Pojęcie i rodzaje utworów

Ochrona własności intelektualnej

Automatyka i Robotyka

Grupa 202

Wykonawcy:

Bramora Przemysław 78648

Dziewierz Paweł 78655

Kasprzyk Leszek 78666

Sikora Marcin 78696

Stachurski Radosław 78700

Definicja ustawowa utworu

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych¹ definiuje utwór jako termin prawniczy następująco: jest to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia.

Przedmiotem prawa autorskiego jest "utwór" rozumiany jako dobro niematerialne. Tak pojmowany utwór, należy odróżnić od przedmiotu materialnego (tzw. „corpus mechanicum”) na jakim został utrwalony i za pomocą którego można się z nim zapoznać.

W stosunku do przedmiotu materialnego na którym utrwalono utwór znajdą zastosowanie ogólne przepisy prawa cywilnego. Natomiast do "utworu" rozumianego jako dobro niematerialne zastosowanie znajdą głównie przepisy prawa autorskiego. 

Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną², a poza pewnymi wyjątkami właścicielem tych praw jest twórca utworu³, który nabywa je automatycznie bez konieczności spełnienia jakichkolwiek formalności⁴.

Zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu również są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów⁵.

Utwór czyli przedmiot prawa autorskiego

Utwór aby stał się przedmiotem ochrony prawa autorskiego musi spełniać cechy indywidualności i oryginalności, zostać ujawniony w dowolnej formie nadającej się do percepcji poza samym twórcą.

Utwór jest zatem rezultatem działania człowieka, stanowiący „przejaw działalności twórczej” (tzw. przesłanka „oryginalności”), który jednocześnie cechuje się „indywidualnym charakterem” (tzw. przesłanka „indywidualności”). W doktrynie przedmiotu przesłankę oryginalności oraz przesłankę twórczości zwykło sie określać łącznie mianem przesłanki „twórczości”.

W praktyce pojawia się bardzo istotny problem jak rozumieć wymienione przesłanki "oryginalności” oraz "indywidualności".

Rozumienie terminów „oryginalność” oraz „indywidualność” w sensie prawnym nie jest tożsame ze znaczeniem jakie przypisuje się tym pojęciom na gruncie estetyki, filozofii, psychologii czy teorii literatury. Ponadto w samej literaturze i doktrynie prawniczej spotykamy się z różnym rozumieniem "twórczości".⁶

W generalnym ujęciu przyjąć można, iż przesłanka "oryginalności” oznacza, że powstanie dzieła ma charakter kreatywny, niesie w sobie pewne nowe nie istniejące wcześniej wartości oparte w zdolnościach i umiejętnościach twórcy. 
Zdaniem J. Barty i R. Markiewicza "przesłanka oryginalności utworu zrealizowana jest wówczas, gdy istnieje subiektywnie nowy wytwór intelektu ; jest ona zatem ujmowana wyłącznie w płaszczyźnie nowości subiektywnej i zorientowana retrospektywnie". ⁷

Przesłanka ta zrealizowana jest gdy w dziele występują nowe, wymyślone, wykreowane, przez twórcę elementy. Tak rozumiana "oryginalność" nie może być jednak utożsamiana z "obiektywną nowością". 

Natomiast "indywidualność" utworu stanowi przesłankę zorientowaną podmiotowo, poszukujemy osobistego, indywidualnego piętna twórcy, wyrazu jego osobowości ,stylu, metody twórczej. 

Weryfikacja tak rozumianej przesłanki "indywidualności" możliwa jest przez odwołanie się do koncepcji tzw. statystycznej jednorazowości. Zgodnie z tą koncepcją o indywidualności dzieła można mówić gdy w wyniku przeprowadzonej weryfikacji stwierdzamy, że dane dzieło nie powstało wcześniej i jest statystycznie nieprawdopodobne stworzenie go w przyszłości przez inną osobę.

Należy mieć na uwadze, że w zasadzie żaden utwór nie powstaje w zupełnej izolacji. Twórca czerpie z dorobku minionych pokoleń, tworzy inspirowany dziełami innych artystów, a przede wszystkim żyje i pracuje w określonej rzeczywistości społecznej. W konkretnej wypadku mogą powstać niezależnie od siebie, podobne zbliżone pod względem formy lub treści utwory. Samo podobieństwo utworów nie dowodzi jeszcze plagiatu.

Aby dany wytwór działalności człowiek można było uznać za "utwór" konieczne jest jego "ustalenie" w jakiejkolwiek postaci. Do powstania ochrony autorskoprawnej nie jest wymagane spełnianie jakichkolwiek formalności. Twórca nie musi oznaczać dzieła jakąkolwiek adnotacją, zastrzeżeniem, notą czy dokonywać rejestracji utworu. 

Zgodnie z art. 1 ust. 3 prawa autorskiego do powstania ochrony autorskoprawnej nie jest konieczne ukończenie utworu. Ochronie podlegają zatem wyróżniające się twórczości i oryginalnością plany, szkice utworów, ich wersje próbne, testowe itp. 

Doktryna przedmiotu oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego jest zgodne, że dla oceny czy dane dzieło stanowi utwór i podlega z tego tytułu ochronie autorskoprawnej nie ma znaczenia okoliczności dotyczące osoby twórcy. Nie ma zatem znaczenia czy twórcą utworu jest dwunastoletni uczeń szkoły podstawowej czy profesor wyższej uczelni, czy ma on formalne wykształcenie plastyczne, muzyczne, informatyczne itp. Nie jest istotna również sama świadomość twórcy, że stworzył on chroniony prawem autorskim utwór, jak również istnienie po stronie twórcy zamiar stworzenia utworu. 

W judykaturze przyjmuje się, iż dla przyznania ochrony autorskoprawnej nie ma również znaczenia wartość naukowa, artystyczna czy przeznaczenie utworu. Takiej samej ochronie autorskoprawnej podlega zatem wybitna powieść jak marna telenowela. O powstaniu chronionego prawem autorskim utworu nie świadczy również związany z nim nakład pracy. Jak to ujmuje J. Błeszyński "Wybitne dzieła nie zawsze stanowią wynik znacznego wysiłku. Rodzą się nieraz z jednego pomysłu. I odwrotnie." ⁸

Do zakwalifikowani określonego wytworu intelektu jako utworu nie ma znaczenia fakt, że powstanie lub rozpowszechnianie danego dzieła, stanowi naruszenie prawa lub reguł moralności. Utworem w rozumieniu prawa autorskiego będzie zatem artykuł naruszający czyjeś dobra osobiste lub film propagujący rasizm ( oczywiście rozpowszechniając taki utwór narażamy się na odpowiedzialność cywilna lub karną ). 

Nie podlega ochronie autorskoprawnej styl, metoda czy technika którą posłużył się twórca. Ochronie nie podlega również sam temat dzieła. 

Przepisy ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych stosuje się do utworów:

• których twórca lub współtwórca jest obywatelem polskim lub

• które zostały opublikowane po raz pierwszy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo równocześnie na tym terytorium i za granicą, lub

• które zostały opublikowane po raz pierwszy w języku polskim, lub

• których ochrona wynika z umów międzynarodowych.⁹

Wyłączone spod ochrony prawno-autorskiej są natomiast:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty,

• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,

• opublikowane opisy patentowe lub ochronne,

• proste informacje prasowe.¹⁰

W rozumieniu tej samej ustawy

• utworem opublikowanym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został zwielokrotniony i którego egzemplarze zostały udostępnione publicznie

• opublikowaniem równoczesnym utworu jest opublikowanie utworu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i za granicą w okresie trzydziestu dni od jego pierwszej publikacji

• utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został udostępniony publicznie.¹¹

Ustalenie utworu

Znaczenie termin "ustalenie utworu" na gruncie prawa autorskiego, może wydawać się nieco niejasny, dla osoby nie posiadającej specjalistycznej wiedzy prawniczej. 

W polskiej literaturze przedmiotu, zgodnie prezentowane jest stanowisko, że przez "ustalenie" utworu należy rozumieć taką postać utworu, która umożliwia zapoznanie się z nim przez przynajmniej jedną osobę poza twórcą.¹²

Prawo autorskie nie wymaga jakiejś szczególnej formy "ustalenia utworu". Zgodnie z art. 1 prawa autorskiego, „ustalenie” utworu może nastąpić "w jakiejkolwiek postaci". Należy zatem podkreślić, że do "ustalenia" utworu nie jest konieczne powstanie jego materialnego nośnika.

"Ustalenie utworu" może przyjąć różną formę, w zależności od kategorii utworów. Ustalenie utworu w postaci wiersza czy wykładu uniwersyteckiego, może polegać na publicznej recytacji czy odczycie takiego wiersza lub wykładu, nie będzie przy tym konieczne jego "utrwalenie" na jakimś materialnym nośniku ( np. zapisanie na kartce papieru, notesie, nagranie itp.). W praktyce jednak, w większości przypadków, "ustalenie” utworu sprowadzać będzie sie do jednoczesnego „utrwalenia” utworu na materialnym nośniku. Typowymi przykładami będą tradycyjne utwory plastyczne, których powstanie nieodzownie wiąże się z koniecznością urzeczywistnienia ich w postaci materialnej (np. obrazu na płótnie, rzeźby). 

Rodzaje utworów

Ze względu na zależność od siebie

Polskie prawo autorskie rozróżnia następujące typy utworów¹³:

• pierwotne - stworzone oryginalnie przez jednego lub grupę twórców

• opracowania (zwane też czasami dziełami wtórnymi lub zależnymi) - są to różnego rodzaju modyfikacje utworu pierwotnego, takie jak tłumaczenia, przeróbki, kolaże, wydania krytyczne itp.; publikacja opracowania bez zgody twórców utworu pierwotnego stanowi naruszenie ich majątkowych i osobistych praw autorskich, ponadto za publikację opracowania twórcom utworu pierwotnego należy się wynagrodzenie

• utwory inspirowane - które nie są jasno zdefiniowane prawnie, ale według opinii prawnych są to utwory stworzone w efekcie kontaktu z utworem pierwotnym i mogącym mieć pewne do niego cechy podobieństwa ale jednak na tyle różnym, że nie ma wątpliwości, że to dzieło samoistne, nie zawierające oprócz uprawnionych cytatów żadnych fragmentów dzieła pierwotnego; twórca utworu pierwotnego nie może sobie rościć żadnych szczególnych praw w stosunku do dzieła inspirowanego.

Ponadto w obiegu prawniczym jest też pojęcie "utworu z zapożyczeniami", które zawiera fragmenty utworów pierwotnych wykraczających poza zwykłe cytaty, ale jednak nie tyle aby go uznać za opracowanie utworu pierwotnego. Zapożyczenia stanowią potencjalne naruszenie majątkowych i osobistych praw twórców utworu pierwotnego, dlatego w praktyce odnoszą się do nich wszystkie zasady obowiązujące do opracowań, choć w zakresie proporcjonalnym do ilości i objętości owych zapożyczeń¹⁴.

Ze względu na naturę

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymienia szczegółowo następujące rodzaje utworów¹⁵:

1. wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe),

2. plastyczne,

3. fotograficzne,

4. lutnicze,

5. wzornictwa przemysłowego,

6. architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne,

7. muzyczne i słowno-muzyczne,

8. sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne,

9. audiowizualne (w tym filmowe).

Utwory są w Polsce zasadniczo chronione jednakowo niezależnie od ich natury, z wyjątkiem utworów audiowizualnych i programów komputerowych. W przypadku utworu audiowizualnego ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymienia dokładnie kogo się uznaje za współtwórców takiego dzieła oraz ustala relacje między producentem i twórcami.

---

1. Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83, Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach konkretnych, art.1 ust.1 ↩

2. art. 1 p. 3. Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

3.  art. 8 p.1 Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

4. art. 2 p.4 Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

5. art. 3 Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

6. szerzej na temat poszczególnych koncepcji : R. Markiewicz, Dzieło literackie i jego twórca w polskim prawie autorskim, Kraków 1984↩

7. J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, Warszawa 1995, str. 49↩

8. J. Błeszyński, M. Staszków, Prawo autorskie i wynalazcze, Warszawa 1983, str. 445↩

9. art. 5 Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

10. art. 4 Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

11. art. 6 Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

12. M. Pozniak – Niedzielska w: System Prawa Prywatnego, Prawo Autorskie, tom 13,red. J. Barta, str. 13, Warszaw 2007 r.↩

13. art. 2 p.1. Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩

14.  Dariusz Czajka, Prawa zależne w polskim prawie autorskim, Gazeta Sądowa, Listopad 2007↩

15. art. 1 p.2 Ust. z 1994, o prawie autorskim i prawach pokrewnych↩