicznych w odniesieniu do l. Mieszkańców
Najbardziej otwarte państwa znajdują się w Europie, wskazuje na to siła polit. Tych państw, pozycja w gosp. Światowej, kontakty międzynarodowe. Do grupy najmniej otwartych panstw należą przede wszystkim kraje biedne, o niskim dochodzie narodowym, państwa niedawno powstałe, często leżące na uboczu (Tonga, Nuru, Bhutan), które świadomie prowadza polit. Izolacji ( Albania, Afganistan)
Cechy sprzyjające rozwojowi państwa:
Dostępność do morza; Wielkość powierzchni kraju;
Zasoby naturalne; Dostępność komunikacyjna;
Geopolityka:
- W Xix ścierały się poglądy indeterminizmu (kształtowanie się stos. Społecznych i polot. Zależy od woli jednostek) i determinizmu (niezależność od woli jednostki);
- 3 formy wyrazu geograficznego państwa: wyr.geo. funkcji porządku wewnętrznego jest droga, wyr.geo. funkcji porządku zewnętrznego, w stosunku do innych państw jest granica, wyr.geo. ogółu funkcji administracyjnych jest stolica;
- Niemiec Ratzel pierwszy uznał, że zjawiska społeczne są uwarunkowane geograficznie, później na tym stwierdzeniu oparł się cały system geopolityki
- 7 praw rozwoju państwa wg Ratzla: 1)przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą kulturę 2)terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami rozwoju państwa 3)państwo rośnie przez wchłanianie mniejszych jednostek geopolit. 4)granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego siłę, nie jest stała 5)państwa w trakcie rozwoju szukają terenów nadających się do wchłonięcia 6)kierunek ekspansji przesuwa się od p. bardziej rozwiniętych do słabiej rozwiniętych cywilizacyjnie 7)dążenie do ekspansji rośnie w miarę poszerzania się obszaru;
- żywotność państwa można mierzyć jego wielkością
- wg Kjellena przedmiotem geopolityki jest ziemia przeniknięta polityczną organizacją
- kryteria wg Kjellena, wg których należy badać państwo: 1)kratopolityka-nauka o organizacji władzy 2)socjopolityka-badanie stos. i potrzeb społ. 3)etnopolityka-bad. psychologii narodu 4)ekopolityka-nauka o gospodarce 5)geopolityka-bad. środowiska geograficznego państwa;
- odmianą geopolityki jest geostrategia. Wg Mahana (USA) na rozwój i utrzymanie potęgi morskiej państwa oddziałują: 1)położenie geograficzne 2)fizyczne ukształtowanie p. 3)rozciągłość terytorialna 4)liczba ludności 5)charakter narodowy 6)sposób rządzenia;
- geopolityka wg Mackindera (UK): kontynenty: Europa, Azja i Afryka tworzą World Island-wyspę świata, którą otacza wewnętrzna strefa brzegowa obejmująca Japonię, UK, obie Ameryki, Australię i Afrykę Pd. Jąderm Wyspy i geograficzną osią historii jest tzw. Heartland-obejmujący Rosję, zach. Chiny, Mongolię, Afganistan i Iran, wg niego, kto rządzi wyspą świata rządzi światem;
- równowaga sił, która istniała między USA i ZSRR w okresie zimnej wojny i późniejsze odprężenia miły wpływ na geopolitykę;
- po II wojnie światowej system globalny ewoluował w kierunku wyspecjalizowanej integracji, początkowo przez dwubiegunowość mocarstw, potem przez wielobiegunowość;
- integracja hierarchiczna polega na istnieniu państw na różnych poziomach rozwoju, które są powiązane w skali światowej i regionalnej
- Siłę główną tworzą USA, ZSRR, Wspólnota Europejska, Japonia, Chiny, siły drugorzędne to regiony, których znaczenie ogranicza się do własnych regionów, trzeci i czwarty poziom zajmują państwa, których zasięg jest ograniczony
- miejsce państwa w hierarchizacji można oszacować za pomocą miar: 1)wielkość zasobów ludzkich 2)zaawansowanie technologii jądrowej 3)stopień zwartości narodowej 4)wielkość zasobów polit-milit 5)ranga geograf. 6)rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych 7) ekon,polit,milit. możliwości oddziaływania itd.;
- osiągnięcie równowagi światowej nie jest możliwe przy obecnym podziale świata;
- nowym elementem w geopolit. jest rozpad ZSRR i próba jego odbudowania;
- obecnie zwiększa się świadomość międzynarodowa;
- organizacje służą instytucjonalizacji problemów globalnych;
- gł.problemy świata: proliferacja broni jądrowej, p.ekologiczne, szybki przyrost ludności, p.wyżywieniowe, epidemie, przestępczość zorganizowana;
Dekolonizacja, proces likwidacji kolonializmu, który rozpoczął się po zakończeniu II wojny światowej. Zakres terytorialny dekolonizacji wyznaczał dokument uchwalony w 1960 na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ, podlegały jej terytoria niesamodzielne, powiernicze, oraz wszelkie inne, które nie uzyskały wcześniej niepodległości. Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym sankcjonowała uzyskanie suwerenności przez 98 państw.
Pierwsza faza dekolonizacji miała miejsce w latach 40. i obejmowała głownie państwa azjatyckie (Filipiny –1946, Indie –1947, Indonezja – 1945, Izrael – 1948, Jordania – 1946, Birma – 1948, Pakistan – 1947, Sri Lanka –1958). Następny etap nastąpił na przełomie lat 50. i 60. i doprowadził do wyzwolenia kolonii brytyjskich oraz francuskich. Lawinowy przebieg dekolonizacji sprawił, że rok 1960 zaczął być określany rokiem Afryki (powstało wówczas 49 państw tego kontynentu). W latach 70. doszło do wyzwolenia kolonii portugalskich.
Dekolonizacja wpłynęła decydująco na zmianę politycznej mapy świata, niezależność polityczna nowych państw wiązała się z procesem kształtowania struktur administracyjnych i odzyskiwania tożsamości narodowej tłumionej przez kolonizatorów. Niektóre z państw uzyskiwały wolność w drodze długotrwałych i krwawych walk, np. wojna Algierczyków przeciw Francji, czy konflikty zbrojne w Indochinach. Słabość struktur, brak elit przygotowanych do kierowania krajem, naciski zewnętrzne, obudzone konflikty etniczne i religijne to przyczyny powstania totalitarnych systemów rządzenia, wojen, ruiny gospodarczej i neokolonializmu.
Procesy dekolonizacji stały się czynnikiem w rywalizacji supermocarstw. Uzyskujące niepodległość kraje często pozostawały w konflikcie z dotychczasowymi metropoliami i szukały oparcia w, który wykorzystywał to do umacniania strefy wpływów i współzawodnictwa ze Stanami Zjednoczonymi.
Postkolonializm – zbiorczy termin szeregu teorii filozoficznych i literaturoznawczych obejmujących zagadnienia związane z dziedzictwem europejskich potęg kolonialnych i dekolonizacją w drugiej połowie XX wieku.
Terytorium zależne - ogólne określenie obszarów znajdujących się pod różnymi formami zależności politycznej od jakiegoś państwa. Terytoriami zależnymi są lub były: kolonie, departamenty zamorskie i terytoria zamorskie, kondominia, protektoraty, terytoria mandatowe i powiernicze, kraje stowarzyszone, terytoria zewnętrzne, dependencje, terytoria nieinkorporowane i inne.
WLK BRYT
Za cenę utrzymania korzystnych stosunków z nowymi państwami Wielka Brytania zrezygnowała z niektórych kolonii w Azji. Walka o wyzwolenie Indii, w której szczególną rolę odegrała taktyka biernego oporu propagowana przez Mahatmę Gandhiego, zakończyła się w sierpniu 1947 roku przyznaniem niepodległości Indiom, w których przeważali hindusi, oraz Pakistanowi, gdzie dominowali muzułmanie. W trakcie podziału na te dwa państwa doszło do krwawych walk między dwiema grupami religijnymi. Indie były krajem formalnie neutralnym, ale faktycznie sympatyzującym ze Związkiem Radzieckim, natomiast Pakistan przyjął orientację prozachodnią. Pełną niezależność uzyskał też w 1947 roku Nepal. W styczniu 1948 roku niepodległość przyznano Birmie, a w lutym tego roku Cejlonowi. W obu tych krajach Anglicy utrzymali poważne wpływy gospodarcze i wojskowe. Na Malajach Brytyjczycy utworzyli odrębną kolonię - Singapur (od 1965 roku niepodległe państwo), a resztę półwyspu zorganizowano w 1948 roku w formie Federacji Malajskiej, która w 1957 r. uzyskała niepodległość (od 1963 roku jako Malezja).
FRANCJA
Francuska polityka wobec kolonii była mniej skuteczna niż brytyjska. Jeszcze w czasie II wojny światowej generał Charles de Gaulle zapowiedział powołanie Unii Francuskiej, obejmującej terytoria zależne od Francji, której członkowie mieli zachować dużą niezależność. Kiedy Unia powstała w 1946 roku Francja utrzymała dużą przewagę w jej Zgromadzeniu, a i w krajach członkowskich Francuzi zachowali przywileje wyborcze. W większości koloni siły niepodległościowe były słabe, natomiast w Algierii, Tunezji, Maroku i na Madagaskarze doszło do walk z administracją kolonialną. Przedstawiciele ludności miejscowej coraz silniej domagali się niepodległości. Jeszcze trudniejszą sytuację zastali Francuzi, gdy w październiku 1945 roku ich wojska powróciły do Indochin. Wietnam ogłosił niepodległość jeszcze pod rządami japońskimi, w marcu 1945 roku. We wrześniu 1945 roku rząd komunistyczny Ho Chi Minha proklamował w Hanoi powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu i rozbroił oddziały francuskie. Francuzi utrzymali się jedynie na południu Wietnamu
Dekolonizacja Afryki
Algieria była pierwsza - w kolejnej dekadzie liczne państwa afrykańskie proklamują niepodległość. Proces dekolonizacji uwalnia liczne konflikty graniczne, odgrzewa dawne spory międzyplemienne i wywołuje masowe ruchy ludności. Wybuchają kolejne kryzysy uchodźcze - Gwinea, Burundi, Mozambik, Etiopia, Angola. W 1969 roku Organizacja Jedności Afrykańskiej podpisuje konwencję dotyczącą uchodźców, w czym swój udział mają działania dyplomatyczne Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców, Sadruddina Aga Khana. Migracje w Afryce nie ustają - w 1972 roku UNHCR organizuje repatriację 200 tysięcy uchodźców z południowego Sudanu; jednocześnie jednak Idi Amin zmusza do wygnania z Ugandy 40 tysięcy Azjatów, a 170 tysięcy mieszkańców Burundi opuszcza kraj w wyniku krwawych walk. W 1977 roku rozpoczyna się trwająca do dziś wojna w Rogu Afryki, w 1989 roku w Liberii (700 tysięcy uchodźców), w 1997 w Sierra Leone (400 tysięcy). Obecnie w Afryce bez dachu nad głową pozostaje 7 milionów osób.
W 1992 roku UNHCR przeprowadził w Mozambiku jedną z największych i najbardziej udanych operacji repatriacyjnych - dzięki niej 1,7 miliona osób wróciło do domu.
Pojęcie terytorium:
w znaczeniu najogólniejszym: obszar geograficzny, przestrzenna sfera ludzkiej działalności
częściej traktowane jako synonim terytorium państwowego.
Terytorium w stosunkach międzynarodowych:
terytorium powiernicze
terytorium niesamoistne
terytorium zdemilitaryzowane
terytorium zneutralizowane
Rodzaje terytoriów:
a. terytoria podlegające suwerenności państwowej (terytoria państwowe)
b. terytoria NIE podlegające suwerenności państwowej (morza optwarte, przestrzeń kosmiczna, dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej, których nie można zawłaszczyć, nie wolno na nie rozciągnąć zwierzchnictwa terytorialnego – stanowią res communis (wspólne dziedzictwo ludzkości) oraz terytoria będące res nullius i podlegające zawłaszczeniu.
TERYTORIUM PAŃSTWOWE
Znaczenie: szczególne znaczenie terytorium państw. wynikające z faktu istnienia państwowości.
Istota prawna terytorium państwowego
Teoria przedmiotowa
- teoria uznająca terytorium za przedmiot (obiekt) władzy państwowej. Władza ta przedstawiana jest jako 1. własność oparta na zasadach prawa publicznego (dominium publicum) lub 2. jako suwerenność (imperium)
- teoria ta jest wynikiem pomieszania dwóch pojęć własności i władzy (od czasów feudalnych)
- krytyka: teoria ta przenosi do st. międz. Pojęcia prawa cywilnego regulujące zagadnienia własności między jednostkami fizycznymi.
- stanowisko uznające terytorium nie za własność państwa lecz wyłącznie za przedmiot suwerenności, której wyrazem jest pojęcie zwierzchnictwa terytorialnego* .Teoria podmiotowa- występuje w dwóch postaciach; 1. jako część szerszej teorii przestrzennej; 2. jako koncepcja samodzielna.
- Państwo jako organizm quasi-bilogiczny, a terytorium odgrywa w nim rolę „ciała”
- Prawo do terytorium może być porównywane tylko z prawem, jakie przysługuje jednostce ludzkiej w stosunku do samej siebie (prawo osobiste ze skutkami erga omnes).
- Krytyka: 1 problem zmian terytorialnych ( odstąpienie części to forma amputacji części ciała) 2 dosłowność teorii Teoria przestrzenna - pojawiła się w drugiej połowie XIX w.
- Terytorium nie jest rzeczą, ale przestrzenią, w obrębie której władza państwowa istnieje i działa – terytorium nie jest przedmiotem, lecz granicą wł. państwowej.
- Władza wykonywana jest tylko wobec osób, zatem prawo do terytorium jest refleksem panowania nad ludźmi.
- Obszary nie zamieszkane przez ludzi nie mogą być uznane za terytorium państwowe.
Teoria kompetencji - wyjście od przesłanki, że państwo jest „porządkiem normatywnym” (prawnym).
- Terytorium przedstawione jako sfera kompetencji przestrzennej państwa, jako zakres obowiązywania jego porządku prawnego.
- Ograniczenie kompetencji państwa: ratione loci, ratione personae i ratione materialae.
- Krytyka: obok kompetencji ważna jest również możliwość dysponowania terytorium.ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE 1. pojęcie i istota. ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE TO FORMA WYKONYWANIA PRZEZ PAŃSTWO SUWERENNOŚCI NA TERYTORIUM.
Prawo, przymiot, cecha państwa wynikająca z jego suwerenności.
Zwierzchnictwo teryt. obejmuje władze polegająca na wywoływaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej strony – na zapobieganiu wykonywaniu analogicznych działań ze strony innych podmiotów.
Pozytywne i negatywne aspekty zwierzchnictwa terytorialnego.
a. Zwierzchnictwo teryt. w aspekcie pozytywnym.
Podporządkowanie wł. państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego brębie zachodzi. Maksyma: qui in erritory meo est, etiam meus subditus est + zasada: quidquid est interritorio, est etiam de territorio. Zwierzchnictwo obejmuje także bogactwa naturalne kraju.
Zwierzchnictwo personalne – jest konsekwencja obywatelstwa i przynależności państwowej. Kwestia przebywania cudzoziemca za granicą. Zasada, że w zakresie praw osobistych jednostka podlega prawu swego kraju. Zwierzchnictwo terytorialne jest silniejsze od personalnego.
b. Zwierzchnictwo teryt. w aspekcie negatywnym.
Państwo może wyłączyć działanie jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium (ekskluzywizm). Na określonym terytorium może istnieć tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza najwyższa.
„Nieprzenikliwość” terytorium to zakaz wkraczania w przestrzeń władczą państwa bez jego zgody.
Obowiązki wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego
a. zakaz wyrządzania szkód innym państwom – państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej. Obowiązkiem państwa jest zapobieganie w obrębie swego terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej. Obowiązkiem państwa jest zapobieżenie wykorzystywaniu ich terytorium jako bazy do zakazanego działania przeciwko innym państwom.
b. Zasada dobrosąsiedzka – żadne państwo nie może zezwalać na wykorzystywanie swego terytorium w sposób wyrządzający szkody terytorium drugiego państwa, własności czy osobom znajdującym się na nim.* Inne zakazy wynikające z dobrosąsiedztwa – zakaz zmiany kierunku spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona również przez terytorium innego państwa lub jest rzeką graniczną; zakaz budowania zapór bez zgody sąsiada, powodujących zalanie znacznych obszarów jego terytorium lub uniemożliwiającym mu wykorzystywanie zasobów wodnych w celach jego terytorium lub uniemożliwiającym mu wykorzystanie zasobów wodnych w celach przemysłowych lub nawadniania; zakaz zanieczyszczania środowiska wodnego, gleby i atmosfery, jeśli powoduje to ujemne skutki w państwie sąsiedzkim.
PRZEMYSŁ- dział gospodarki materialnej, w skład którego wchodzą: górnictwo, elektroenergetyka wraz z zaopatrzeniem w gaz i wodę oraz przemysł przetwórczy
- wraz z postępem technicznym maleje udział pozyskiwania surowców i wstępne ich przetwarzanie, rośnie natomiast udział wyrobów finalnych o wysokim stopniu przetworzenia surowców i znacznym udziale myśli naukowej
obecnie poziom rozwoju przemysłu w poszczególnych krajach wywiera znaczny wpływ na całą strukturę ich gospodarki
-dostarcz; maszyn, urządzeń, dóbr dla rolnictwa, budownictwa, transportu
wywiera wpływ na uczestnictwo krajów w wymianie handlowej
Silnie rozwinięty jest tylko w części krajów świata: USA, Japonia, Niemcy, Wielka Brytania, Francja – w tych krajach odznacza się wysokim stopniem nowoczesności, dużo środków jest przeznaczane na badania naukowe
Ciągle wzrasta znaczenie przemysłów wysokiej techniki- jego udział wynosi ok. 20% produkcji przemysłu przetwórczego
Rosja i Ukraina –znaczna produkcja ale mało nowoczesna
Słabo rozwinięty w państwach: Afryki, większości Azji oraz Ameryki Łacińskiej, spośród tych osiągnięcia mają: Korea Południowa, Tajwan, Singapur, Malezja, Tajlandia, Indie, Turcja, Brazylia, Argentyna, Meksyk oraz Chiny zaliczane do nowo uprzemysłowionych
Duże różnice występują również w strukturze przemysłu- udziale poszczególnych gałęzi w całokształcie produkcji przemysłowej;
- w krajach wysokorozwiniętych; mniejszy udział w produkcji przemysłu wydobywczego, silnie rozwinięty p. elektromaszynowy (maszynowy, środków transportu, metalowy, elektrotechniczny, precyzyjny) na który przypada 1\4-1/3 a w niektórych krajach nawet 40-49% wartości produkcji przemysłu przetwórczego, najsilniej rozwinięty jest przemysł elektroniczny i precyzyjny, wysokiej techniki; drugie miejsce ma przemysł chemiczny – 15% produkcji z dominacją petrochemii i syntetyków; duże znaczenie przemysłu energii elektrycznej 7-10%; zmniejsza się rola hutnictwa, przemysłu mineralnego, lekkiego (5% wart. produkcji przemysłowej)
- w krajach słabiej rozwiniętych dużą rolę odgrywa przemysł lekki (15% w Indiach, 25% w Egipcie), znaczna rola przemysłu spożywczego
GAŁĘZIOWA STRUKTURA PRZEMYSŁU
RESTRUKTURYZACJA PRZEMYSŁU
a)PRZYCZYNY
- konkurencja, walka o rynki zbytu
- globalizacja światowej gospodarki
b) SKUTKI
- wzrost udziału nowoczesnych dziedzin produkcji
- wyższa efektywność
- szybszy rozwój gospodarki
- postęp techniczny
- utrata znaczenia, często upadek starych gałęzi produkcji
PRZEMIANY STRUKTURY PRODUKCJI PRZEMYSŁOWEJ
I ETAP – lata 60-te i I poł. Lat 70-tych, wzrost produkcji na poziomie 6%, najbardziej dynamicznie rozwijały się:
- elektroenergetyka - p .elektromaszynowy - p. chemiczny
najmniej dynamicznie zaś:
- p. włókienniczy - odzieżowy i skórzany - p. hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych. 1973 r – zapoczątkował okres zmniejszania tempa rozwoju górnictwa na świecie (kryzys energetyczny, wzrost cen surowców, zmniejszenie wydobycia ropy), II etap - II poł lat 70-tych do dziś - restrukturyzacja przemysłu, w krajach rozwiniętych spadek udziału przemysłu lekkiego ( o 1 pkt procentowy) i hutnictwa, dynamiczny rozwój p. elektroenergetycznego ( w krajach rozwiniętych jak i nowo uprzemysławiających oraz rozwijających się) np. Tajlandia 1990-2000 – 145%, Turcja 217%, Chiny 211%., zmniejszenie udziału przemysłu rafinaryjno-petrochemicznego - w krajach wysokorozwiniętych, w krajach sałbo rozwiniętych – rozbudowa przemysłu chemicznego PRZEMYSŁY WYSOKIEJ TECHNIKI – grupa przemysłów, która powstała na styku nauki i przemysłu, z bezpośrednim udziałem nauki, charakterystyczne dla współczesnej rewolucji przemysłowej, rozwój badań stał się ich podwaliną. Przemysły wysokiej techniki; udział wydatków na prace naukowo-badawcze nie mniejszy niż 3,5% w całości wydatków, udział naukowców i inżynierów nie mniejszy niż 20-25% Wyroby z tej grupy ( lista opracowana w USA): chemikalia nieorganiczne, tworzywa sztuczne i materiały syntetyczne, leki, uzbrojenie itd.) W 2002 r udział w eksporcie wynosił: USA – 28,6%, Wlk. Brytania, Francja, Japonia – 25% pozostałe państwa Europy – 14-22%, Irlandia – 40%, największy udział pracujących w tym dziale był w Niemczech – 11%, mały w Luksemburgu- 2%, Grecji 2,2%, w pozostałych 6,4-7,9%. Są to przemysły o niskiej materiałochłonności, niskiej energochłonności, większej stopie zysku, wysokiej wydajności.
ROLA CZYNNIKA PRACY
- rewolucja przemysłowa oraz restrukturyzacja przemysłu powoduje zmiany roli czynnika pracy; wzrost produkcji nie oznacza wzrostu zatrudnienia w przemyśle, większą rolę odgrywają nie tyle duże zasoby siły roboczej ile poziom kwalifikacji tych osób. PRZYCZYNY: - postęp techniczny, - specjalizacja - wzrost wydajności pracy- zmiany gałęziowej struktury przemysłu – wzrost udziału przemysłu przetwórczego
SKUTKI: - zawodowo czynni w przemyśle stanowią tylko ¼ ogółu zawodowo czynnych
- wzrost popytu na wykwalifikowaną kadrę (ponad 20% personelu) ORGANIZACJA PRZEMYSŁU
- od lat 60-tych XX wieku następują istotne zmiany w organizacji - w pierwszej połowie okresu – tendencja do koncentracji produkcji – obecnie uległa zahamowaniu
- wzrasta znaczenie małych i średnich firm, które znacznie bardziej są podatne na tzw. małe innowacje
- innowacje wielkie wiążą się z powstawaniem nowych produktów i gałęzi, małe zaś z adaptacją produktów do zmian popytu na rynku - obok procesu dekoncentracji następuje również proces koncentracji – szczególnie w przemysłach wysokiej techniki - rozrastają się międzynarodowe koncerny i firmy przemysłowe, np.: General Electric, Intel, IBM, Cisco System, Microsoft. UPRZEMYSŁOWIENIE REGIONÓW ŚWIATA - duże zróżnicowanie, prym wiodą zachodnia Europa i Ameryka Północna, od II poł. XX w. również Japonia – na te trzy regiony przypada aż 70 % światowej produkcji przemysłu przetwórczego (ludność stanowi zaledwie 15% ludności świata)
- Japonia była pierwszym krajem azjatyckim który zaczął się tak dynamicznie rozwijać, stała się wzorcem dla Singapuru, Hongkongu, Tajwanu, Korei Południowej,
- w krajach rozwijających się źródłem oszczędności niektórych rodzajów przemysłów stały się niższe nakłady na ochronę środowiska,
- rządy krajów dążą do przyciągania obcych kapitałów, rozbudowując sieć transportową, telekomunikacyjną i elektroenergetyczną.
- tempo wzrostu produkcji; Indonezja – lata 80/90 – 12%, Malezja – 12,4 %, Tajlandia (wzrost o 10% PKB),
- od II poł. Lat 70-tych XX w. – dynamiczny rozwój Chin(średni roczny PKB10,7%) udział przemysłu przetwórczego rośnie z 1,4 do 6,2%, wielki kapitał taniej siły roboczej, olbrzymi rynek zbytu – atrakcyjny dla inwestorów
- w krajach Ameryki Łacińskiej – udział w światowej produkcji przemysłu przetwórczego nie zmienił się, przyczyny; wysokie zadłużenie, duży import dóbr inwestycyjnych, wysoka inflacja, ok. 29,4% w latach 65-80, 81-88 - 14,1 i 117%, silnie zróżnicowana etnicznie ludność, trudna adaptacja,
- spadek udziału krajów środkowej i wschodniej Europy oraz d. ZSRR w światowej produkcji przemysł przetwórczy – w latach 1980-2000 – obniżył się o 5,6 pkt. procentowego, koniec lat 80-tych – początek regresu; w latach 1990-97 obniżenie o (w Rosji – 9,8%, na Ukrainie o 5,8%, w Bułgarii o 4,4 %, w Rumuni o 1,6%), przyczyny; wysokie koszty wytwarzania, zacofanie technologiczne, niewielki wzrost produkcji nastąpił dopiero w latach 99-2000
- w krajach Azji Zach. i w Afryce nie odnotowano postępu w rozwoju przemysłu, poza Izraelem i RPA – nie ma tam uprzemysłowionych, rozwiniętych państw, do nowo uprzemysłowionych zalicza się; Turcja, Tunezja i Maroko oraz Egipt, które modernizują swój przemysł
przyczyny: brak infrastruktury, nie wykwalifikowana siła robocza kadr, niestabilna sytuacja, walki
REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE UDZIAŁU PRZEMYSŁU W WARTOŚCI DODANEJ BRUTTO I ZATRUDNIENIU
Kraje wysoko rozwinięte –
- od II poł lat 70-tych – odsetek zawodowo czynnych w przemyśle maleje – wynosi około 25-30%
- udział przemysłu w PKB i wartości dodanej brutto maleje, a wzrasta usług
- zapoczątkowanie procesów deindustrializacji; znaczny wzrost wydajności pracy, szczególnie w przemysłach wysokiej techniki
Kraje d. ZSRR i wschodniej Europy –
- rola przemysłu zmniejszyła się znacząco, nadal jednak udział pracujących w przemyśle jest stosunkowo wyższy niż przeciętnie(niska wydajność pracy, nie wysoki poziom technicznego uzbrojenia pracy, słaba organizacja)
w krajach nowo uprzemysłowionych – udział przemysłu w wartości dodanej brutto osiąga nieco wartości wyższe niż przeciętnie w wysoko rozwiniętych, powyżej 25%,
kraje rozwijające się o gosp. monokulturowej, opartej na wydobyciu i eksporcie surowców mineralnych –
- duży i bardzo duży udział przemysłu – pow. 30% do 50%,
- stosunkowo niezbyt wysoki udział pracujących w przemyśle
Pozostałe kraje rozwijające się
- dodatnia korelacja między wielkością PKB/mieszkańca a udziałem przemysłu w wartości dodatniej brutto
- najuboższe kraje odznaczają się niskim udziałem przemysłu w wartości dodanej brutto
REGIONALNE ZRÓŻNICOWANIE STRUKTURY PRZEMYSŁU PRZYCZYNY; - poziom rozwoju gospodarczego ( im nowocześniejsza gospodarka tym większy w niej udział przemysłów o wysokim przetworzeniu surowców, udziale technologii i branż naukochłonnych (państwa rozwinięte przeznaczają na badania naukowe ponad 2 a nawet 3,5 % PKB USA- 2,8%, Japonia 2,98% Finlandia 3,4% Szwecja 4,27%)
- kraje wysoko rozwinięte mają przewagę w zakresie technologii, dziedzinie organizacji i zarządzania; na regiony wysoko rozwinięte(zach.Europa, Ameryka Płn., Japonia, Australia, Nowa Zelandia, Izrael, RPA) przypada aż 87,5% produkcji wyrobów metalowych, 91,3% światowej produkcji maszyn, 88% maszyn elektrycznych i wyrobów elektronicznych, 80,9% środków transportu, znaczna przewaga w dziedzinie działalności wydawniczej i poligraficznej 90% produkcji, relatywnie mały udział w przemyśle rafineryjnym i produktów węglowych – w 2000 r tylko 52,5% - w krajach rozwijających się rozbudowa przemysłu jest utrudniona ze względu na niedostateczny rozwój infrastruktury, przeszkodą jest też mała produkcja energii, nierozbudowane sieć elektroenergetyczna, niewystarczający poziom rozwoju łączności, niski poziom kwalifikacji, niższe koszty pracy, mały stopień zorganizowania zatrudnionych w związkach zawodowych., bardziej rozbudowany jest zaś przemysł lekki i spożywczy który wymaga znacznej siły roboczej i niekoniecznie wysokich kwalifikacji - Finlandia – 23% udziału ma przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy (w całej UE tylko 5-7,5%), Holandia – najwyższy w świcie poziom rozwoju rolnictwa oraz pośrednictwa w eksporcie tzw. towarów kolonialnych (26,5% produkcji sprzedanej przemysłu, w Niemczech tylko 11,6%), Włochy – znaczny udział przemysłu lekkiego – 13% w 1999r , w Niemczech i Japonii wysoko rozwinięty przemysł maszynowy i metalowy (ok. 50% wartości dodanej brutto)
GÓRNICTWO – gałąź przemysłu, polega na wydobywaniu z wnętrza ziemi bogactw mineralnych, energetycznych, szczególnie dynamicznie rozwijał się na przełomie XVIII/XIX wieku, jak i przez wiele lat XX w. - w górnictwie światowym od dłuższego czasu dominuje i ma coraz większe znaczenie ma wydobycie surowców energetycznych ( ich produkcja w latach 1950-2000 wzrosła 4,9-krotnie w przeliczeniu na węgiel kamienny), w latach 50tych i na pocz. lat 60tych XX w. większość produkcji pochodziła z krajów rozwiniętych przy czym w USA była 2 razy większa niż w Europi, w miarę upływu lat udział tej grupy państw w światowym wydobyciu malał, ale USA i Kanada nadal charakteryzowały się większym udziałem (21%) niż kraje Europy (8,6%)
- udział wydobycia surowców energetycznych w krajach rozwiniętych spada natomiast w krajach rozwijających się w ostatnich 50 latach wzrasta
ROPA NAFTOWA – u progu połowy XX w. podstawowym źródłem energii były paliwa stałe; węgiel kamienny i brunatny, w 1965 r przewagę zyskała ropa naftowa, jej wydobycie rośnie - pocz. lat 50tych XX w. – koncentracja w Ameryce Płn. i Południowej(rejon Morza Karaibskiego i Zatoki Meksykańskiej) – pochodziło stąd aż 71% światowej produkcji
- 1951-1970 – rozbudowa górnictwa ropy na Bliskim Wschodzie ( 30% prod. świata.) i w d. ZSRR(15,5% prod. Światowej)
- lata 70te – podwyżki cen ropy podyktowane przez OPEC, ograniczanie wydobycia (kryzys naftowy 1973 r)
- lata 80-te – rośnie wydobycie w ZSRR (1985 22% prod. światow.), rozwija się w Chinach
- Prognozy przewidują, że w najbliższych latach ropa naftowa utrzyma swą dominującą pozycję, choć jej udział będzie nieznacznie spadał, przede wszystkim na rzecz gazu ziemnego. Według prognoz OPEC, całkowite dzienne zużycie, które w 2000 r. osiągnęło 76 mln baryłek dziennie (w skrócie bpd; 1 baryłka to 159 litrów), w 2010 r. wzrośnie do 90,6 mln bpd, zaś w 2020 r. osiągnie poziom 103,2 mln bpd. Jeszcze w 1950 r. było to zaledwie 10 mln bpd.
- Na koniec 2001 r. całkowite udokumentowane zasoby ropy naftowej na świecie wynosiły 1,1 bln baryłek. Znajdują się one na wszystkich kontynentach, jednak zdecydowanie największe złoża występują w basenie Zatoki Perskiej, gdzie zlokalizowanych jest ok. 67% znanych rezerw. Kraje o największych na świecie zasobach ropy to: (w baryłkach)
Z pozostałych 33% udokumentowanych złóż, największe znajdują się w Rosji (m.in. Morze Kaspijskie, Sachalin) i byłych republikach ZSRR w Azji Środkowej (Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgizja, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan), w USA (m.in. rejon Zatoki Meksykańskiej, Kalifornia, Teksas, Alaska), Meksyku (Płw. Jukatan), Wenezueli (Jezioro Maracaibo), Afryce (wybrzeże Zatoki Gwinejskiej oraz Libia, Algieria, Egipt, Tunezja), Chinach (m.in. Mandżuria), Indonezji, oraz Europie (szelf Morza Północnego, Rumunia, Francja, Chorwacja, Niemcy, Włochy). Polska posiada niewielkie złoża, głownie w okolicach Krosna Odrzańskiego oraz na Podkarpaciu.GÓRNICTWO WĘGLA – Zasoby węgla są znacznie większe niż ropy naftowej- wydobycie w latach 1950-2000 wskazywało małą dynamikę wzrostu (wzrosło zaledwie 2,5-krotnie)- do lat 70-tych wydobycie stopniowo zmniejszało się – wzrastał bowiem udział ropy, po kryzysie energetycznym 1973 r – nastąpił duży wzrost wydobycia- najwięksi producenci węgla kamiennego w latach 1950-2000; Chiny, USA, Indie, Rosja, Ukraina, Kazachstan, Australia, RPA, Polska, KRL-D, W.Brytania, Niemcy. - największym eksporterem węgla kamiennego na świecie jest zaś Australia(2001r – 193 mln t) – na świcie zaś 550 mln t, - węgiel brunatny – nie jest przedmiotem międzynarodowej wymiany towarowej, jest bowiem mało kaloryczny, stosuje się go zwykle w elektrowniach, światowe wydobycie sięga 1mld t i koncentruje się głównie w Europie, najwięcej w Niemczech, Rosji, USA, Australii, Grecji, Polsce, Turcji, Czechach.
GAZ ZIEMNY –największym producentem gazu ziemnego w Europie Północnej jest Norwegia, która bogaci się dzięki złożom pod dnem Morza Norweskiego oraz Północnego. - Największe zasoby gazu znajdują się w: d.ZSRR –39%, Bliskim Wschodzie 30%, pozostała część Azji i Australia 9,3%, 6,7% w Afryce, 5,1 w Ameryce łacińskiej, 4,9% w Ameryce Płn., 2,3% w UE -W światowym wydobyciu gazu ziemnego, wynoszącym w 2001 r. ok. 100 000 PJ (3,3 bln m3) przodowały: Rosja (23 200 PJ, 765,6 mld m3), USA (21 100 PJ, 696,3 mld m3), Kanada (6 500 PJ, 214,5 mld m3), Algieria (3 400 PJ, 122,2 mld m3), Iran (2 350 PJ, 77,55 mld m3), Holandia (2 200 PJ, 72,6 mld m3), Norwegia (2 200 PJ, 72,6 mld m3), Uzbekistan (2 150 PJ, 70,95 mld m3), Meksyk (2 050 PJ, 67,65 mld m3) URAN -Uran występuje na Ziemi naturalnie w postaci związków chemicznych w ilości 2,4 ppm. Można znaleźć go w skałach, glebie, wodzie, roślinach, zwierzętach a nawet w ciele ludzkim. Występuje także w większym stężeniu w minerałach, Największe złoża rud uranu znajdują się w: Kongo (Katanga), Północnej Kanadzie, USA (Utah, Kolorado), w Jachimowie w Czechach, Turkiestanie, Tiuji Mujun.Niezbyt wydajne złoża uranu występują też w Polsce w Sudetach i Górach Świętokrzyskich i były eksploatowane do lat 50. XX wieku. W światowym wydobyciu rud uranu w przeliczeniu na czysty składnik, wynoszącym w 2002 r. 35 tys. ton przodowały: Kanada (13 tys. ton), Australia (7,2 tys. ton), Niger (3,1 tys. ton), Kazachstan (2,8 tys. ton) i Namibia (2,3 tys. ton). Górnictwo rud metali i innych kopalin; w ostatnich dziesięcioleciach nastąpiło przesunięcie wydobycia z uprzemysłowionych krajów zachodniej Europy i USA do krajów rozwijających się oraz Australii i Kanady, następowało to pod wpływem uprzemysławiania części krajów rozwijających się oraz dążności do obniżenia kosztów produkcji. RUDY ŹELAZA –Żelazo jest, obok glinu, najbardziej w przyrodzie rozpowszechnionym metalem. Ma ono zasadnicze znaczenie dla cywilizacji i stanowi 95% wszystkich metali używanych przez człowieka. Rudy żelaza występują w postaci minerałów, głownie jako magnetyt (ruda pochodzenia magmowego z ery prekambryjskiej), hematyt (występuje w skałach metamorficznych), syderyt, limonit i piryt. W najcenniejszych rudach, tj. w magnetytach i hematytach, zawartość czystego żelaza waha się odpowiednio od 70 do 50%. Światowe zasoby rud żelaza szacuje się na 800 mld ton (w tym sprawdzone na 250 mld ton). Roczne wydobycie osiągnęło w 2000r. 499 mln ton. Najniższy poziom wydobycia rud żelaza zaznaczył się w latach wielkiego kryzysu ekonomicznego (1930-1935), zaś w okresie wojny koreańskiej nastąpił gwałtowny wzrost wydobycia.
Metale uszlachetniające stal Są niezbędne w produkcji stali szlachetnych: szybko tnących, kwasoodpornych i in. wysokogatunkowych, używanych w przemyśle maszynowym, precyzyjnym, zbrojeniowym i elektrotechnicznym. Do metali tych należą: mangan, chrom, nikiel, wolfram, kobalt, molibden i wanad. Ich zastosowanie, a co za tym idzie i wydobycie, rozwinęło się na większą skalę dopiero w XX w. I tak np. w 1913r. wydobycie wolframu wynosiło ok. 4 tys. ton czystego metalu, a w 1970r. już ponad 31 tys. ton, zaś wydobycie chromu w latach 1939-1970 wzrosło z ok. 426 tys. ton do 1900 tys. ton. Rudy metali uszlachetniających stal występują w przyrodzie o wiele rzadziej niż rudy żelaza, a ich wydobycie koncentruje się w kilku krajach:mangan – kraje b. ZSRR (ok. 34% światowego wydobycia), RPA (13%), Brazylia (13%), Gabon (9%), Indie (8,9%), Zimbabwe, Zambia i Egipt chrom – RPA (30%), kraje b. ZSRR (30%), Zimbabwe (20%) i Turcja (17%) wolfram – Chiny (25%), kraje b. ZSRR (19%), Korea Płd. i Płn. (18%), USA (14%), Boliwia, Australia i Portugalia nikiel – Kanada (42%), Nowa Kaledonia (28%) i kraje b. ZSRR (16%), RPA (0,7%) molibden – USA (64%), kraje b. ZSRR, RPA, Zimbabwe i Peru kobalt – Zair (50%), Kongo, Zambia, Maroko, Kanada, USA i kraje b. ZSRR wanad – RPA, Namibia (łącznie 2230 ton, tj. 28%), Kongo, Angola i Maroko antymon – Chiny (30%), RPA (20%), Zimbabwe, Algieria i Maroko. Największe zapotrzebowanie rud i koncentratów metali uszlachetniających mają kraje z wysoko rozwiniętym hutnictwem stali: USA, Rosja, Japonia, Niemcy, W. Bryt., Francja, Włochy. Z wyjątkiem USA i Rosji, pozostałe kraje nie posiadają własnych złóż tych metali. RUDY METALI NIEŻELAZNYCH Cyna jest jednym z najrzadziej występujących w przyrodzie metali. Największymi złożami cyny dysponuje Azja Południowo-Wschodnia (Malezja, Indonezja, Tajlandia, Chiny), Ameryka Południowa (Boliwia, Peru), ale również występują one w Afryce (Nigeria, Ruanda, Zair, RPA, Zimbabwe, Namibia). Cynk i ołów występują najczęściej wspólnie, w tzw. rudach polimetalicznych. Od dawna eksploatowane są bogate zasoby w Europie i Ameryce.
RUDY METALI SZLACHETNYCH DO metali szlachetnych zalicza się: złoto, srebro i platynę.Złoto znajduje wykorzystanie w:jubilerstwie (79% wykorzystania ogólnych zasobów) przemyśle elektronicznym (6%) sprzedaży w postaci monet (2%) innych dziedzinach (5%) Ok. 8% zasobów złota jest przechowywanych w sztabkach jako rezerwa.Srebro wykorzystywane jest głównie w jubilerstwie. Ze względu jednak na najlepsze spośród wszystkich metali przewodnictwo prądu, znajduje zastosowanie w przemyśle elektronicznym. Wykorzystywane jest również w przemyśle elektrotechnicznym jako warstwa odbijająca w niektórych lustrach. Niektóre związki tego pierwiastka są stosowane są jako środki antyseptyczne i bakteriobójcze. Ciemniejące na świetle związki srebra z fluorowcami używane są do produkcji błon światłoczułych.Platyna jest najrzadziej występującym w przyrodzie metalem, a przez to najcenniejszym. Najbardziej ceniona jest w jubilerstwie, lecz wykorzystywana jest również w przemyśle samochodowym w katalizatorach, w niektórych urządzeniach elektrotechnicznych i chemicznych oraz narzędziach precyzyjnych. Platynę wydobywają:RPA Rosja USA Zimbabwe Kanada Kolumbia Ok. 90% złóż platyny znajduje się na terenie RPA i Rosji. Całkowity popyt na ten cenny surowiec wzrósł w 2004r. o 5% w porównaniu z rokiem poprzednim, ale zapasów wystarczyło na pokrycie zaledwie 2% zapotrzebowania.
Przemysł przetwórczy i energetyka
Energetyka:
- wzrost zapotrzebowania na energię;
- 1950-1970 szybki wzrost zużycia sur.energet., potrzeby zaspokajano gł.paliwami stałymi-węgiel kamienny i brunatny, w Europie Zach zaspokajały one 79%potrzeb, a w USA 24%, wyskokie koszty wydobycia węgla spowodowały potrzebę zastąpienia go;
- rozwój wydobycia paliw płynnych, gł.ropy, wzrosły ceny, więc ograniczono jej zużycie;
- zmniejszenie energochłonności gospodarek krajów najwyżej rozwiniętych;
- wzrost znaczenia gazu ziemnego, en.jądrowej, gaz z. w 96r. zaspokajał 25&światowego zapotrzebowania na pierwotne nośniki energii, USA-26%,Kanada-33%,Holandia-47%,Rosja-56%
- struktura zużycia surowców w poszczególnych krajach rózni się, zależy to m.in. od: różnic w poziomach gospod. rozwoju, rodzaju posiadanych zasobów, możliwości importu
- użycie en.elektrycznej obniża koszty, wpływa na obniżenie energochłonności gospodarek, w latach 1980-90 produkcja en.el. zwiększyła się o 42%, najwięcej en.el. produkuje się w: Norwegii, Kanadzie, Szwecji i Finlandii
Hutnictwo:
- hutnictwo metali odznacza się wysoką kapitałochłonnością-budowa hut, rozbudowa wewn.infrastruktury, dostawy i odbiór sur.
- udział krajów rozwijających się notuje tendencję wzrostową dla rozwoju hutnictwa
- hutnictwo żelaza dominuje w państwach rozwijających się
- najw.prod.stali wśrod krajów rozwijających się: Korea Pd, Brazylia, Indie, Turcja, Chiny, inne kraje: USA, Japonia, Niemcy
- największe huty: Kobe, Kawasaki, Chiba(Japonia), Pekin, Szanghaj(Chiny), Pittsburg-Cleveland(USA), Ural(Rosja), Zagłębie Ruhry, Lotaryngia, Zagłębie Północne, Genua, Zagł.Donieckie(Europa)
- h.aluminium-wysoce energochłonne, wzrost produkcji aluminium-21,8mln ton w 1997r., rozwój gł. w: USA-16%, Rosja-13%, Kanada-10%, największe huty: Zat.Meksykańska, nad rzeką Tennessee i rz. Kolumbia(USA), Krasnojarsk, Zagł.Kuźnieckie(Rosja)
Przemysł maszynowy i metalowy:
- obejmuje: wyrób mat.metalowych, maszyn, m.elektrycznych, srodków transportu oraz urządzeń profesjonalnych
- wysoki stopień koncentracji w krajach rozwiniętych
- największa wielkość produkcji: Brazylia, Indie, Malezja, Meksyk, Tajwan, Turcja, USA, Japonia, Niemcy, Francja, Włochy, UK
- gł.eksporterzy: Japonia, USA, Niemcy
Przemysł elektrotechniczny i elektroniczny:
- najb.dynamiczna branża przemysłu elektromaszynowego, wynika gł.z rewolucji naukowo-technicznej
- najw. udział w produkcji: Europa Zach-33%, Ameryka PN-27%, Japonia-23%
- duża dynamika rozwoju w: Korei Pd, Malezji, Tajlandii
- największa branża to przem.komputerowy
Przemysł środków transportu:
- mała dynamika rozwoju, duża konkurencja, rosnące wymagania w zakresie np.bezpieczeństwa
- naj.rozw.: USA, Japonia, Niemcy, Francja, UK, Włochy, Rosja
- koncentracja w wielkich organizacjach tj: General Motors, Ford
- gł.centra: Detroit, Cleveland, Atlanta, Pallas(USA),
Przemysł chemiczny:
- koncentracja w państwach najw.rozwiniętych, dynamika rozwoju w p.rozwijających się,
- światowa wartość produkcji: Eur.Zach-31%, Am.Pd.-30%, Japonia-15%
Przetwórstwo ropy naftowej:
- inna lokalizacja wydobycia i inna jej przetwórstwa
- w 1999r. Niemcy przetworzyły 100mln ton ropy, Włochy, UK, Francja-80, Holandia, Hiszpania-55, USA-750, Kanada-70
- dostarczanie ropy rurociągami
Przemysł tworzyw sztucznych:
- najb.dynamiczny rozwój: Azja Pd.i Wsch., gł.rozwój: Eur.Zach-25%światowej produkcji, Am.Pn-28%, Japonia
Przemysł farmaceutyczny:
- najw.firmy: Merck, Pfizer, Johnson&Johnson(USA), Novartis, Roche(Szwajcaria)
- obroty lekami wynoszą ok.9,5mld$
- udział w światowej prod:USA-35%, Eur.Zach-42%, Japonia-18%
Przemysł nawozów sztucznych:
- gł. produkcja nawozów: azotowych, fosforowych, potasowych
- regres dynamiki w: Eur.Środ-Wsch, dynamika w: Chinach, Indiach, Indonezji, Meksyku, Brazylii
- producenci n.azotowych: Chiny-23%, USA-17%, Indie-11%, Rosja-5%
- prod. N.fosforowych: USA-30%, Indie-9%, Chiny-9%, Rosja-5%
Pozostałe gałęzie przemysłu:
- przem.drzewny i papierniczy, rozwinięty jest gł.w: USA, Kanadzie, Rosji, Szwecji, Finlandii, Japonii
- przem.spożywczy: zaspokaja potrzeby konsumpcyjne, podstawowym źródłem zaopatrzenia w surowce są prod.rolne pochodzenia krajowego, w mniejszym stopniu importowane. Najlepiej rozbudowany przem.spoż.mają: USA, Niem, Francja, Japonia, UK, Włochy
- przemysł włókienniczy: rozwinięty prawie wszędzie, gł.w: USA, Eur.Zach, Japonii. Producenci tkanin: USA-20%, Włochy, Japonia, Niemcy, Chiny. Okręgi przem.włókienniczego: O.Centralny, Iwanowo-Rosja, O.Reńsko-Westfalski-Niemcy, Lyon-Francja, Bombaj, Dehli, Kalkuta-Indie, Szanghaj, Pekin-Chiny, Kioto, Kobe, Osaka-Japonia
Okręgi surowcowe:
-Doniecko-Naddniestrzański/Ukraina: w.kamienny, rudy żelaza
- Wołżański/Rosja: ropa, gaz, siarka
- Kuźniecki/Rosja: w.kamienny, rudy żelaza, cynku i ołowiu
- Północny/Chiny: w.kamienny i brunatny, ropa
- Damodar/Indie: w.kamienny, rudy ż, manganu i chromu
- Witwatersrand/RPA: w.kam, uran, złoto, diamenty
- Słaba/DRK: rudy miedźi, srebro, złoto
- Minas Gerais/Brazylia: r.ż, manganu, cyny, srebro, złoto
- Zat.Meksykańska/USA: ropa, gaz, sole potasowe
Okręgi surowcowe zrestrukturyzowane:
- Yorkshire/UK: w.kam, cynk, ołów
- Północny/Francja: w.kam, len
- Nadrenii-Westfalii/Niemcy: w.kam, brunatny, sól potasowa, kamienna
- Przyjeziorny/USA: r.ż, miedzi, w.kam.
O. wielkomiejskie:
- Paryski: przemysł elektromaszynowy, odzieżowy,, technopolia
- Moskiewski/Rosja: p.elektromaszynowy, hutnictwo żelaza, energetyka
O. portowy:
- Rio de Janeiro-Sao Paulo/Brazylia: p.chemiczny, stoczniowy, elektromaszynowy, spożywczy
Pozostałe:
- Londyński, Japoński, Nadatlantycji
TURYSTYKA
T
Rozwój turystyki oznacza przepływ osób, środków pieniężnych, informacji oraz dóbr.. Szacuje się, że co roku ponad 1,5 mld ludzi na świecie podejmuje podróże turystyczne.
Ruch turystyczny rozpoczął się w XIX w.; 1857 powstaje w W. Brytanii pierwsze stowarzyszenie o charakterze turyst. - Alpine Club; 1924 w Rzymie założono międzynarodową organizację skupiającą krajowe organizacje turyst. - Union Internationale des Organismes de Tourisme; 1873 w Polsce powstaje Galicyjskie Towarzystwo. Tatrzańskie (Polskie Towarzystwo Tatrzańskie), 1906 Polskie Towarzystwo Krajoznawcze; 1950 z połączenia tych organizacji powstało Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze).
W skali świata notuje się stały wzrost liczby podróżujących. W lat.50. XX w. liczba turystów wzrosła o 174%, w 60. o 130%, w 70. o 80%, w 80 o 49%. W lat.90 tych, wystąpił ponad 60% przyrost liczby uczestninków miedz. Ruchu turystycznego.na rok 2020 oczekuje się 1,6 mld turystów. Duże nakłady na tworzenie infrastruktury turystycznej (lotniska, drogi, hotele, restauracje) sprawiają, że niektórych krajach w ciągu kilku lat liczba turystów wzrosła kilkukrotnie.
Np.: w Belize w lat.1985-1990 ;liczba turystów wzrosła 3,7-krotnie. Szczególnie duzy przyrost liczby turystów dot. Karaibów oraz Azji Płd-wsch i Oceanii.
Struktura geograficzna światowej turystyki
Sześć regionów turystycznych:
Europa
-subregion wschodni (Bułgaria, Czechy, Słowacja, Polska, Rumunia, d. ZSRR)
-sub. Północny (Dania, Finlandia, Islandia, Irlandia, Norwegia, Szwecja, W.B )
-sub. Południowy (Cypr, Gibraltar, Grecja, Hiszpania, d. Jugosławia, Portugalia, Turcja, Włochy)
-sub. Zachodni (Austria, Belgia, Francja, Holandia, Niemcy, Szwajcaria)
2) obie Ameryki - subregion Ameryka północna (Stany Zjed. i Kanada ) - sub.Ameryka Środkowa i Południowa - sub. Karaiby.
3) Afryka - sub. wschodni - s. środkowy - s. północny - s. południowy - s. zachodni 4) Bliski Wschód 5) Azja Południowa
6) Azja Wschodnia i Pacyfik W międzynarodowym ruchu turystycznym uczestniczą przede wszystkim(ok.80%) osoby z: Stanów Zjednoczonych, Niemiec, W.B, Kanady, Francji, Belgii, Holandii, Włoch, Szwajcarii, Szwecji, Danii i Austrii.
W Europie państwem turystycznym numer 1 jest Francja – 14% udzialu w rynku turystycznym tego regionu.i osiąga 30mld USD wpływów z turystyki rocznie.
Drugim jest Hiszpania. W Europie obszarem docelowym turystów z innych kontynentów jest przede wszystkim subregio0n zachodni (Austria, Belgia, Holandia, Niemcy, Szwajcaria) Rola turystyki w gospodarce
Turystyka odgrywa rożną role w gospodarce poszczególnych regionów i krajów, przy czym nie jest zawsze ona adekwatna do udziału tych państw i regionów w światowym ruchu turystycznym .np: Azja płd-wsch i Oceania.
Wpływy z turystyki maja duże znaczenie dla gospodarek krajów Afryki Płn. (14% wartości eksportu) i Wschodniej (12%)
Na świecie wpływy z turystyki przejazdowej stanowią ok.8% wpływów z eksportu.
W krajach gdzie gospodarka jest zróżnicowana i rozbudowana, turystyka jest jedynie jej mało istotnym elementem (USA i Francja) Turystyka dzięki dynamicznemu rozwojowi stanowi ważny segment rynku pracy – na świecie żyje z niej 212 mln osób. Saldo ruchu turystycznego – świadczy o bezpośrednich gospodarczych korzyściach kraju z turystyki międz.. a wiec, czy dany kraj na turystykę wydaje więcej niż z niej korzysta (saldo ujemne) , czy tez odwrotnie (saldo dodatnie)
Pojęcie konfliktu zbrojnego jest szersze od pojęcia wojny. Obejmuje ono wszelkiego rodzaju walkę zbrojną pomiędzy państwami - nawet wówczas, kiedy wojna nie zostanie wypowiedziana w sposób oficjalny, jak również różnego rodzaju specyficzne konflikty zbrojne, tzn. takie, w których uczestniczą strony nie uznane za podmioty prawa międzynarodowego.
Prawo konfliktów zbrojnych, nazywane też międzynarodowym prawem humanitarnym lub prawem wojennym, to zbiór przepisów zaakceptowanych przez społeczność międzynarodową dotyczących sposobów prowadzenia konfliktów zbrojnych, ochrony ich ofiar oraz uczestników. Jego normy określają:
- sposób wszczynania i kończenia konfliktów zbrojnych;
- wymogi stawiane członkom sił zbrojnych i ich sytuację prawną; - kwestie związane z okupacją nieprzyjacielskiego terytorium; - ochronę osób cywilnych w tym ludności nieprzyjacielskiego państwa; - formy ochrony chorych i rannych; - środki i metody prowadzenia walki;
- prawne następstwa stanu wojny w sferze stosunków międzynarodowych. Prawo konfliktów zbrojnych zostało skodyfikowane przede wszystkim w szeregu konwencji genewskich i haskich. Konwencje genewskie - szereg umów dotyczących prawa międzynarodowego i pomocy humanitarnej podpisany w Genewie w Szwajcarii; jest on częścią międzynarodowego prawa humanitarnego. Konwencje były rezultatem działalności i zabiegów politycznych Henriego
Dunanta. Można spotkać się także z pojęciem "prawa genewskiego", czyli prawa opartego na tych konwencjach.
Konwencja genewska z 22 sierpnia 1864 roku:
-personel sanitarny jest neutralny w konflikcie, nie może być atakowany i nie bierze udziału w walkach - cywile, którzy pomagają rannym i chorym żołnierzom powinni być szanowani, nie można ich atakować - ranni w wyniku konfliktu powinni być traktowani jednakowo bez względu na ich narodowość
-powołano znak czerwonego krzyża, którym podczas konfliktu oznaczane są formacje medyczne i ich personel
Konwencja genewska z 6 lipca 1906 roku:
-zwiększa zakres ochrony rannych i chorych żołnierzy
- wprowadzała zasady ewidencji osób poszkodowanych w konfliktach -ustalała system wymiany informacji na temat osób poszkodowanych w konfliktach
Konwencje genewskie z 12 sierpnia 1949 roku:
-I Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych i chorych w armiach czynnych na lądzie -II Konwencja genewska, dotyczyła polepszenia losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu - III Konwencja genewska, dotyczyła traktowania jeńców - IV Konwencja genewska, dotyczyła ochrony osób cywilnych podczas wojny Konwencje obowiązują: -W razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek innego konfliktu zbrojnego -W przypadku okupacji całości lub części terytorium, nawet gdy ta okupacja nie napotka żadnego zbrojnego oporu
Konwencje haskie - zbiorcza nazwa umów międzynarodowych zawieranych w Hadze. Konwencje te dotyczą prawa humanitarnego, ochrony dóbr kultury, legalizacji dokumentów, itd. Konwencje haskie z 29 lipca 1899 roku
- I Konwencja haska - pokojowe rozstrzyganie międzynarodowych sporów. - II Konwencja haska - zastosowanie Konwencji genewskiej z 1864 roku do wojny na morzu. - III Konwencja haska - normowała zwyczaje i prawa podczas wojny. Konwencja haska z 1904 roku dotyczyła ochrony okrętów szpitalnych. Konwencje haskie z 18 października 1907 roku rozszerzała zakres konwencji haskich z 1899 roku i ustanawiała nowe przepisy; podczas konferencji przyjęto 13 konwencji. Konwencja haska z 14 maja 1954 roku. Jest jedną z najważniejszych konwencji podpisanych w Hadze, dotyczy postępowania wobec dóbr kultury w czasie konfliktuzbrojnego. Dodatkowo ustanawia definicję dobra kulturalnego i sposobu jego ochrony. Konwencja haska z 5 października 1961 roku znosząca wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych przez placówki dyplomatyczne lub urzędy konsularne. Inne dokumenty m-nar prawa humanitarnego: -Deklaracja paryska z 1856 rok, dotyczy prowadzenia wojny na morzu - Deklaracja petersburska z 1868 roku, dotyczy korzystania z pocisków małego kalibru
-Konwencja haska IV i Regulamin haski z 1907 roku, dotyczy prowadzenia wojny na lądzie - Protokół genewski z 1925 roku, dotyczy gazów bojowych, broni chemicznej i biologicznej
-Protokół londyński z 1936 roku, dotyczy korzystania w walce z łodzi podwodnych