Determinanty czasu wolnego. Motywy i bariery uczestnictwa w rekreacji ruchowej
Aktywność ruchowa kompensuje dwa główne czynniki zaburzające funkcjonowanie dzisiejszych społeczeństw: hipokinezję i stres. Aktywność fizyczna jest obok sposobu żywienia podstawowym elementem stylu życia, który według najnowszych badań jest w największym stopniu odpowiedzialny za stan zdrowia człowieka.
Zdrowie – dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny człowieka, dzięki któremu może on z wigorem realizować czynności życia codziennego, realizować swoje aspiracje i radzić sobie ze zmiennymi warunkami środowiska.
Biologiczne uwarunkowania rekreacji
Korzyści płynące z regularnego wykonywania wysiłku fizycznego polegają na usprawnianiu czynności wielu narządów i układów oraz na usprawnieniu przemian metabolicznych ustroju. Zmiany dotyczą nie tylko układu ruchowego, ale też układu krążenia, oddechowego, nerwowego czy wydzielania wewnętrznego. W efekcie dochodzi do zwiększenia wydolności i sprawności fizycznej organizmu i zmniejszenia ryzyka zgonu.
Zmiany w układzie ruchowym – m.in. poprawa koordynacji nerwowo – mięśniowej, wzrost siły i masy mięśniowej, lepsza amortyzacja obciążeń kości i stawów, zwiększenie udziału procesów tlenowych w metabolizmie wysiłkowym, zalecana w profilaktyce osteoporozy (choroby objawiającej się zmniejszeniem masy kości i niekorzystnymi zmianami w strukturze tkanki kostnej), zwiększenie gęstości kości, wzmocnienie ścięgien i więzadeł, utrzymanie lepszej postawy ciała (ćwiczenia wzmacniające kręgosłup), zmniejszenie bólów stawów kończyn dolnych i kręgosłupa.
Zmiany w układzie krążenia i oddechowym – m.in. zwiększenie przepływu krwi, zwiększenie zdolności pobierania tlenu przez organizm, serce w stanie spoczynku pracuje wolniej i ekonomiczniej, a podczas wysiłku jest zdolne do wykonywania znacznie większej pracy, wzrost objętości wyrzutowej serca, większa ilość krwi wtłaczanej do krwioobiegu powoduje lepsze zaopatrzenie komórek w substraty, wzrost wydolności organizmu, zapobieganie chorobom, obniżenie ciśnienia, korzystnie modyfikuje układ krzepnięcia (zmniejsza ryzyko wystąpienia zatorów, zakrzepów), zmniejszenie stopnia otyłości.
Metabolizm energetyczny – utrzymanie zrównoważonego bilansu energetycznego, zmniejsza ryzyko nadwagi i otyłości, wzrost beztłuszczowej masy ciała.
Metabolizm węglowodanów – zapobiega cukrzycy, opóźnia proces starzenia.
Nowotwory – obniża ryzyko zachorowania, wzmaga aktywność układu immunologicznego (wzrost leukocytów, granulocytów, monocytów).
Zdrowie umysłowe – pozytywny wpływ na funkcjonowanie umysłu, poprawa jakości snu, redukcja niepokoju, obniża ryzyko depresji, zmniejsza ryzyko demencji i zachorowalności na Alzheimera.
Psychologiczne uwarunkowania rekreacji
Motywy uczestnictwa w rekreacji ruchowej – ludzie coraz częściej i coraz bardziej świadomie podejmują systematyczne ćwiczenia fizyczne, specjalnie zaplanowane, służące utrzymaniu i poprawie zdrowia oraz sprawności fizycznej; wiedza o motywach podejmowania i utrzymania rekreacyjnej aktywności ruchowej pozwala tworzyć bardziej skuteczne programy treningowe i efektywne je realizować.
Motywacja – mechanizm odpowiedzialny za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania. Znajomość motywacja pozwala określić czynniki sprawcze, które inicjują, ukierunkowują, podtrzymują zachowanie i decydują o jego zaprzestaniu. Motyw to siła pobudzająca organizm do działania i nadająca mu kierunek, specyficzny stan wewnętrzny, który charakteryzuje się poczuciem niespełnienia i gotowością do podjęcia aktywności ukierunkowanej na określony cel.
Potrzeba –stan brak czegoś, który wzbudza motywację do działania zmierzającego do jego zaspokojenia.
Piramida potrzeb Maslowa – wszystkie potrzeby uwzględnione w hierarchii mogą być zaspokojone w rekreacji ruchowej. Aktywność ruchowa zaspokaja potrzebę biologiczną (fizjologiczną poprzez potrzebę ruchu, dostarcza ponadto przyjemnych wrażeń, zapewnia wypoczynek, zwłaszcza po wysiłku intelektualnym. Zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób zaspokajając potrzebę bezpieczeństwa, niektóre jej formy (samoobrona) mogą bezpośrednio zwiększać poczucie bezpieczeństwa w różnych sytuacjach. Ćwiczenia fizyczne o charakterze grupowym zaspokaja potrzeby społeczne (przynależności i miłości). Pokonując własne standardy można zaspokajać potrzebę osiągnięć, w rywalizacji z innymi ćwiczącymi zyskiwać ich szacunek i uznanie. Może być też sposobem zaspokojenia potrzeby samorealizacji.
Najczęściej wskazywane motywy podejmowania rekreacyjnej aktywności ruchowej:
Zdrowie – informacje o pozytywnym wpływie są m.in. w mass mediach, także można przypuszczać, że społeczeństwo jest ich świadome. Niestety najczęściej ta aktywność jest podejmowana dopiero gdy zdrowie jest już zagrożone. Ważne by uczestnikom zajęć dostarczyć informacji o korzyściach zdrowotnych ruchu.
Masa ciała i wygląd fizyczny – chęć utrzymania właściwej/pożądanej masy ciała oraz atrakcyjnego wyglądu jest również ważnym motywem nie tylko dla kobiet. Obraz własnego ciała jest to ważny element własnego ja. Satysfakcja z własnego ciała jest powiązana z zadowoleniem z siebie i poczuciem własnej wartości. Współczesne kanony piękna są dużym wyzwaniem. Nadmierna koncentracja na masie ciała może też prowadzić do zaburzeń odżywiania.
Zadowolenie – ludzie są aktywni ruchowo, bo daje im to radość i poczucie szczęścia, jest źródłem osobistej satysfakcji. Dzieci również ruszają się, bo lubią. U osób dorosłych dochodzą bardziej racjonalne motywy potrzeba zabawy i spontaniczności zostaje niejednokrotnie zastąpiona potrzebą bycia produktywnym, mającym osiągnięcia i sukces. Jednak radość pojawia się dopiero po dłuższym czasie.
Kontakty społeczne – istotne w każdym wieku niezależnie od płci. To poznawanie nowych ludzi, pokonywanie samotności i izolacji społecznej, spotykanie się ze znajomymi, nawiązywanie nowych przyjaźni. Większość woli ćwiczyć z kimś niż samotnie. Współćwiczący są również elementem wsparcia społecznego.
Poprawa samopoczucia psychicznego – są one ważniejsze dla osób dorosłych. Pojawia się zazwyczaj po pewnym czasie od rozpoczęcia ćwiczeń. Korzyści te są widoczne przede wszystkim w sferze emocjonalnej, jest to związane ze spadkiem wskaźników depresji i lęku. U osób systematycznie ćwiczących stwierdza się wzrost poczucia skuteczności działania, wzrost samooceny.
Powody niepodejmowania aktywności ruchowej:
Brak czasu – duże obciążenie zawodowe i rodzinne. Często jednak jest wynikiem indywidualnej percepcji a nie faktem. Problemem jest kwestia priorytetów. Trzeba proponować takie formy aktywności, które dostarczą przyjemności i satysfakcji.
Zmęczenie – chodzi tutaj o stan psychiczny. Współcześnie większość osób wykonuje czynności związane z wysiłkiem umysłowym i emocjonalnym niż fizycznym. Lepiej likwidują uczucie zmęczenia i znużenia psychicznego.
Brak odpowiednich warunków – brak dostępu do miejsc aktywności ruchowej oraz środków finansowych do podjęcia w zajęciach zorganizowanych. Można jednak podejmować aktywność ruchową w formach nieodpłatnych.
Brak wiedzy – wiele osób nie wie jakie formy powinno wybrać i właściwie je realizować. Edukacja jest bardzo ważna.
Brak siły woli – siła woli jest jako siła psychiczna umożliwia kontrolę własnych działań. Często ludzie mogą modyfikować i zmieniać swoje zachowania a to za sprawą „tajemniczej siły”. Animator powinien zachęcać do podejmowania kolejnych prób.
Społeczne uwarunkowania rekreacji
Ekonomiczne – kondycja ekonomiczna państwa i pojedynczego gospodarstwa domowego. Niektóre formy wymagają nakładów finansowych inne nie. To też upowszechnianie sportu w środkach masowego przekazu. Ma tu znaczenie również dofinansowanie zajęć.
Organizacyjne – niezbędna jest baza rekreacyjno –sportowa, właściwe wyposażenie, przygotowanie i dostosowanie przestrzeni. Oferta powinna odpowiadać potrzebom i oczekiwaniom ludzi. To też brak przyborów i przyrządów do ćwiczeń. Brak przygotowanych ścieżek rowerowych.
Demograficzne – potrzeby zależą od poziomu wykształcenia, zawodu, sytuacji rodzinnej.
Psychospołeczne:
Poznawcze – brak lub niedostateczny stan wiedzy, a wiedza kształtuje świadomość.
Ideologiczne – upowszechnianie pozytywnych wzorców zachowań, przekonań i postaw przez działania różnych instytucji i środowisk.
Kulturowe – historyczne uwarunkowania. Na wsiach brak zazwyczaj tradycji aktywnego spędzania czasu wolnego.