„Cudzoziemka” jako powieść psychologiczna.
Psychologizm – konwencja literacka (prąd literacki, poetyka, ideologia literacka), jeden z nurtów prozy narracyjnej (i peryferyjnie) dramaturgii pierwszej połowy XX wieku. Przyjął konwencję:
-główny akcent na stematyzowanie psychologii i unaoczniający opis procesu myślenia i odczuwania.
Proza psychologiczna – termin nieostry, nieścisły, nie równa się powieści kryminalnej czy podróżniczej.
Pięć strategii pisarskich decydujących o psychologizmie powieści:
Zniesienie dystansu między mową narratora a mową bohatera (różne odmiany monologu wewnętrznego, mowa pozornie zależna)
Nadrzędna rola analizy psychologicznej w stosunku do płaszczyzny zdarzeń fabularnych
Świat realny jako korelat świadomości postaci literackiej – uzależnienie jego obrazu od praw pamięci i asocjacji – konsekwencje: dominacja czasu psychologicznego w planie przedstawionym i de chronologizacja budowy fabularnej. Przeżycia wewnętrzne nie są dopełnieniem, ale medium i instancją, dzięki której „świat się kręci”
Rozluźnienie związków: między życiem psychicznym bohatera, a jego działaniem praktycznym oraz relacji czasowych między wydarzeniami fabularnymi
Unieważnienie kategorii charakteru jako jednolitego. Wprowadzenie pojęcia osobowości – struktury dynamicznej, zmiennej w czasie, zdeterminowanej tak uwarunkowaniami osobistymi, jak czynnikami odziedziczonymi, biologicznymi
Marcel Proust „W poszukiwaniu straconego czasu” – wzór nowoczesnej powieści psychologicznej.
Subiektywizm
Rozluźnienie czasu
Dzieła „przeprowadzające” doświadczenia z czasem psychologicznym, przełamujące linearne następstwo zdarzeń w układzie fabularnym:
- M. Proust „W poszukiwaniu straconego czasu”
- Dorothy Richardson „Pilgrimage”
- Virginia Woolf „Pani Dalloway” i „Do latarni morskiej”
- Iwaszkiewicz „Nowa miłość”
- „Całe życie Sabiny” Helena Boguszewska
- Zofia Nałkowska „Granica”, „Niecierpliwi”
- Maria Kuncewiczowa „Cudzoziemka”
- Tadeusz Breza „Zawiść”
„Cudzoziemka”
- dwie przenikające się i dopełniające płaszczyzny
- rama czasowa – ostatni dzień życia Róży
- przeszłość bohaterki ukryta na dnie pamięci (kilkadziesiąt lat, wypaczone przez urazy psychiczne) 1. Odczucie własnej „cudzoziemskości”, 2. Nieodwzajemniona miłość u progu dojrzałości, 3. Niespełnienie marzenia o karierze artystycznej.
- monolog pośredni (mowa pozornie zależna). W tok trzecio osobowej narracji wtopione myśli i przedstawienia bohatera, usamodzielnione i wyraziste stylistycznie, ale nie naruszające integralności i jednolitej perspektywy opowiadania.
- sytuacje narracyjne sprzyjające „strumieniowi” świadomości – stan snu i przebudzeń, samotność, moment oczekiwania, niemożliwość nawiązania kontaktu z otoczenia.
- dramat emocjonalnego wyobcowania i nieusatysfakcjonowania kształtem własnego życia, zderzenie się ról społecznych i osobowości (mające źródło w doświadczeniach z dzieciństwa i młodości – Freund)
- zależność charakteru jednostki od charakteru innych, wzajemny stosunek, zależności w stosunkach międzyosobowych – żłobią ślad w psychice jednostki, stają się integralnym elementem osobowości (Róża zawsze wyobcowana, oceniania jako inna, tak też się czuła)
- autorka zajmuje się ludźmi wyobcowanymi napiętnowanymi innością, „cudzoziemskością”, pisze o klęsce wygnania i samotności, o różnych utraconych dowodach („Klucze”, „Zmowa nieobecnych”, „Leśnik”, „Cudzoziemka”)
- przekonanie „ cudzoziemskość” jest stanem nieodłącznym od pewnego typu świadomości polskiej i że rozmaite formy wmówień zbiorowych, grożące – jak i „Cudzoziemce” deformacją osobowości, przegrywając z samotnością człowieka.