Teratogeny

Zaburzenia zdrowia i rozwoju poprzez:

• Czynniki genetyczne ( są przekazywane dziedzicznie lub powstają de nowo ( są spowodowane mutagenami ))

• Czynniki pozagenetyczne.

Teratogeny - czynniki powodujące trwałe zaburzenia struktury i funkcji jeżeli narażenie na ich działanie wystąpi w okresie embrionalnym lub płodowym.

Wrodzoną wadą rozwojową nazywamy wszelkie zewnętrzne lub wewnętrzne morfologiczne odchylenia od prawidłowego rozwoju bez względu na etiologię, patogenezę czas powstania i moment ustalenia rozpoznania.

Dysmorfologia.

Dysmorfologia jest nauką zajmującą się wadami wrodzonymi. Lekarz dysmorfolog analizuje wady występujące u dziecka oraz ocenia dziecko pod kątem tzw. cech dysmorfii, czyli nieprawidłowości wyglądu, które niekiedy naprowadzają na rozpoznanie określonego zespołu wad.

Etiologia wad.

- Czynniki genetyczne ( aberracje chromosomowe, mutacje pojedynczych genów, uwarunkowania wielogenowe )

- Czynniki środowiskowe ( teratogeny )

- Czynniki mieszane.

Etiologia 60% poważnych wad rozwojowych pozostaje nieznana.

W powstaniu 85 % wrodzonych wad rozwojowych o poznanej etiologii czynniki genetyczne odgrywają istotną rolę.

Teratogeny odpowiedzialne są za około 10 % wszystkich zespołów wad wrodzonych.

Wady wrodzone i choroby powstałe w różnych okresach rozwoju:

* Blastopatie – do 10 dnia rozwoju. W okresie jaja płodowego.

* Embriopatie – do końca 8 tygodnia w okresie zarodkowym.

* Fetopatie – w okresie płodowym.

Okres prenatalny ze względu na intensywne tempo rozwoju jest szczególnie podatnym na działanie teratogenów.

Sposób działania teratogenów.

Wpływ działania teratogenów zależy od składu genetycznego organizmu.

Wpływ działania teratogenów zależy od stadium rozwoju, okres jaja płodowego niewrażliwy, okres zarodkowy najbardziej wrażliwy, okres płodowy zwłaszcza po 12 tyg. Stosunkowo bezpieczny.

Skutki działania teratogenów i rokowania na przyszłość - niektóre teratogenny działają specyficznie, różnią się sposobem przedostawania się do embrionu i płodu. Prawdopodobieństwo stopnia anomalii rozwojowych wzrasta wraz ze zwiększeniem dawki szkodliwego czynnika, od braku efektu aż do śmierci.

Szkodliwość danego czynnika dla rozwijającego się organizmu zależy od:

- Właściwości matki oraz łożyska.

- Właściwości konstytucyjnych dziecka, które czynią go mniej lub bardziej podatnym na szkodliwe czynniki.

- Okresu rozwojowego, w którym dany czynnik zadziałała.

- Innych czynników, działających uprzednio lub w tym samym czasie, co zwiększa działanie głównego czynnika negatywnego.

- Rodzaju, siły i długości czasu działania bodźca uszkadzającego.

Im wcześniejszy etap w rozwoju, tym szybsze tempo wzrostu, intensywne dojrzewanie, słabsza obrona kosmówkowa lub łożyskowa oraz odporność dziecka, stąd bardziej rozległe i poważne efekty patogenne działających czynników, które mogą zaburzyć kształtowanie się tego, co zostało dziedzicznie przekazane ( okresy krytyczne ).

Okresy rozwoju a teratogenny:

* Przedimplantacyjny – przed powstaniem listków zarodkowych – ‘ wszystko albo nic ‘

* Zarodkowy – powstanie listków zarodkowych i pierwotnych narządów – krytyczny.

* Płodowy – po zakończeniu organogenezy – spadek wrażliwości na teratogenny, dalszy rozwój móżdżku, kory mózgowej oraz układu moczowo-płciowego sprawia, że są one dalej wrażliwe aż do końca ciąży.

Przepuklina oponowo-rdzeniowa ( nie rozwinięcie się tkanek )– ta często spotykana wada wrodzona jest znana jako ‘ rozszczep kręgosłupa ‘

Rodzaje zaburzeń w rozwoju zarodkowym.

Rodzaj zaburzenia	Mechanizm	Przykłady
Całkowity brak wytworzenia się narządu ( agenezja )	Wcześnie występujące niepowodzenie w rozwoju całego lub części narządu	Agenezja nerek
Niedorozwój narządu ( hipoplazja )	Prawdopodobnie spowodowany wpływem zewnętrznego teratogenu w fazie wzrostu narządu	Małogłowie ( w wyniku teratogennego działania alkoholu ), fokomegalia w wyniku działania talidomidu
Nieprawidłowa organizacja tkanki ( dysplazja )	Brak różnicowania się i dojrzewania tkanek	Dysplazja nerek
Niezrośnięcie się tkanek ( dysgrafia )	Wada ta występuje w wyniku niepowodzenia w całkowitym zrośnięciu się związków	Rozszczep kręgosłupa z przepukliną oponowo-rdzeniową, wynicowanie pęcherza moczowego
Brak inwolucji	Tymczasowe struktury zarodkowe, które normalnie zanikają, nie podlegają temu procesowi.	Przetrwały przewód tarczowo językowy, syndaktylia ( zrośnięcie palców )
Brak wytworzenia się światła narządu ( atrezja )	Komórki położone centralnie w litym cylindrze z komórek nie ulegają zaprogramowanej śmierci, co pozwoliłoby na wytworzenie światła narządu	Artezja przełyku, atrezja dróg żółciowych
Wrodzone przemieszczenie się narządu ( ektopia )	Brak normalnej migracji komórek podczas rozwoju zarodkowego	Niezstąpienie jąder

Agenezja nerek ( całkowity brak wytworzenia się narządu ) narządy zlokalizowane w miejscu normalnie zajmowanym przez nerki, duże nadnercza.

Fokomegalia ( niedorozwój narządu ) płód wykazuje niecałkowity rozwój ramienia. Wada ta może wystąpić spontanicznie, zwykle związana jest z działaniem teratogenu chemicznego.

Czynniki teratogenne to:

- Niektóre zaburzenia równowagi metabolicznej u matki ( cukrzyca, fenyloketonuria, endokrynopatie, niedoczynność tarczycy, nadczynność kory nadnerczy )

- Konflikt serologiczny.

- Czynniki infekcyjne pokonujące barierę łożyska.

- Promieniowanie jonizujące.

- Czynniki środowiskowe ( zanieczyszczenia środowiska )

- Używki i narkotyki.

- Leki.

Czynnik infekcyjny	Skutki
Cytomegalowirus	Głuchota, ślepota, anomalie rozwoju głowy i mózgu, opóźnienie umysłowe.
Wirus grypy, ospy wietrznej i półpaśca.	Opóźnienie rozwoju, uszkodzenie siatkówki, mikrocephalia, śmierć.
Wirus różyczki	Opóźnienie umysłowe, uszkodzenie oczu, głuchota, wady wrodzone.
Krętek kiły (syfilis )	Opóźnienie umysłowe, poronienie, ślepota, głuchota, śmierć.
HIV	Wrodzone deformacje, dziecko bezbronne wobec infekcji.
Toxoplasma gondi	Małogłowie, upośledzenie umysłowe, zapalenie siatkówki i naczyniówki, głuchota.
Wirus opryszczki ( szczególnie niebezpieczna dla zarodka postać genitalna )	Do zakażenia najczęściej dochodzi pod koniec ciąży: microcephalopatia, niedorozwój siatkówki, upośledzenie w rozwoju umysłowym.

Czynniki chemiczne.

- Deficyt kwasu foliowego ( powstają wady cewy nerwowej ).

- Niektóre witaminy w dużych dawkach, np. wit. A

- Związki chemiczne występujące w środowisku.

Ołów	Śmierć wewnątrzmaciczna zarodka / płodu, upośledzenie w rozwoju prenatalny, przedwczesny poród, zaburzenia neurologiczno-psychologiczne.
Rtęć ( ryby zatrute odpadami z rtęcią )	Anomalie rozwoju głowy i mózgu , brak koordynacji motorycznej, opóźnienie umysłowe.
PCV	Zahamowanie wzrostu.
Promieniowanie	Białaczka, anomalie rozwoju głowy i ciała, rak, zmiany genetyczne, poronienie, urodzenie martwego dziecka.

Używki

Współcześnie najpowszechniejszym teratogenem jest alkohol. Spożywanie alkoholu w trakcie ciąży wywołać może wiele wad, określonych zespołem alkoholowym płodu ( ang. Fetal Alcohol System – FAS ). Do FAS zaliczone mogą być wady płodu w odniesieniu do wzrostu i rozwoju ( np. wcześniactwo, pourodzeniowy niedobór wzrostu, śmierć w okresie noworodkowym, opóźnienie rozwoju umysłowego, i fizycznego, wady w obrębie części twarzowej czaszki ( np. wady ucha, cienka warga górna, obniżone kąciki ust, nieprawidłowe owłosienie głowy ), a także inne nieprawidłowości jak np. niedorozwój paznokci, skrzywienie palców, wady nerek czy nadmierne owłosienie.

Cechy osoby z FAS.

- Mikrocefalia - Szeroki nos

- Krótka szpara powiekowa - Małe wady przyuszne

- Wygładzona nasada nosa - Wygładzona rynienka podnosowa

- Zmarszczka nakątna - Cienka warga górna

- Spłaszczona część środkowa twarzy - Mała żuchwa

Płodowy zespół alkoholowy ( FAS )

- Matka w ciąży piła alkohol.

- Zaburzenia rozwoju ciała i mózgu.

- Mała głowa, zmniejszone rysy twarzy, szkielet, patologie organów.

- Zaburzenia równowagi.

- Upośledzenie umysłowe, problemy z pamięcią i uwagą, hiperaktywność, trudności z nauką.

- Agresja, niewłaściwe seksualne zachowanie, niezdolność do dbania o siebie i innych, bezdomność, narkomania, alkoholizm, niezdolność do pracy.

Co trzecia kobieta (33%) w wieku prokreacyjnym ( 18-40 lat ) piła alkohol w czasie ciąży. Piwo, wino i wódka zawierają ten sam alkohol etylowy, tylko w różnych stężeniach. Każda ilość alkoholu, nawet lampka wina lub okazjonalnie wypity drink działa toksycznie na rozwijające się w łonie matki dziecko. Im większa ilość alkoholu tym większe jest ryzyko poważnych uszkodzeń. Cząsteczki etanolu zawartego w alkoholu bez problemu przenikają przez łożysko i jeśli kobieta pije alkohol to dziecko pije razem z nią.

Nikotyna – powodować może opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego zarodka. Zwiększa to ryzyko poronienia i porodu przedwczesnego, a noworodki mają przeciętnie o 200g niższą masę urodzeniową.

Kofeina – wywoływać może efekt koteratogenny. Przyjmowana naraz z innymi teratogenami może wzmacniać znacznie szkodliwy wpływ tych związków.

Narkotyki – mają bardzo silne działanie teratogenne i wywołują liczne wady wrodzone. Na przykład marihuana powodować może opóźnienie wzrostu wewnątrzmacicznego i nieznaczne upośledzenie umysłowe.

Kokaina – działa skurczowo na naczynia krwionośne macicy, obniża przepływ maciczno-łożyskowy, powoduje niedotlenienie zarodka i w efekcie wywołuje wady rozwojowe, najczęściej: wady układu sercowo-naczyniowego, ośrodkowego układu nerwowego, małomózgowie, upośledzenie umysłowe, rozszczep wargi i podniebienia, niezdrożność jelit, wady kończyn.

Stres w ciąży związany z gorszym snem u niemowląt.

Najnowsze badania wskazują, że zaburzenia snu u dzieci mogą mieć swoje korzenie w procesach zachodzących w życiu płodowym. „ To kolejny dowód potwierdzający, że środowisko oddziałuje na płód w łonie matki może wpływać na zdrowie i rozwój dziecka w przyszłości ‘’ – podkreśla badacz O’Connor uważa, że potrzebne badania, które pozwolą wyjaśnić, czy problemy ze snem obserwowane u dzieci narażonych na stres w okresie prenatalnym mogą przyczyniać się do, często obserwowalnych u tych dzieci, zaburzeń emocjonalnych, psychicznych, takich jak depresja, nadaktywność czy stany lękowe.

Teratogeny – leki terapeutyczne

Leki	Możliwy skutek
Aspiryna	W dużych ilościach – poronienie, krwawienie, kłopoty noworodka z oddychaniem.
Barbituraty	Kłopoty noworodka z oddychaniem.
DES ( lek zapobiegający poronieniom )	Anomalie narządów płciowych obu płci, rak pochwy i szyjki macicy u kobiet.
Izoteryna ( wit. A używana przy leczeniu wysypek)	Zniekształcenia głowy i uszu, uszkodzenia serca i centralnego układu nerwowego, problemy zachowaniowe.
Fenytoina ( lek rozkurczowy )	Trzykrotny wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia wad serca i zahamowania wzrostu.
Streptomycyna	Utrata słuchu.
Tetracyklina	Najczęściej plamy na zębach, może wpływać na rozwój kości.
Talidomid	Deformacje kończyn, deficyty sensoryczne, uszkodzenia narządów wewnętrznych, śmierć.

Regularne zażywanie dwóch typów środków przeciwbólowych oraz paracetamolu, ibuprofenu lub aspiryny – przez kobiety w ciąży siedmiokrotnie zwiększa ryzyko niezastąpienia jąder u ich synów – twierdzą badacze. Ta wada rozwojowa wiąże się z niepłodnością oraz większym ryzykiem raka. Ibuprofen i aspiryna zażywane samodzielnie czterokrotnie zwiększają ryzyko to, czego nie wykryto w paracetamolu.

Krytyczne okresy teratogennego działania leków w ciąży.

Narząd lub układ.	Dzień ciąży
Gruczoł tarczowy	16-18
Tkanka nerwowa	18-38
Układ krążenia	18-40
Narząd wzroku	24-40
Kończyny	24-46
Gruczoły płciowe	37-46

Czynniki fizyczne

- Promieniowanie jonizujące, może spowodować wewnątrzmaciczne uszkodzenie chromosomów, wady wrodzone bądź upośledzenie w rozwoju umysłowym.

- Przegrzanie.

- Hałas.