dzieje ziem słowiańszczyzny wschodniej, będących pod wpływem kultury zachodniej
Kultura chrześcijaństwa wschodniego to bardzo różnorodne tradycje, wynikające z sytuacji geopolitycznej na tych terenach na przestrzeni wieków. Ciągłe zetknięcie z chrześcijaństwem zachodnim – kultura propagowana przez kościół zachodnio-rzymski.
Trzy wielkie ośrodki polityczne – Ruś Moskiewska, Wielkie Księstwo Litewskie, Korona Polska.
Już w XIII wieku widoczne są różnice kulturalne na różnych terenach [odzwierciedlenie w kronikach]. Różnice widoczne są także w nurcie prawosławnym.
Podział metropolii Kijowskiej w XIV wieku -> w związku z nieustannym zagrożeniem ze strony Tatarów metropolita Kijowa wyniósł się z miasta i przebywał w różnych miastach na zachodzie Rusi (bardzo często był we Włodzimierzu nad Klaźmą). Metropolici kijowscy są kijowscy tylko z nazwy – podkreślenie pewnej tradycji.
1302 – Maksym, pierwszy metropolita „Kijowski, Włodzimierski i całej Rusi”
Piotr (lata 30 wieku XIV) – przeniesienie siedziby metropolity do Moskwy, tytułuje się metropolitą Kijowskim, Moskiewskim i całej Rusi (dalej na pierwszym miejscu jest kijowski)
Litwa rywalizuje z Rusią, książętom nie podoba się, że metropolita znajduje się w niezależnym ośrodku politycznym, tj. Moskwie, próby stworzenia własnego ośrodka religijnego
powstała (1299) Metropolia Litewska ze stolicą w Nowogródku
metropolia Halicka (początek XIV wieku)
dawne jedno ruskie prawosławie rozpada się na trzy prowincje kościelne – inne warunki kulturowe, w których działają hierarchowie i wierni
do końca wieku XIV sytuacja jest płynna
metropolita (1380 – 1406) Cyprian – jedna metropolia dla wszystkich trzech jednostek, po jego śmierci z prośbą o akceptacje jedzie dwóch kandydatów -> wyświęcenie dwóch
W XV wiek podział jest bardziej czytelny – jeden metropolita dla ziem polsko – litewskich, inny dla ziem ruskich.
Unia florencka – Izydor (z pochodzenia Grek) akceptuje ją, głosi jej postanowienia w Rzeczpospolitej, w Moskwie spotyka się z wrogością, zostaje wyrzucony z Moskwy. Jego następca już nie prosi o wyświęcenie w Konstantynopolu. Moskwa sama sobie przyznaje autokefalię – uznała się za kościół niezależny od Konstantynopola. Pojawia się idea „Moskwa – 3ci Rzym”.
Od 1448 / 1450 metropolia moskiewska jest autokefaliczna, niezależna od Bizancjum [metropolia moskiewska i całej Rusi]. Metropolia druga [metropolia Kijowska, Halicka i całej Rusi] pozostała w granicach jurysdykcji Konstantynopola. => widoczne są różnice w obrządkach (!) – dwa niezależne od siebie nurty
1589 – metropolia Moskiewska została patriarchatem – staje w jednym rzędzie z Jerozolimą, Konstantynopolem, Aleksandrią etc.
sytuacja prawosławia na Litwie i w Koronie polskiej
Częścią Korony Polskie staje się Ruś Czerwona (Lwów i okolice, płd. Podlasie) – Litwa zajmuje Wołyń, Kijowszczyznę, Zachodnie Podole. Zupełnie inaczej wygląda sytuacja kultury i cerkwi w Koronie i na Litwie (czynniki polityczne, językowe etc.):
znacznie mniejszy fragment ziem ruskich przyłączyła Korona
ziemia halicka była słabo zasiedlona – po przyłączeniu jej do Korony duża ilość ludności nie-ruskiej napłynęła na te tereny (nie tylko Polacy) -> polonizacja kultury i przestrzeni publicznej
polonizacji i katolicyzacji ulegała także dość szybko ludność miejscowa
początek XV wieku – zdecydowana przewaga katolików i Kościoła Katolickiego w miastach
bojarstwo halickie dość szybko i chętnie zmieniało swoją orientację kulturowo-religijną
trudno mówić o dynamicznym rozwoju kultury prawosławne na tym terenie (traktowano prawosławnych jako schizmatyków, który trzeba nawrócić) -> pogląd nie był popularny wśród ludzi świeckich, doceniano ich sztukę (malarstwo – Kaplica Trójcy Świętej, Lublin)
synteza kultury wschodniej i zachodniej w pierwszej połowie XV wieku
Ekspansja kultury zachodniej i kościoła zachodniego była zbyt silna.
Zupełnie inaczej, znacznie lepiej dla kultury wschodniej, sytuacja wyglądała na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego:
10% terytorialnej Litwy (etnicznej) stanowiło terytorium WKL
przewaga ludności ruskiej nad ludnością litewską
Litwini, w chwili podbijania terenów Ukrainy i Białorusi, byli poganami, nie mieli architektury, sztuk plastycznych etc.
w momencie podboju ziem ruskich Litwa była zacofana względem Rusinów – w sposób naturalny władcy litewscy przejęli kulturę podbitego narodu, w tym prawosławie
język urzędowy – ruski
przyjmowano prawosławie, obyczaje, strój i sposób bycie Rusinów
to, co Polacy nazywają chrztem Litwy często było w rzeczywistości rebaptyzacją (?)
Sytuacja trochę zmieniła się po Unii Lubelskiej – związek Polski i Litwy zaczął być bardziej ścisły – jedno państwo złożone z dwóch, historycznie odrębnych, prowincji. Wyrównuje się sytuacja prawosławia i kościoła zachodniego (jeśli chodzi o prawodawstwo) na terenach Korony, wzrasta nacisk kulturowy kościoła zachodniego na Litwie.
reformacja – wielu prawosławnych magnatów była zachwycona założeniami reformacji i zacznie przechodzić na kalwinizm czy luteranizm – prawosławny kościół traci „górę” swoich wyznawców nie tylko na rzecz kościoła zachodniego, ale też protestanckiego. Gdy rozpocznie się kontrreformacja, znaczna część byłych prawosławnych przejdzie na katolicyzm.
Po soborze trydenckim kościół zachodni stara się dyskutować z protestantami, ale widać, że to niewiele przyniesie. Dlatego też postanowiono się zabrać za prawosławnych, najbardziej łakomym kąskiem były prawosławni, żyjący na terenach Korony.
aktywność misyjna Rzymu kieruje się na prawosławnych, którzy są blisko (Białoruś, Ukraina)
zabiegi te są groźne dla kościoła prawosławnego, którzy przebywa w stagnacji, kryzysie
brak oparcia w Konstantynopolu i Bałkanach (bo upadł)
brak kontaktów z prawosławnymi z metropolii moskiewskiej
wiek XVI – duże straty cerkwi prawosławnej jeśli chodzi o dusze – magnaci ruscy i szlachta, zafascynowana kulturą zachodnią, wybiera katolicyzm
królowie polscy zaniedbują swoje obowiązki chronienia cerkwi prawosławnej
wewnętrzny upadek prawosławia na terenach Korony – kapłani byli słabo wykształceni, zostawali nimi osoby, które nie powinny być duchownymi
upadek prestiżu duchowieństwa, szkolnictwa i w końcu kultury prawosławnej
zamiera piśmiennictwo i sztuka (nie jest ożywiana przez nowe prądy)
znajomość SCS jest bardzo nikła, nawet wśród duchownych
W takich warunkach kształtuje się kultura wschodnia na terenach Rzeczpospolitej – zupełnie inaczej wygląda sytuacja kościoła prawosławnego w Moskwie, gdzie władcy wspierają cerkiew, a religia ta ma niejako monopol. Walka o dusze – prawosławnych starają się zagospodarować misyjnie katolicy i protestanci, co bardzo negatywnie odbija się na kulturze.
Unia Brzeska (1596) – projekt trwały, rozpad na prawosławie i kościół unicki:
metropolia Kijowska liczyła 8 diecezji -> UB przyjęło 6
w planach zwolenników Unii miała ona objąć cały Kościół Prawosławny w Polsce -> zamiast łączyć przyczyniła się do jeszcze głębszego podziału
dla wielu prawosławnych ów akt unijny był intrygą katolików przeciwko kościołowi wschodniemu (pogląd bytujący do dziś)
dwie skrajne pozycje badaczy na temat UB
akt, który spowodował powstanie wykrzywionej wersji kościoła prawosławnego (opinia prawosławia)
podkreśleni pozytywnych aspektów Unii – powrót do pierwotnej jedności, do stanu sprzed podziału kościoła, powstanie modelu pośredniego – pomostu (Białorusini, Ukraińcy – unici)
Powstanie kościoła unickiego spowodowało, że prawosławni zrozumieli, że jeśli niczego nie zmienią, mogą zostać wchłonięci przez kościół unicki / katolicki. Jeszcze przed zawarciem unii postawały szkoły i drukarnie. Dopiero zawarcie UB powoduje otrzeźwienie, próba szukania drogi wyjścia z kryzysu. Bezpośrednim owocem zawarcia UB jest powstanie bardzo bogatej literatury polemicznej.
Po raz pierwszy w historii kościoła prawosławnego na ziemiach zachodnich dochodzi do jasnego określenia własnej doktryny – wykorzystane są bardziej precyzyjne narzędzia, którymi posługiwała się teologia kościoła zachodniego. Pierwszy prawosławny katechizm powstał w Kijowie, środowisko skupione wokół Piotra Mochyły. W obronie własnej tradycji i wiary sięgano do starej literatury, cerkiewnosłowiańskiej hagiografii, homiletyki – podjęcie refleksji nad własną tradycją. Rozkwita sztuka kaznodziejska.
Symbolem tego okresu jest postać metropolity Piotra Mochyły – jako pierwszy w sposób świadomy podjął dialog z katolickim zachodem, nie zamykał się na obce wpływy, patrzył, co można z zachodniej tradycji zastosować w prawosławnej tradycji.
powstanie Chmielnickiego
Stolica prawosławnej metropolii (Kijów) pozostaje poza granicami Rzeczpospolitej. Prawosławni zaczęli być traktowani jako piąta kolumna rosyjska. Rozpoczęła się wojna religijna, wzrastała niechęć. Unici, do tej pory stojący między prawosławiem i katolicyzmem, próbują się dystansować względem prawosławnych. Dystansowanie się skutkuje zbliżenia się unitów do kultury zachodniej.
Przez pierwsze 100 lat istnienia UB unici nie różnili się kulturowo i obrzędowo względem prawosławnych (świątynia, ubrania duchownych są takie same). Druga połowa XVII wieku / wiek XVIII – silna latynizacja kościoła unickiego – wrogość między światem zachodnim i wschodnim na terenach Rzeczpospolitej. W wieku XIX widoczna będzie wtórna bizantyzacja.
Wśród prawosławnych, w diecezjach Czernichowskiej i Kijowskiej, które znalazły się w państwie ruskim, widoczna była znaczna rusyfikacja, znalezienie się pod wpływem metropolii moskiewskiej. W 1686 roku patriarcha Konstantynopola zrzeknie się prawa do metropolii Kijowskiej, która przejdzie w jurysdykcję metropolii moskiewskiej. Rusyfikacja przebiegała na różnych poziomach –m.in. zakaz swobodnego druku książek religijnych na Ukrainie, niwelacja odrębności obrządku / liturgii.
Po powstaniu Chmielnickiego diecezje, które zostały na terenach Rzeczpospolitej zostały wchłonięte przez unitów (ostała się tylko jedna diecezja prawosławna na terenach Białorusi).
ROZBIORY
Większa część terenów wschodnich Rzeczpospolitej zostaje zawładnięta przez Rosję – dochodzi do likwidacji kościoła unickiego, prawosławie zaczyna dominować. Unici pozostali tylko na Chełmszczyźnie i na Podlasiu (jeszcze Królestwo Polskie), zostali zlikwidowani po powstaniu styczniowym -> męczennicy uniccy.
Unia ostała się na terenach rozbioru Austriackiego – w imperium Habsburgów unici zostają dowartościowani, zostali postawienie na równi z kościołem rzymsko-katolickim. Kościół unicki zaczyna się rozwijać (koniec XVIII/cały XIX wiek) -> założenie seminarium, umożliwienie studiów na uniwersytecie wiedeńskim. Kapłani stają się elitą intelektualną, cieszą się prestiżem, szacunkiem, mogą rozwijać swoją kulturę. W wieku XIX został kościołem grecko-katolickim (podkreślenie, że jest równoprawnym składnikiem kościoła katolickiego), został kościołem narodowym -> tereny zamieszkałe przez Ukraińców.
Inaczej wygląda rola kościoła prawosławnego na terenach Białorusi – narzędzie rusyfikacji.
W wieku XX historia kościoła unickiego i prawosławnego jest bardzo burzliwa:
po powstaniu II RP kościół unicki znalazł się w granicach państwa – trudna rzecz do przełknięcia przez rządzących Polską
autokefaliczny kościół prawosławny (1924 – 1925) – autokefalia nadana przez cerkiew w Konstantynopolu, nie uznany przez Moskwę
Kultura bizantyjsko-słowiańska w państwie polsko – litewskim -> uwarunkowana polityczno - społecznie
wpływ renesansu i reformacji
kontrreformacja i ofensywa misyjna Kościoła rzymskiego -> kryzys kościoła prawosławnego i kultury bizantyjsko-słowiańskiej w Grecji, na Bałkanach i na Rusi polsko-litewskiej
odrodzenie kulturalne na ziemiach ruskich
akademia Ostrogska (1576-1624) i Biblia Ostrogska (1581)
działalność bractw prawosławnych (Wilno i Lwów)
rozwój szkół i drukarni, pierwsze gramatyki / słowniki języka greckiego i SCS
unia brzeska (1596) – powstanie kościoła unickiego i rozwój polemiki religijnej
odrodzenie Kościoła prawosławnego, reforma liturgii i ożywienia kulturalne za czasów metropolity kijowskiego Piotra Mohyły:
Ławra Pieczerska (drukarnia), bractwo kijowskie (szkoła)
Kolegium Kijowsko-Mohylańskie (1632) – program, wychowankowie, oddziaływanie na inne kraje prawosławne (Mołdawia, Wołoszczyzna, Państwo Moskiewskie)
wpływy reformacji i renesansu w prawosławnej kulturze ruskiej (ukraińskiej i białoruskiej) XVI w:
próby rewizji cerkiewnosłowiańskiego przekładu Biblii
pojawiają się tłumaczenia Biblii na języki ojczyste, słowniki będące wyrazem refleksji na temat tekstów biblijnych
nowa literatura religijna (katechizmy, postylle)
działalność bractw cerkiewnych (grupa mieszczan) – szkoły i drukarnie (Wilno, Lwów)
ośrodki prywatne – drukarnia Mamonyczów w Wilnie, drukarnia w Zabłodowie
Pojawia się nowy język literacki – obok SCS pojawia się «русская мова» (ruska mowa / prosta mowa) – w opozycji do cerkiewnosłowiańskiego mowa była zrozumiała dla prostego człowieka. Mowa zaczyna być obecna w pewnych częściach liturgii, które wymagają zrozumienia lub w komentarzach do Biblii / Ewangelii.
Inicjatywy podejmowane w środowisku protestanckim:
Ewangelie Wasyla Ciapińskiego (po 1572) / za polską (ariańską) Biblią Nieświeską (1572) Szymona Budnego
Apostoł Krechowski (po 1563) / za polską (kalwińską) Biblią Brzeską (1563)
Katechizm Szymona Budnego (1562)
W tyle nie zostawali także prawosławni:
Psałterz, Biblia ruska (1517 – 1519) i Apostoł Franciszka Skoryny (tłumacz – drukarz – wydawca) (1525) – pierwszy drukowany tekst biblijny w języku staro białoruskim (białoruska redakcja języka SCS); tekst prosty i zrozumiały dla prostego człowieka
Ewangeliarz Peresopnicki (1556 – 1561) – iluminowana rękopiśmienna tetra ewangelia w języku ruskim (staro ukraińskim); glosy – skróty rozdziałów napisane językiem prostym
Biblia Ostrogska (Ostróg, 1581) – najważniejsza potrzeba to wydanie drukiem sprawdzonego, skorelowanego z oryginałem greckim, tekstu biblijnego w całości (!). Kanoniczny tekst biblijny. Przez kolejne X lat służyła jako jedyne i podstawowe wydanie Biblii w świecie Słowian. Reedycja w Moskwie – car Aleksy Michajłowicz. Następna redakcja wyszła z inicjatywy carycy Jelizawiety Pietrowny(zmieniono brzmienie niektórych fragmentów / słów).
książe Konstanty Wasyl Ostrogski – syn Konstantego Iwanowicza, wielkiego hetmana litewskiego, prawosławny starosta (chociaż prawosławni nie mogli niby pełnić godności państwowych):
wojewoda kijowski, magnat ziemi wołyńskiej – człowiek niezwykle majętny i wpływowy
typowany na króla polskiego po śmierci ostatniego z Jagiellonów
w swoim majątku, w Ostrogu, w podzamczu, zgromadził ludzi uczonych celem stworzenia przekładu Biblii w języku cerkiewnosłowiańskim (nie SCS)
po wydaniu biblii Ostrogskiej powstała Szkoła (uczelnia / akademia) „słowiańsko – grecko – łacińska” – nie była to akademia w myśl prawa, nie miała nadanych praw; pierwszy prawosławny zakład naukowo – oświatowy
początkowo – grupa uczonych, zebranych do dokonania rewizji tekstu biblijnego
trójjęzyczna akademia: cerkiewnosłowiański, greka, łacina
siedem nauk / sztuk wyzwolonych (trivium + quadrivium)
akademia w rozumieniu renesansowym (mistrz i uczniowie zgłębiają tajniki wiedzi)
nauczyciele: Rusini oraz Grecy z Konstantynopola, Krety, Rzymu, Republiki Weneckiej
Zestawianie tekstu cerkiewnosłowiańskiego z pismami w języku greckim i ruskim było bardzo żmudną i czasochłonną pracą. Trwała ~10 lat (licząc od dostarczenia tekstu biblii Gienadiuszowskiej).
bractwa cerkiewne
Inicjatywy prywatne – społeczności (nie indywidualne). Organizacja złożone z mieszczan – kupców i rzemieślników ruskich, żyjących na terenach Litwy. Bractwo Wileńskie i Lwowskie – dwa pierwsze bractwa, powstałe jeszcze w XVI wieku. Po śmierci Ostrogskiego próżnię po jego działalności wypełniły inicjatywy, podejmowane przez mieszczan.
Ludzie zgromadzeni w tych towarzyszeniach:
walczyli z dyskryminacją wyznaniowa, propaganda religijna (apologetyka i polemika), zakładanie i prowadzenie spraw sądowych (walka o świątynie i majątki cerkiewne)
prowadzili działalność oświatową oraz wydawniczą (szkoły i drukarnie)
uskuteczniali działalność charytatywną (prowadzenie szpitali, przytułków, domów dla pielgrzymów i kas zapomogowo – pożyczkowych)
wznosili i utrzymywali świątynie, osoby duchowne oraz służbę cerkiewną
fundowali wyposażenie do świątyń
ich własne zarobki były dość skromne -> poszukiwali źródeł finansowania – mobilizacja współwyznawców ze środowiska mieszczańskiego i szlacheckiego, szukali wsparcia możnych poza granicami Rzeczpospolitej (hospodarowie wołoscy i mołdawscy, carowie moskiewscy)
Najstarsza szkoła bracka powstała w Wilnie (1584), następne we Lwowie, Brześciu Litewskim, Kijowie, Łucku. Po roku 1620 także w Mohylewie, Połocku, Lublinie itd.
Drukarnie brackie – Lwów i Wilno – powstawały pierwsze podręczniki do nauki czytania / gramatyki języka cerkiewnosłowiańskiego, wydawano słowniki.
odrodzenie Kościoła prawosławnego
epoka mohylańska (pierwsza połowa XVII wieku)
Piotr Mohyła, metropolita kijowski
: 1627 – zostaje archimandrytą ławry Kijowsko – Pieczerskiej – 1647 - umiera
Początki zmian:
1596 – unia brzeska, powstanie kościoła unickiego -> impuls, komunikat dla prawosławnych: „jeśli nic nie zrobicie ze swoją kulturą, to zostanie ona pochłonięta”
Piotr Mohyła – wyświęcony przy wstępowaniu na tron Władysława IV (nie chciał dopuścić do monopolizacji diecezji przez unitów)
PM: z pochodzenia Węgier – Mołdawianin, prawosławny, wykształcony w Rzeczpospolitej (kulturze zachodniej) – przygotowywany do roli polskiego człowieka na tronie Mołdawii
wysłano go do ławry Kijowsko –Pieczerkiej (po 3 latach został archimandrytą)
mając 31 lat okazuje się, że prowadzi politykę reformowania i umacniania Kościoła Prawosławnego (nie po to, by zjednoczyć go z katolicyzmem) -> plany były inne (!!)
przeprowadził reformę liturgiczną i wzmocnił pozycję Kościoła wschodniego w Rzeczpospolitej, przyczynił się do rozwoju prawosławnego piśmiennictwa i drukarstwa
wysunięty jako kandydat na metropolitę kijowskiego – współpraca z Władysławem IV (który chciał przekonać do siebie środowisko kozackie)
z inicjatywy Mohyły powstały w Kijowie fundamentalne dla Kościoła wschodniego dzieła m.in. Prawosławne wyznanie wiary i Wielki Trebnik
Kolegium Kijowsko – Mohylańskie – założona przez Piotra Mohyłę, powstała w wyniku połączenia kijowskiej szkoły brackiej i szkoły przy Ławrze Kijowsko-Pieczerkiej. Program nauczania 3+2+3 (trzy stopnie). Nauka odbywała się głównie po łacinie i po polsku (!).
W kręgu mohylańskim widoczna jest bardzo widoczna zmiana podejścia do kultury zachodniej. Zaczęto słychać krytyki, płynącej ze strony katolików, i wyciągać wnioski.
Kościół Kijowski podjął refleksję nad własnym obrzędem w stosunku do innych obrządków. Pierwszy prawosławny katechizm został napisany w Kijowie po łacinie (!); 1696 – Grecy wydali w Amsterdamie całość katechizmu, aby wszyscy mieli do niego dostęp.
Wielki Trebnik metropolity Piotra Mohyły (Kijów, 1646) – księgi były wydaniami drukowanymi, wielkonakładowymi -> refleksje nad liturgią, komentarze, ujednolicenie i reformy w liturgii:
podzielony na 3 części (wydanie 3-tomowe)
I część – sakramenty
II część – przedmioty związane i używane dla sakramentów (np. różnica miedzy sakramentem a poświęceniem, czym różni się obrzęd małżeństwa od poświęcenia domu / egzorcyzmu)
III część – obrzędy związane z życiem człowieka
bardzo precyzyjny komentarz, pouczenie dla kapłana, z którego mógł dowiedzieć o sakramentach, co dokładnie symbolizuje etc, pouczenie dla wiernych, kazusy
podręcznik do prawosławnej sakramentologii
kształt obrzędu + wyjaśnienie
usunięcie widocznych pozostałości pogańskich obyczajów
usankcjonowanie wielowiekowy wpływ Kościoła Zachodniego na Kościół Prawosławny na terenach Rzeczpospolitej (np. chrzest mógł odbyć się nie tylko poprzez zanurzenie, ale też poprzez polanie wodą) -> ok. 40 obrzędów będących wpływem zachodu
można było je zaakceptować, gdyż wg Mohyły nie przeczyły istocie sakramentu
tylko od muzułmanów i Żydów wymagano chrztu i bierzmowania (katolicy i unici mieli jedynie złożyć prawosławne wyznanie wiary i przyjąć komunię, by zostać prawosławnymi) – wspólnota sakramentu chrztu
reforma Mohyły przeniosła się też na kulturę -> otwarcie kultury na wpływy zachodnie np. grafika w książkach, zmiana prawosławnej ikonografii, zmiana wystroju wnętrz świątyń i same ich bryły (II poł. XVII wieku), zmiana muzyki cerkiewnej (pojawia się wielogłos)
Mohyła miał zespół filologów i teologów, którzy mogli zestawiać i tłumaczyć teksty, miał także drukarnie, dzięki czemu mógł wypuszczać książki na rynek kijowski. Wydawał Listy Pasterskie, w których zakazywał wydawania ksiąg, uprzednio wydanych przez niego, przez bractwa -> jeden np. Służebnik, wydany przez metropolitę i zaaprobowany rzez niego, obowiązywał we wszystkich diecezjach prawosławnych.
zmiana w ikonografii
Cały świat prawosławny, poza Rusią, doświadczył wpływu kultury zachodniej. W wieku XV / XVI ikonografia zmienia się w całym prawosławnym świecie. Na terenach Litwy / RP zmiany te zachodzą bardzo powoli. Już w dobie renesansu sztuka zaznaje wpływu zachodu.
Nie ma czegoś takiego jak ikona unicka – badając malarstwo XVII i XVIII wieku ciężko wyodrębnić ikony prawosławne i unickie (bardzo niewielkie różnice, głównie motywy). W podobnym stopniu poddały się wpływowi zachodniemu w zakresie modyfikowania tematów tradycyjnych, nowych motywów, kompozycji etc. Metamorfozie w równym stopniu podlega kościół prawosławny i unicki.
Okcydentalizacja malarstwa ikonowego na ziemiach ruskich Rzeczpospolitej:
ewolucja techniki malarskiej (przejście z tempery na olej: zmiana składu farby [spoiwo z żółtka na olej] wymagała zmiany stylu malowania)
zanik monopolu warsztatów katedralnych i klasztornych (ikony zaczynają pisać ludzie świeccy, tworzenie ikon stało się źródłem zarobku -> większa swoboda w podejściu do kanonu ikonograficznego! malarze świeccy skupieni w cechach malarskich w miastach często kontaktują się z cechami w innych miastach, w tym samym cechu mogli być malarze należący do różnych wyznań)
wzrost popularności i dostępności sztuki cerkiewnej – kultura pielgrzymkowa, zakup ikonek jako pamiątek z różnych miejsc kultu
świadome czerpanie z kultury zachodniej (grafika książkowa)
Specyfika ruskiej ikony XVI – XVIII wieków:
unikatowe rozwiązania kompozycyjne w ramach kanonu
modyfikacja kanonicznych form pod wpływem sztuki zachodniej (dążenie do imitacji rzeczywistości ziemskiej, coraz większe przywiązanie do realności, pojawienie się ram):
najwcześniej zmian zaznały ikony świąteczne
pojawienie się wielkoformatowych ikon pasyjnych (pobożność związana z celebrowaniem męki Chrystusa była typowa dla kultury zachodniej)
ikona będąca narracją – opowieścią o wydarzeniu, a nie próbą wniknięcia w sens zdarzenia, które przedstawia
ikona Bożego Narodzenia traci swój wymiar mistyczny (najczęściej pokłon trzech króli / pokłon pasterzy) – bardzo popularne w XVII wieku na Białorusi
Pokrow (01.10) – święto opieki Matki Bożej, coraz bardziej przypomina zachodni obraz miłosierdzia Matki Boskiej
kult Bogurodzicy, która jest obrońcą ludzkości -> typowo zachodnie
zmiany widoczne są także w ikonach świętych
zmiana funkcji ikony
dosłowność, alegoryzm wyrażony na obrazach – wpływ baroku
tematy nowe (wcześniej nieznane tradycji wschodniej)
odnowienie dawnej tradycji
język np. polski (ikona jako komunikat, opowieść o zdarzeniu), nie liturgiczny
zmiana kształtu ikon (a także tego, na czym były pisane -> niektóre powstawały na płótnie ! )
Podobne elementy można zaobserwować także w innych przejawach kultury prawosławnej.
ARCHITEKTURA
Architektura ziem ruskich RP (XIV – XVII w.) i lewobrzeżnej Ukrainy (XVII – XVIII)
elementy architektury romańskiej w budownictwie sakralnym dawnej Rusi Halickiej
gotyckie cerkwie prawosławne w Wielkim Księstwie Litewskim
wpływy renesansu w architekturze sakralnej i świeckiej w miastach ruskich
budowle obronne Rusi Czerwonej, Wołynia, Podola i Kijowszczyzny
architektura kozackiego baroku (pojęcie umowne: kozacki, bo fundatorami cerkwi byli hetmani / starszyzna kozacka -> elita)
odbudowa i renowacja kijowskich świątyń z inicjatywy metropolity Piotra Mohyły (lata 30 i 40 XVII wieku)
architektura świecka Lewobrzeża II połowy XVII wieku
fundatorzy: m.in. Iwan Mazepa, Kiryło Razumowski
W czasach hetmana Iwana Mazepy powstało najwięcej barokowych prawosławnych cerkwi. Ufundował on około 12 nowych świątyń i przebudował ~20 kolejnych, najstarszych istniejących (m.in. sobór Sofijski w Kijowie, sobór Uspieński Ławry Kijowsko-Pieczerskiej). Zrobił wiele dla rozwoju kultury barokowej na terytorium Lewobrzeżnej Ukrainy.
Barok realizował się m.in. poprzez układ -> plan krzyża, kopuły flankujące główną fasadę. Element rodzimy przejawia się w zdobieniu, ornamentach ścian zewnętrznych i wewnętrznych.
kultura w ramach kościoła unickiego
Toczy się spór, czy kultura kościoła unickiego zawiera się jeszcze w kulturze wschodniej (gdyż ulegała latynizacji!). Odpowiedź zależy od tego, czy autor jest wyznania unickiego / prawosławnego, czy jest Białorusinem lub Ukraińcem. Teraz problem ten nie jest aż tak widoczny, jak wcześniej.
UNIA Brzeska nie spełniła założeń -> ponownego zjednoczenia kościoła wschodniego i zachodniego. Zamiast zjednoczyć Kościół Prawosławny w RP z Kościołem Rzymskokatolickim, to przez UB wprowadzono trzeci element – zawieszony pomiędzy katolikami i prawosławnymi. Żadna ze stron nie akceptowała całkowicie unitów. [Unici – kalendarz juliański, język cerkiewnosłowiański, kapłani mogli mieć rodziny].
Z kościołem rzymskokatolickim zawarli kompromis i zostali przy swoim obrządku i języku, chociaż ciągle drażnił kościół aż do rozbiorów -> uznany za kościół chłopski, ruski [deprecjonujący przymiotnik, kultura niskich warstw społecznych]. Do rozbiorów Polakom bliżsi byli Litwini czy Niemcy (protestanci) niż Unita. Kościół Unicki był akceptowalny, ale ciągle widziano w nim wady.
Historia kultury kościoła unickiego to miotanie się między kulturą wschodnią a zachodnią. „Wybawieniem” okazała się nowożytna (XIX-wieczna) idea Kościoła narodowego (Kościół Katolicki obrządku Bizantyjskiego -> UKRAIŃSKA). Dopiero wtedy Kościół Unicki (tj. grekokatolicki) stał się kościołem narodowym. Od samego początku kościół Unicki był uwikłany w geopolitykę.
1596 – początek KU, przewaga nad prawosławiem -> od tego momentu uznawano, że tylko on jest reprezentantem kościoła greckiego (w mniemaniu króla itp.). Sądownictwo Królewskie wspierało KU. Wsparcie to też nie jest jednak dobre dla unitów – zależność od Króla. Przewaga została zdobyta nie poprzez IDEĘ, ale PRZYMUS. Od samego początku nie udaje się przekonać szerokich rzesz wierzących, ani magnatów prawosławnych, ani szlachty ruskiej, ani bractw prawosławnych.
Hierarchia unicka, wbrew obietnicom króla, nie uzyskuje miejsc w senacie! -> nie mogli uzyskać prestiżu w oczach wiernych, uniccy biskupi poza nawiasem wielkiej polityki
Gdy wybuchł konflikt polsko-rosyjski i rozpoczęła się wojna, w opinii szlacheckiej polskiej pojawiły się głosy, że lepiej byłoby nie powoływać tej unii. Skoro mieli przekonać Rosjan, że król polski jest tolerancyjny. 1620/1623 [prawosławni powołują swoją hierarchię kościelną / zabójstwo patriarchy unickiego] – oburzenie opinii publicznej, głosy poparcia dla kościoła unickiego.
Kolejne granie kartą unicką ma miejsce w dobie konfliktu polsko-rosyjskiego, powstania Chmielnickiego – Kozacy chcą likwidacji unii. Ugoda Madziacka?Radziacka? RP jest gotowa poświęcić kościół unicki, gdy tylko przychodzi taka konieczność. XVII/XVIII wiek – diecezje które pozostały na terenach Ukrainy przechodzą do Unii.
Wyższe warstwy społeczne widzą, że kościół unicki jest traktowany instrumentalnie – karta przetargowa, narzędzie w wielkiej polityce zagranicznej i wewnętrznej. Bycie unita nie wiązało się z żadnym prestiżem, elita nie należała do unitów. Kultura KU w powszechnym mniemaniu, aż do rozbiorów, to kultura chłopska, prowincji, małych miast i wsi.
XVIII wiek – proces bardzo mocnej, niekontrolowanej latynizacji kościoła unickiego (stroje duchowieństwa, nomenklatura kościelna, oświata, tryb organizacji wewnętrznej i ruchu monastycznego, obrządek etc.) – przejmowanie wzorców z zachodu. Unici biorą jak leci. Obniżenie autorytetu własnej tradycji w oczach unitów. Zmiany przebiegają w 3 okresach:
1596 – początek istnienia KU: przez pierwsze 50-60 lat istnienia Unii niewiele się zmienia
Unici demonstracyjnie trwają przy swojej tradycji, by pokazać prawosławnym, że podjęli słuszną decyzję i uznanie zwierzchnictwa papieża nic nie zmienia
unici nie mieli własnych ksiąg, korzystali ze służebników prawosławnych
pierwszy służebnik unicki 1692 – 1695 [unicka nie z nazwy, lecz treści]
połowa XVII wieku (powstanie Chmielnickiego): zaczynają się zmiany
epoka po konflikcie, który wstrząsnął całą ludnością wieloetniczną i wielowyznaniową, żyjącą na terenach RP
Prawosławie = element gry politycznej, Unici = wrogowie
Unici nie chcieli, by kojarzono ich z prawosławiem (Kozacy = prawosławni, buntownicy)
w RP są tylko unici, nie muszą ukrywać, że obrządek się nie zmienił
1720 (Synod Zamoyski) do końca istnienia RP (XVIII w.) – zjazd biskupów unickich w RP
postanowienie synodu = rozciągnięcie procesu latynizacji na wszystkie diecezje
planowa, wprowadzana odgórnie latynizacja w całym KU
instrukcja, w której zabrania się korzystania z ksiąg prawosławnych
W służebniku unickim wprowadzono wiele zmian:
hymny łacińskie tłumaczone na cerkiewnosłowiański
wprowadzano świętych kościoła zachodniego, polskich świętych
do świadomości zwykłego wiernego wprowadza się postaci wcześniej nieobecne
wprowadzono święta typowo katolickie, które do tej pory nie były w kalendarzu wschodnim (np. Matki Boskiej różańcowej, Serca Pańskiego, Trzech Króli, Boże Ciało)
Początkowo unici, którzy musieli pisać cykl nabożeństw dziennych, które towarzyszą liturgii, musieli dostosować te części liturgii, częściowo je przetłumaczyć. Powstaje mix tradycji wschodniej i zachodniej. Widać ogromny wysiłek unitów, by formalnie obrządek nie odbiegał od tego, co znają wierni (przeniesienie zachodnich postaci do norm wschodnich).
Jozefat Kuncewicz – największy święty unicki, zamordowany w Witebsku przez prawosławnych (dla unitów męczennik, dla prawosławnych – prowokator, niszczyciel tradycji). Szybka beatyfikacja.
Monastycyzm prawosławny wyklucza możliwość istnienia takiej instytucji, jak zakon, tj. organizacji ponadregionalnej. Gdy wprowadzono UB przez pierwsze dekady nic się nie zmieniło. Gdy stworzono zakon Bazylianów, przeniesiono model zakonu zachodniego na grunt wschodni – na czele stoi protoarchminadryta, któremu podlegają monastery, a on podlega tylko metropolicie.
Model ten zaczyna się rozrastać – ujednolicony model życia, nabożeństwo, organizacja dnia. Bazylianie zyskują coraz lepszą pozycję w ramach KU, są to ludzie wykształceni. Nie mają rodzin, mają czas na edukację. Mocna polonizacja, latynizacja (XVII/XVIII wiek).
Po 1720 wszystkie klasztory mają być unickie i podporządkowane Bazylianom. Jako jedyna część duchowieństwa unickiego, Bazylianie cieszą się renomą i szacunkiem (wykształcenie). Na początku XVIII wieku zaczął pełnić rolę wiodącą w KU, do zakonu chętnie wstępują młodzi ludzie.
ZMIANY po synodzie ZAMOYSKIM
liturgia – praktyka odprawiania Eucharystii, wzorowanie się na praktyce kościoła zachodniego; CICHE MSZE; każdy kapłan musi codziennie jedna mszę odprawić;
w jednej świątyni odprawia się równolegle kilka liturgii (każdy sobie po cichu odprawiał swoją mszę świętą – było dużo kapłanów) -> praktyka niespotykana w tradycji wschodniej
rezygnacja z praktyki odprawiania juczni przed służbą niedzielną
liturgia jest systematycznie skracana
akceptacja w przestrzeni liturgii typowo katolicki kult Eucharystii
cały szereg typów pobożności publicznej i prywatnej: różaniec, nabożeństwa pasyjne
architektura – wzorowanie się na zachodniej architekturze sakralnej, najczęstszy styl: barok wileński (bardzo bogata dekoracja wewnętrzna, gra świateł -> zmiana orientacji świątyni)
kult Eucharystii sprawia, że trzeba odsłonić prezbiterium – wprowadzenie ołtarzy bocznych, zmniejszenie, a w końcu usunięcie, ikonostasu (wróciły w XIX wieku); ławki z klęcznikami
usunięcie ikonostasu powoduje przesunięcie ołtarza pod ścianę, pojawienie się tabernakulum, lichtarzy, wietrznych lamp
wprowadzenie zakrystii (wcześniej kapłan przebierał się za ikonostasem), ambona
zmiany w zakresie malarstwa, wprowadzono rzeźbę, zdobienie ściany zamiast fresku
Grekokatolicy w Polsce mają swojego metropolitę, który nie podlega jurysdykcyjnie metropolicie Kijowskiemu (osobna jurysdykcja dla Polski i Ukrainy, oboje podlegają papieżowi).
dzieje kościoła unickiego / grekokatolickiego:
koniec XVI – I połowa XVII wieku – rywalizacja z prawosławnymi, okres polemik, konfrontacji na polu literackim, prestiżowym – podkreślanie świętości własnych ośrodków [przewaga na Białoruski, na Ukrainie bronią się prawosławne diecezje]
II połowa XVII – początek XVIII wieku – dominacja na całym obszarze ziem ruskich RP (Białoruś i prawobrzeżna Ukraina) -> proces latynizacji
XVIII wiek – latynizacja unickiej liturgii, architektury, sztuki sakralnej; polonizacja unickich elit, ścisłe podporządkowanie Kościołowi rzymskokatolickiemu
koniec XVIII – I połowa XIX wieku (po rozbiorach) – większość kościoła unickiego znajduje się pod panowaniem rosyjskim (prześladowania), w imperium austriackim rozkwita
II połowa XIX – początek XX wieku – ostateczna likwidacja unii w Imperium Rosyjskim (kasacja diecezji chełmskiej w 1875 roku); bizantynizacja liturgii unickiej, architektury i sztuki sakralnej w Galicji, kościół grekokatolicki staje się kościołem narodowym Ukraińców
I połowa XX wieku (po II WŚ) – prześladowania i likwidacja KG w ZSRR i PRL
II połowa XX – początek XXI wieku – odrodzenie Ukraińskiej Cerkwi Grekokatolickiej na zachodniej Ukrainie i Polsce (tam gdzie żyli Ukraińcy)
O tych etapach będą nam opowiadać poszczególne miejsca (patrz: niżej).
Najważniejsze centra kulturalne i sanktuaria Kościoła unickiego (grekokatolickiego):
cerkiew św. Trójcy i klasztor Bazylianów w Wilnie
sobór Sofijski w Połocku
klasztor zwiastowania w Supraślu
Ławra Uspieńskia w Poczajowie
Klasztor Uspieński w Żyrowicach
Sobór Narodzenia Bogurodzicy w Chełmie
Sanktuarium Błogosławionych męczenników Podlaskich w Pratulinie
Sobów św. Jura (Jerzego) we Lwowie
Sobór Zmartwychwstania Pańskiego w Kijowie
Sobór św. Jana Chrzciciela w Przemyślu
@1. Wilno – monaster św. Trójcy był ufundowany w ważnym miejscu (mord trzech męczenników wileńskich Antoniego, Jana i Eustachego); 1609 rok – klasztor został zabrany prawosławnym i podporządkowany unitom -> bardzo ważny ośrodek drukarski, oświatowy
bardzo ważne miejsce w dziejach kościoła prawosławnego i unickiego oraz miejsce starć
@2. Połock – na tym miejscu stała jedna z najstarszych świątyń na Rusi; do 1596 roku – sobór katedralny prawosławnej archidiecezji połockiej; potem – w trakcie wojny północnej, miał tu miejsce tzw. mord bazylianów w Połocku (1705 rok)
Piotr I wjeżdża do Połocka i pijany wkracza do soboru by sprofanować zwłoki św. Jozefata
gdy chciał sprofanować Eucharystię ihumen mu odmówił, a car go zabił
reszta mnichów – wybita przez żołnierzy
świątynia została przerobiona na magazyn prochu, wyleciała w powietrze i odbudowana w połowie XVIII wieku w stylu baroku wileńskiego
Źródła rosyjskie i unickie przedstawiają to wydarzenie trochę inaczej ^^
pierwsza świątynia unicka, w której nastąpiło przeorientowanie -> ze względu na oświetlenie i potrzebę wydobycia trójwymiarowych zdobień, była zorientowana na południe (brak kopuły – znaku wyróżniającego świątynie wschodnie, są organy, konfesjonały)
świątynia została potem przejęta przez prawosławnych, jednak jej nie przebudowali
synod połocki – ogłoszono w 1839 roku rozwiązanie unii
obecnie nie jest to ani świątynia unicka, ani prawosławna -> sala organowa
@3. Supraśl k. Białegostoku – Klasztor Zwiastowania Bogurodzicy, w wieku XVI w nim znajdowała się największa prawosławna biblioteka. Gdy metropolitą kijowskim został Hipacy Pociej, zmusił archimandrytę supraskiego do przyjęcia unii (on tak lubił ). Zmieniono wnętrze – nowy ikonostas, cztery ołtarze boczne, zasłonili staroruskie freski.
Najważniejszy w historii Supraśla jest koniec wieku XVII i cały wiek XVIII -> przewiezienie w latach 90. drukarni (drukarnia w Wilnie zaczęła podupadać, duża konkurencja, nikt jej nie odnawiał -> poprzednia notatka: najstarszy służebnik unicki zaczęto drukować w Wilnie, skończono w Supraślu).
Przejęcie Supraśla przez unitów oznaczał upadek tego klasztoru, aż do wieku XVIII -> stał się letnią rezydencją archimandrytów, zaczęto inwestować w gospodarstwo klasztorne.
Cyprian Żochowski – sprowadził drukarnię. Jego następca Leon Kiszka rozkręcił zakład na tyle, że drukarnia była jedną z największych w Europie (nakład ksiąg). Wydawano księgi na własne potrzeby (liturgiczne) oraz księgi dla protestantów / katolików / prawosławnych / staroobrzędowców w języku polskim/rosyjskim/litewskim/ukraińskim etc. (aby zarobić na wydanie swoich ksiąg).
1795 rok – III rozbiór – przekazanie ziem Rosjanom, likwidacja klasztoru, rozprzedanie dóbr drukarni.
W latach 40. świątynia została wysadzona a całe Wnętrzne unickie (drewniane) zostało spalone.
@4. Poczajów (Wołyń) – Ławra Uspieńska (Zaśnięcia Bogurodzicy) -> nie założony przez unitów, jednak to unici go rozkręcili. Historia:
XVI/XVII wiek, Anna Wojska funduje prawosławny monastyr
tradycja monastyczna (pomieszkiwanie na wzgórzu pustelników) od najazdu tatarskiego
św. Hiob Poczajowski – pustelnik, który przyjechał na Wołyń, pierwszy ihumen wspólnoty – mnich prawosławny, nie lubił unii i zwalczał ją, aż do śmierci – polemista antyunijny
1651 rok – śmierć Hioba Poczajowskiego
1712 – uniccy bazylianie zjawiają się w Poczajowie i przejmują go
uniccy bazylianie nie usuwają z tradycji klasztornej pamięci o św. Hiobie, eksponują pamięć o kulcie ikony MB Poczajowskiej -> rozpoczynają się pielgrzymki
po przyjściu prawosławnych (1832 rok) niczego nie zmienili
W latach 30. XVIII wieku powstała w Poczajowie drukarnia – najważniejsza na obszarze Korony Polskiej. Bardzo dużo druków, sprawni drukarze, różnorodna polityka wydawnicza, większość druków była cyrylicka (księgi liturgiczne + literatura popularna, tj. śpiewniki, poradniki medyczne etc.)
Jednym z bestsellerów wydawniczych był śpiewnik (1790-1791), pierwszy unicki śpiewnik religijny (synteza kultury wschodniej i zachodniej – w kulturze wschodniej nie ma pieśni religijnych, są tylko pieśni liturgiczne). Tradycja śpiewu utrwaliła się na tyle, że gdy przyszli prawosławni, kontynuowali wydawanie tego śpiewnika (zmienili język, zrusyfikowali go, wywalili pieśni polskie, łacińskie).
@5. Żyrowice – miejsce kultu MB Żyrowickiej; prowincjonalny klasztorek z mocnym kultem ikony, gdy został zajęty przez Bazylianów stał się Białoruską Częstochową – przychodzili tam unici, katolicy i prawosławni (unici mieli dar przyciągania wszystkich :P)
@6. Chełm – miasto bardzo mocno związane z historią kościoła wschodniego, było już w czasach ludzi halicko-włodzimierskiej miastem stołecznym. W latach 40. wieku XIII został stolicą diecezji (budowa pierwszej katedry prawosławnej, wielokrotnie odbudowywana).
1596 rok – biskup chełmski podpisał akt unijny -> centrum diecezji unickiej aż do XIX wieku
XVIII wiek – wzniesienie katedry (prawdopodobnie jest to miejsce pochówku księcia Daniela Halickiego – od 2014 trwają prace archeologów, którzy go szukają)
ikona MB Chełmskiej – dla Ukraińców na Wołyniu jedna z ważniejszych
gdy świątynia w styli bizantyjsko-ruskim została przejęta przez unitów, była w opłakanym stanie, postanowioną ją znieść i zbudować nową
uwzględniono modę na barok, jednak jest kopuła (reprezentacyjna fasada + wymogi wewnętrzne kościoła wschodniego)
po przejęciu przez prawosławnych lekko zmienili fasadę (cebulasty fronton), wsadzili ikonostas; obecnie jest to kościół rzymskokatolicki
Chełm był stolicą ostatniej diecezji unickiej na terenach zaboru rosyjskiego.
1875 rok – ostateczna likwidacja, protesty wiernych wiązały się z pacyfikacją protestujących.
@7. Pratulin – symbol buntu unitów na Podlasiu i Chełmszczyźnie przeciwko prawosławiu rosyjskiemu, Męczennicy z Pratulina (W. Eljasz – Radzikowski) -> 13 chłopów, którzy zginęli, zostali beatyfikowani przez Jana Pawła II. Stworzono sanktuarium męczenników, pamięć o tragicznym losie.
@8. Lwów – bastion kultury kościoła unickiego w imperium Habsburgów -> Sobór archikatedralny św. Jura (wzniesiony jeszcze przed rozbiorami); Lwów przyjął unię najpóźniej (!)
wiek XVIII – nie był ważnym ośrodkiem
zyskał na znaczeniu, gdy stał się stolicą Galicji -> stolica metropolii greckokatolickiego
nazwa grekokatolicki – termin wymyślony i wprowadzony przez Marię Teresę
na fasadzie ponad wejściem są dwie figury Ojców Kościoła: Leona Wielkiego (papieża) oraz św. Atanazego Wielkiego (biskupa Aleksandrii) – symbol jedności zachodu i wschodu
wnętrze: mix wszystkich tradycji – mikro-ikonostas, wielki pantokrator ponad ołtarzem
Tu mieszkali Szeptyccy. Lwów z jednego z kilku biskupstw unickich stał się stolicą metropolii (tylko w Galicji po rozbiorach zachował się kościół unicki), składającej się z trzech diecezji. Była to najważniejsza świątynia grekokatolików w wieku XIX i na początku XX wieku. Była to też drukarnia, najważniejsze centra kultury kościoła grekokatolickiego.
Po I WŚ spokojnie sobie funkcjonował w państwie polskim.
pseudosobór lwowski – zjazd zorganizowany przez NKWD, na który zostali „zaproszeni” wszyscy kapłani kościoła grekokatolickiego. Sobór zjednoczeniowy z prawosławiem (ci, którzy odmówili zostali zesłani do łagrów – tylko jednemu biskupowi udało się przeżyć!). 1946 – oficjalne ogłoszenie końca unii we Lwowie i powrót unitów na łono kościoła prawosławnego. Kościół unicki zszedł do podziemia.
Dopiero w 1991 roku do soboru powrócił z emigracji Myrosław Lubacziwski. Do 2005 roku sobór św. Jura był miejscem rezydowania metropolity. Następca Lubaczewskiego – Huzar postanowił dokonania historycznego przeniesienia unii do Kijowa – stolicy Ukrainy, by pokazać, że kościół grekokatolicki jest kościołem wszystkich Ukraińców.
@9. Kijów – 2003 – 2011 Sobór Zmartwychwstania Pańskiego (kosmiczny! :D), wybudowany na lewo-brzeżu, nie w historycznym centrum Kijowa. Grekokatolicy w Kijowie są gośćmi niechcianymi, Sobór jest ciągle pusty ! Sobór nie jest soborem dla ludzi – symbol.
@10. Przemyśl – katedra po Jezuitach, Ukraiński Kościół Grekokatolicki w Polsce (^^)
wieża zegarowa w Przemyślu
Pierwsze struktury organizacyjne kościoła grekokatolickiego – lata 80. W latach 90. nastąpiła reaktywacja pierwszej diecezji w Polsce (teraz są dwie: Wrocławsko-Gdańska i Warszawsko-Przemyska). Metropolita rezyduje w Przemyślu.
200 000 wiernych, głównie Ukraińcy / Polacy pochodzenia ukraińskiego. Najwięcej na Podkarpaciu.
Sobór św. Jana Chrzciciela w Przemyślu (kościół po-katolicki, wybudowany w I połowie XVII wieku jako kościół jezuitów) – powstał tu bardzo ważny ośrodek kultury muzycznej, seminarium duchowne (od II połowy XIX wieku jego pozycja wzrasta).
Kościół św. Teresy jako grekokatolicka katedra -> zmodyfikowano wygląd, wstawiono kopułkę
- 1956 rok – pozwolono zamieszkać w n im 2 unitom, zaczęli do renowować
- po 1989 roku – Karmelici i wspólnota grekokatolicka chcieli go odzyskać
- oddano KK, a on z kolei zadecydował, by oddać go Unitom
- były protesty ze strony wiernych katolickich
- kościół oddano Karmelitom, Unici dostali Sobór (^)
KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY W POLSCE
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny (PAKP) – powstał po II WŚ, odwołuje się do historii i jej elementów ze wszystkich okresów [jest wspólnotą względnie młodą].
historia:
epoka Rusi Kijowskiej i Rusi Halicko-Wołyńskiej -> zwierzchność patriarchatu konstantynopolitańskiego
metropolia kijowska w I RP – faktyczna autonomia, zwierzchność Konstantynopola
okres rozbiorów – likwidacja unii na ziemiach polskich, stare i nowe prawosławie, diecezje stają się częścią Cerkwi rosyjskiej
okres autokefalii (od lat 20. XX po współczesność)
prawosławie w II RP: polityczny wymiar starań o autokefalię, sprzeciw Moskwy i zgoda Konstantynopola (1924 – tomos patriarchy o powstaniu PAKP, ogłoszenie w 1925), podejrzliwość polskich władz, akcje rewindykacyjne* i polonizacja kultury cerkiewnej [liturgia mogła być odprawiana po cerkiewno-słowiańsku, ale kazania, nauki -> po polsku]
II WŚ i prawosławie w PRL: deportacja do ZSRR, akcja Wisła, zrzeczenie się i powtórne uzyskanie autokefalii (1948) [pod jurysdykcją Moskwy – wyrzeczenie się aktu uzyskania autonomii od Konstantynopola w latach 20.], ścisły nadzór władz nad działalnością Cerkwi
odrodzenie KP po 1989 roku: reaktywacja starych i powstanie nowych monasterów , działalność organizacji i stowarzyszeń cerkiewnych, prawosławne instytucje kulturalne
*Sobów św. Aleksandra – wzniesiony na Placu Saskim (obecnie: plac marszałka Piłsudskiego), zbudowany do końca 1912 roku, w latach 20. został rozebrany – pomnik obcej tyranii, znak rosyjskości w centrum Warszawy. Podobny los spotkał ~500 cerkwi prawosławnych (zburzenie / zamknięcie / przejęcie przez inne wyznania).
OBECNIE: 6 diecezji, 0,5kk wiernych:
metropolia / diecezje / dekanaty
najwięcej na Podlasiu -> wschód
żywe diecezje: białostocko-gdańska, diecezja warszawsko-bielska
głównie Białorusini / Polacy pochodzenia białoruskiego / Łemkowie
Najważniejsze ośrodki religijne i kulturalne PAKP
sobór metropolitalny św. Marii Magdaleny w Warszawie – katedra metropolity warszawskiego i całej Polski, głowy PAKP (główna świątynia PAKP od lat 20. XX wieku);
W Warszawie jest wyższe seminarium duchowne
ekumeniczna uczelnia z sekcją prawosławną
sobór św. Mikołaja Cudotwórczy w Białymstoku – nieformalna stolica, dużo wiernych, centra wielu organizacji kulturalnych prawosławnych
monaster św. Onufrego w Jabłecznej (na Podlasiu, 20km od Terespola):
najstarszy i najdłużej działający klasztor prawosławny w Polsce
ponad 500-letnia historia i nigdy nie był unicki (2 przerwy w działalność – podczas wojen uciekali jak z innych klasztorów)
niechęć do Unii Brzeskiej
legenda o założeniu klasztoru (ikona wyłowiona z rzeki, zawieszona na drzewie- święte miejsce)
2 cudowne ikony (XVI wiek) – ikona Matki Bożej Jabłeczyńskiej + św. Onufry (ta pływająca)
cerkiew Przemienienia Pańskiego na św. Górze Grabarce – miejsce pielgrzymek; klasztor stosunkowo młody; jako miejsce kultu znana od początku XVIII wieku:
święte źródło (ponoć lecznicze) – widzenie jakiegoś wieśniaka we śnie, szalała epidemia cholery – wziął rodzinę, sąsiadów etc. i u źródełka mieli przeczekać
kult przemienienia pańskiego – samo miejsce jako emanujące pozytywną energią
ruch pielgrzymkowy udokumentowany już w XIX wieku
od lat 80. – odrodzenie Grabarki jako miejsca kultu / ruchu pielgrzymkowego
ludzie na pielgrzymki idą z krzyżami z intencjami, które zostawiają w lesie (góra krzyży)
1990 – podpalenie cerkwi, następnie odbudowano starając się odwzorować oryginał
Supraśl – prawosławny-> unicki -> prawosławny; od lat 80. budynki klasztoru przejęte przez klasztor prawosławny:
Chodkiewiczowie -> Iwan (wojewoda kijowski – uprowadzony z mnichami + rodziną; umiera w niewoli) -> syn: Aleksander (wojewoda nowogrodzki i marszałek WKL, założyciel monasteru!)
w podziękowaniu na mediację i uwolnienie, Aleksander funduje mnichom monastyr
legenda: krzyż w relikwiami położono na wodę, trasę jego wędrówki śledzili mnisi, w miejscu, w którym się zatrzymał zbudowano klasztor
1503 – mała cerkiew; 1510 – większa cerkiew
była wypełniona niezwykle cennymi freskami (już ich nie ma – zniszczone wraz z murami)
słynna biblioteka – największa prawosławna biblioteka w XVI wieku [kodeks supraski, irmologion supraski – najstarszy zbiór śpiewów liturgicznych zapisanych za pomocą notacji nutowo-liniowej -> zachodniej! możliwe jest precyzyjne odtworzenie współcześnie]