Prawo to system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu.
Prawo, ze względu na wieloznaczność pojmowania, w tym różnice światopoglądowe wydających o nim opinie, jest pojęciem wyjątkowo trudnym do zdefiniowania. Dlatego wszelkie jego definicje są przedmiotem sporów.
Jednym z podziałów prawa jest podział na gałęzie przez uwzględnienie metody regulacji.
-Prawo cywilne reguluje relacje między podmiotami prawa w relacji poziomej, czyli żaden
z podmiotów pozostających w stosunku prawnym nie jest władny narzucić swojej woli drugiej stronie. (cywilnoprawna metoda regulacji).
-Prawo pracy reguluje stosunki między pracodawcą a pracownikiem, a także organizacjami pracowników (związki zawodowe) metodą w zasadzie cywilnoprawną, jednak z dużym zakresem norm semiimperatywnych służących wyznaczeniu minimalnego poziomu ochrony pracownika.
-Prawo karne jest zbiorem norm mających na celu eliminację zachowań aspołecznych najcięższej wagi poprzez zastosowanie sankcji kary. (karnoprawna metoda regulacji).
-Prawo administracyjne reguluje relacje między podmiotami w stosunku pionowym, tj. wówczas gdy jeden z podmiotów może władczo kształtować sytuację prawną drugiego podmiotu. (administracyjnoprawna metoda regulacji).
Prawo karne stanowi część obowiązującego w państwie systemu prawa. Od innych gałęzi prawa odróżnia je to, że jest ono instrumentem zwalczania przestępczości za pomocą kar
i innych środków przewidzianych w jego przepisach. Prawo karne jest jednym
z najmocniejszych środków, za pomocą których państwo ochrania istniejący porządek. Ze względu na to, że stosowane środki represyjne wkraczają bardzo głęboko w sferę interesów jednostki, źródła prawa karnego mają zawsze postać ustaw.
Prawo karne określa zasady odpowiedzialności, czyli ogół praw jakie ma odpowiedzialny za ich popełnienie, oraz środki karne i środki zabezpieczające, czyli cały system stosowania ograniczenia lub pozbawiania wolności w zależności od popełnionego czynu, jak i wysokość kary stosowanej w określonym przypadku.
Według Igora Andrejewa prawo karne jest dziedziną prawa, która określa czyny przestępne
i zasady odpowiedzialności za nie oraz kary grożąc3e za ich popełnienie i stosowane wraz
z innymi środkami przymusu wobec sprawców takich czynów.1
Andrzej Marek wskazuje, że prawo karne jest jedną z gałęzi systemu prawa, która spełnia rolę szczególną, chroniąc państwo, stosunki społeczne i ekonomiczne oraz prawa i wolności człowieka przed najpoważniejszymi zamachami na te dobra (przestępstwami). Wobec sprawców tych przestępstw stosuje się środki przymusu w postaci kar i innych środków, które są przewidziane w przepisach prawa karnego.2
Prawo karne ma charakter nakazujący (imperatywny), albowiem zawiera zespół reguł, które są bezwzględnie obowiązujące dla osób (podmiotów), do których są adresowane.3
Kazimierz Buchała pisze, ze normy prawa karnego to normy sankcjonowane (określające reguły zachowania, które mają zapobiegać zachowaniom o dużym ładunku niebezpieczeństwa dla stosunków społecznych), normy sankcjonujące (skierowane do właściwych organów państwa, oznaczające powinność ukarania) i normy uprawniające (skierowane także do właściwych organów, dające możliwość wyboru sankcji zastosowanej do sprawcy przekroczenia norm y sankcjonowanej). Według tego autora istotą prawa karnego, która odróżnia tę gałąź od innych, jest właśnie dokładne określenie czynów sprzecznych z normami sankcjonowanymi, które jest merytorycznie powiązane z zakazem ich popełniania pod groźbą przymusu związanego z sankcją. Kolejną cechą wyróżniającą prawo karne od innych gałęzi jest także charakter sankcji grożących za naruszenie norm sankcjonowanych, które mają charakter osobisty i są najbardziej dolegliwe, bo dotykają najwartościowszych dóbr jednostki (zdrowie, wolność, mienie, a nawet życie).4
Prawo karne jest jedną z najważniejszych gałęzi prawa. Składają się na nie normy prawne określające odpowiedzialność za przestępstwa. Przestępstwa to czyny, które cechuje społeczna szkodliwość, są one zabronione pod groźbą kary. Według Art. 7, paragraf 1 Kodeksu Karnego przestępstwem jest zbrodnia albo występek.
Cechą charakterystyczną tak prawa karnego, jak i prawa dotyczącego wykroczeń jest to, iż nie regulują one jednej ściśle określonej sfery stosunków społecznych, nie ustalają praw
i obowiązków uczestników tych stosunków, ani nie pełnią funkcji organizatorskiej. Prawo karne wkracza w każdą dziedzinę życia – wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia
z poważnymi zamachami na stosunki społeczne i prawa podmiotów tych stosunków, co uzasadnia reakcję karną, wyrażającą potępienie czynu zabronionego i jego sprawcy.
Cechy prawa karnego:
uniwersalizm – prawo karne wnika w ogół stosunków społecznych i ustawodawca odwołuje się do nich, jeżeli zostanie naruszony element życia społecznego,
subsydiarność – wkraczanie w sferę ochrony relacji, stosunków społecznych, które zwykle regulowane są przez inne dziedziny prawa,
powszechność – dotyczy wszystkich podmiotów. Nikt nie jest wyłączony ani
z ochrony ani z odpowiedzialności.
Funkcje prawa karnego.
Prawo karne pełni przede wszystkim funkcję ochronną, tj. chroni stosunki społeczne oraz prawa podmiotów tych stosunków przed zamachami przestępnymi. Realizacja tej funkcji wiąże się z funkcją afirmacyjno – motywacyjną, która ustanawiając nakazy i zakazy prawa karnego określa podstawowe standardy postępowania w społeczeństwie. Przestrzeganie norm prawa karnego wiąże się więc z funkcją afirmacyjną, natomiast stosowanie sankcji za ich złamanie zmierza do wzmocnienia motywacji do przestrzegania tych norm. Prawo karne jest więc tym silniejsze im powszechniejsza jest świadomość prawna społeczeństwa, a także im większe wsparcie znajdują jego normy w zakorzenionych w kulturze, w religii
i przekonaniach społecznych normach etyczno – moralnych.Funkcja gwarancyjna prawa karnego wyraża się w postulatach, aby zakres czynów zabronionych był dla obywatela jasny i aby sądy mogły stosować tylko takie kary, jakie zostały określone w ustawie. Postulaty te znalazły wyraz w zasadach, czyli naczelnych dyrektywach postępowania, którym podporządkowany jest cały system prawa karnego.
Zasada Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez zakazu ustawowego. Jest to jedna z najważniejszych zasad prawa karnego. Jest istotnym składnikiem idei państwa prawa. Ma chronić jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe. W prawie polskim zasada ta została sformułowana w art. 42 Konstytucji RP - Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Zasada ta jest sformułowana w postaci bardziej rozbudowanej jako - Nullum crimen nulla poena sine lege poenali anteriora. Wynikają z niej pewne reguły:
Prawo karne musi być prawem pisanym i zawartym w ustawie (nullum crimen sine lege scripts).
Przepisy karne muszą opisywać przestępstwo w sposób maksymalnie dokładny (nullum crimen sine lege certa)
Niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzyść oskarżonego.
Ustawa karna wprowadzająca odpowiedzialność karną lub ją zaostrzająca nie może działać wstecz (lex retro non agit).
Kara za przestępstwo musi być określona i przewidziana we wcześniej wydanej ustawie (Nulla poena sine lege).
Adresatem tych reguł jest zarówno sędzia jak i ustawodawca.
Zasada odpowiedzialności karnej za czyn – zgodnie z tą zasadą kara jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu zabronionego. Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnił czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jej popełnienia. (Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 r. Rozdział I, Art. 1, paragraf 1)
Zasada winy jest jedną z fundamentalnych zasad współczesnego prawa karnego, zgodnie z którą nie popełnia przestępstwa (ani też wykroczenia) sprawca, któremu nie można przypisać winy w czasie czynu. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. (Kodeks Karny
z dnia 6 czerwca 1997 r. Rozdział I, Art. 1, paragraf 3)
Zasada odpowiedzialności indywidualnej w myśl tej zasady odpowiedzialność za czyn zabroniony może ponieść wyłącznie indywidualny sprawca czynu. Odpowiedzialność może mieć charakter wyłącznie osobisty. Okoliczności osobiste, wyłączające albo zaostrzające odpowiedzialność karną, uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą. (Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 r. Rozdział II, Art. 21, paragraf 1)
Zasada humanitaryzmu – zgodnie z tą zasadą prawo karne powinno być humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, że wymagania przezeń stawiane nie powinny być okrutne nie powinny wyrządzać zbędnych dolegliwości skazanemu ani go poniżać. Kary oraz inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka. (Kodeks Karny z dnia 6 czerwca 1997 r. Rozdział I, Art. 3)
Funkcja prewencyjno – wychowawcza prawo karne nie ogranicza się do represjonowania sprawców czynów zabronionych, ale zwraca się w przyszłość – celem kary i innych środków karnych (zwłaszcza probacyjnych) jest zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę, a także na ogół społeczeństwa (wzmocnienie motywacji do przestrzegania prawa).
Funkcja sprawiedliwościowa polega na zapewnieniu poczucia sprawiedliwości osobie pokrzywdzonej przestępstwem, a także rodzinie ofiary i jej grupie społecznej przez ukaranie sprawcy.
Funkcja kompensacyjna mówi, że prawo powinno uwzględniać obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem.
Biorąc pod uwagę treść regulacji, a w pewnym sensie i etap zagrożenia reakcją karną, wyróżnić można trzy podstawowe działy prawa karnego:
1. Prawo karne materialne
Prawo karne materialne jest jedną z dziedzin prawa, która określa czyny będące przestępstwami, oraz kary grożące za ich popełnienie. Dzielone jest na powszechne
(w sprawach przestępstw i w sprawach wykroczeń) oraz prawo karne specjalne (wojskowe, skarbowe i prawo nieletnich dewiantów). Prawo karne materialne to zespół przepisów, które regulują stosowanie kar i innych środków reakcji karnej przez sądy w odpowiedzi na społecznie szkodliwe zachowania, zabronione przez prawo, pod groźba tych kar i środków. Prawo to zostało określone w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks Karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późniejszymi zmianami).
2. Prawo karne procesowe
Prawo karne procesowe jest tą dziedziną prawa karnego, która określa reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tzn. takiej działalności, która zmierza do ustalenia czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo i zmierza do osądzenia sprawcy przestępstwa. Prawo karne procesowe określa też uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym. Nazywane jest również prawem karnym formalnym. Określa formy, w jakich organy państwa stosują prawo karne materialne. Prawo to m.in. normuje prawa i obowiązki stron i innych uczestników postępowania, reguluje czynności prawne w postępowaniu przygotowawczym i w postępowaniu przed sądem oraz formułuje zasady procesu karnego. Określają również zasady stosowania środków przymusu, postępowania dowodowego, odwoławczego i wydawania orzeczeń. Prawo karne procesowe zostało określone w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późniejszymi zmianami).
3. Prawo karne wykonawcze
Prawo karne wykonawcze określa zasady wykonywania orzeczeń, w szczególności wykonywania kar, środków karnych i środków zabezpieczających. Zajmuje się również problematyką wykonywania środków probacyjnych, nadzoru penitencjarnego, zatarciem skazania i wykonywaniem środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. W dziedzinie prawa karnego wykonawczego należy wyróżnić prawo penitencjarne, którego przedmiotem zainteresowań jest wykonywanie kary pozbawienia wolności. Prawo karne wykonawcze zostało określone w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późniejszymi zmianami).
W całokształcie norm prawa karnego wyróżnia się pewne jego części charakteryzujące się odmiennością przedmiotu i sposobu regulacji. Są to wyspecjalizowane (szczególne) dziedziny prawa karnego. Zalicza się tutaj:
Prawo karne skarbowe ( materialne i procesowe )jest wyodrębnione ze względów przedmiotowych. Reguluje problematykę odpowiedzialności za przestępstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszające interesy Skarbu Państwa w zakresie podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizatorów. Prawo karne skarbowe zawarte jest
w kodeksie karnym skarbowym z 1999r. Normuje odpowiedzialność za przestępstwa
i wykroczenia skarbowe oraz postępowanie w tych sprawach, które należy do finansowych organów orzekających i – w pewnym zakresie – sądów.
Prawo karne wojskowe wyspecjalizowane ze względów podmiotowych określa przestępstwa wojskowe i ogranicza do nich krąg osób mogących ponosić odpowiedzialność na podstawie tego prawa, jak i przedmiotowych; łączące się z celem tych przepisów - obowiązkiem służby wojskowej, zapewnieniem dyscypliny wojskowej i gotowości obronnej sił zbrojnych (np. dezercja). Zawarte ono jest w kodeksie karnym jako „część wojskowa”. Odpowiedzialność żołnierzy unormowana jest w kodeksie karnym i opiera się na tych samych zasadach, co odpowiedzialność osób cywilnych, jednakże z licznymi odrębnościami wynikającymi z dyscypliny wojskowej.
Postępowanie z nieletnimi – jest dziedziną prawa ściśle związaną z prawem
karnym, uregulowaną w ustawie z dnia 26.X 1982r. O postępowaniu w sprawach nieletnich (do tego czasu obowiązywały przepisy kodeksu karnego z 1932 roku). Nie jest to część prawa karnego ponieważ wobec nieletnich w zasadzie nie stosuje się kar, lecz środki wychowawcze i poprawcze orzekane przez sad rodzinny w odrębnym trybie postępowania wobec osób które nie ukończyły 17 lat w chwili popełnienia przestępstwa.
Prawo wykroczeń
Uzupełnieniem prawa karnego jest prawo wykroczeń. Opiera się ono na kodyfikacji
z 20.V.1971r., która podlegała licznym zmianom dostosowującym to prawo do aktualnych uwarunkowań polityczno-prawnych. Kodyfikacja ta normuje odpowiedzialność za wykroczenia, czyli czyny karalne o mniejszej społecznej szkodliwości, których nie zalicza się do przestępstw (art. 7 Kodeksu Karnego i art. 1 Kodeksu Wykroczeń). Wykroczenie jest to czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez ustawę określającą jego znamiona, bezprawny, zawiniony, społecznie szkodliwy (przestępstwo: społecznie szkodliwy czyn w stopniu wyższym niż znikomy) definicja wynika z art. 1 par 1 i 2 Kodeksu Wykroczeń. Podstawową funkcją prawa wykroczeń jest ochrona stosunków społecznych przed naruszeniem porządku prawnego, które nie zawierają tego nasilenia społecznej szkodliwości co przestępstwa, ale które przez swoją częstotliwość stanowią istotne zagrożenie ładu i porządku prawnego.
Funkcja ochronna prawa wykroczeń wiąże się z właściwą temu prawu funkcją społeczno – wychowawczą, wyrażającą się w oddziaływaniu na tych obywateli, którzy wprawdzie nie przejawiają postaw antyspołecznych, jednakże wykazują brak poszanowania dla zasad porządku prawnego i niezbędnej społecznej dyscypliny. Tak jak już wspomniano wyżej prawo wykroczeń jest ściśle powiązane z prawem karnym, jest ono jego dopełnieniem. Powiązanie to wyraża się w podobieństwie zasad odpowiedzialności za wykroczenia
i przestępstwa, jak również w zbliżonym rodzajowo systemie kar (areszt jako odmiana kary pozbawienia wolności, kara ograniczenia wolności, grzywna, przepadek przedmiotów, zakaz prowadzenia pojazdów). Orzecznictwo w sprawach o wykroczenia sprawują obecnie sądy rejonowe (wydziały grodzkie), przy czym – podobnie jak w przypadku przestępstw – wszczęcie postępowania sądowego następuje na skutek skargi uprawnionego oskarżyciela, tj. wniosku o ukaranie, który może złożyć oskarżyciel publiczny (policja, inspektor pracy, upoważniony organ administracji), a w określonym zakresie pokrzywdzony jako oskarżyciel posiłkowy.
Żródła prawa karnego
Nullum crimen sine lege- tylko ustawy mogą być źródłami prawa karnego,
1. Kodeks Karny - składa się on z 3 części:
a) ogólnej ( art. 1- 116 ), zawiera przepisy regulujące:
- zasady odpowiedzialności karnej,
- formy popełnienia przestępstwa,
- wyłączenie odpowiedzialności karnej,
- kary,
- środki karne,
- zasady wymiaru kary i środków karnych,
- powrót do przestępstwa,
- środki związane z poddaniem sprawcy próbie,
- zbieg przestępstw oraz łączenie kar i środków karnych,
- środki zabezpieczające,
- przedawnienie,
- zatarcie skazania,
- odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą,
- objaśnienie wyrażeń ustawowych,
- stosunek do ustaw szczególnych
b) szczegółowej ( art. 117- 316 )- zawiera, pogrupowane w rozdziały, przepisy przewidujące poszczególne rodzaje przestępstw wraz ze wskazaniem granic grożących za nie sankcji. Układ rozdziałów w pewnym stopniu odzwierciedla hierarchię dóbr.
c) wojskowej ( art. 317- 363 )- zawiera zarówno przepisy ogólne dotyczące zasad odpowiedzialności żołnierzy, jak również szczególne zawierające typy przestępstw.
Stosunek części wojskowej do części ogólnej kk- Art. 317 §1- Przepisy części ogólnej
i szczegółowej tego kodeksu stosuje się również do żołnierzy, jeśli część wojskowa nie zawiera przepisów odmiennych
2. Ustawy szczegółowe:
a) takie, które zawierają wyłącznie przepisy prawnokarne,
b) takie, które zawierają regulacje należące do innych dziedzin prawa, w których przepisy karne stanowią jedynie uzupełnienie (m.in. prawo prasowe, prawo budowlane, ustawa
o przeciwdziałaniu narkomani itp.).
Wzorem kodeksu karnego, kodeks wykroczeń dzieli się na część ogólną i część szczególną.
Wyodrębnienie w kodeksie wykroczeń części ogólnej podkreśla samodzielność tej gałęzi prawa. Obowiązujący kodeks wykroczeń samodzielnie reguluje zasady odpowiedzialności za wykroczenia. Oprócz walorów kodyfikacji ułatwia to stosowanie prawa wykroczeń
w praktyce. Unormowania części ogólnej kodeksu wykroczeń jednak w znacznym stopniu wzorowane są na kodeksie karnym, zwłaszcza gdy chodzi o zasady odpowiedzialności. Występują tu również istotne różnice w ujęciu tych zasad, które charakteryzują się uproszczeniem i złagodzeniem odpowiedzialności. Wynika to z faktu, że wykroczenia są
z reguły czynami stosunkowo prostymi o niższym niż przestępstwa nasileniu ujemnej treści społecznej.
Literatura:
1. Stefan Korycki, Jerzy Kuciński, Zenon Trzciński, Jerzy Zaborowski, Zarys prawa. Wyd. 6. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze "LexisNexis", 2007. ISBN 978-83-7334-774-8.
2. Wincenty Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego, Wyd. 8. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze "LexisNexis",2011. ISBN 978-83-7620-572-4.
3. Igor Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1978, ISBN 83-0102301-5.
4. Andrzej Marek, Prawo karne, Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck, 2009, ISBN 83-7483-642-5.
5. K. Buchała, Prawo karne materialne, Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze "LexisNexis", 1989, ISBN 978-83-7526-076-2.