1. Genealogia pojęć „kultura” i „cywilizacja” oraz relacje: natura – kultura, cywilizacja – kultura

Rodowód pojęcia „kultura” sięga starożytnego Rzymu. W łacinie wyraz cultura oznaczał ‘uprawa roli’. W znaczeniu przenośnym pierwszy użył go Cyceron (I w. p.n.e.), odnosząc do uprawy umysłu – cultura animi, co właściwie oznaczało aktywność duchową, wewnętrzną.

w tym przenośnym znaczeniu rzadko używany był przez starożytnych. Nie zwracano uwagi na etymologiczny związek kultury z kultem, a w konsekwencji nie przypisywano jej szczególnych wartości godnych szacunku i hołdu. Częściej odnoszono go do obiektywnych zespołów – uprawy czegoś, doskonalenia, a zatem w połączeniu z czymś, czego dotyczyła, stąd określenie kultura rolna i późniejsze kultura literacka.

Upowszechnienie terminu „kultura” w znaczeniu przenośnym jest dziełem czasów nowożytnych. Dopiero XVIII wiek przyniósł we Włoszech, Francji i Anglii rozumienie kultury jako życia umysłowego, duchowego człowieka oraz jego cech i wytworów.

W Niemczech pojęcie „kultura” (przyjęte z Francji) oznaczało kształcenie, proces ewolucji ludzkości do najniższego poziomu, wspólnotę kulturową narodu, rozwój ducha. Herder na przykład traktował kulturę jako narzędzie przystosowania człowieka. Miała ona rekompensować w walce o byt braki wyposażenia

i żyznego człowieka. W przekazywaniu i przejmowaniu tradycji dostrzegał źródło człowieczeństwa.

Goethe i Humboldt położyli nacisk na swoistość i autentyczność przeżywania oraz tworzenia kultury w narodach i jednostkach. Ich poglądy stały się punktem wyjścia dla teorii osobowości kulturowej i dla teorii kultury narodowej – traktowanej jako odrębny świat dzieł i przeżyć narodu.

W Polsce jako jeden z pierwszych pojęcie to stosował J. Lelewel. Używano go głównie w znaczeniu doskonalenia moralnego i umysłowego człowieka, a także rozwoju sztuki, wiedzy, idei i religii.

Etnologia (nauka zajmująca się studiami porównawczo-teoretycznymi nad kulturami różnych ludów) ujmuje kulturę jako całokształt ludzkiej działalności przekształcającej przyrodę i samych ludzi.

Podobnie antropologia kulturę odnosi do całości badanych zjawisk i nie przeciwstawia elementów duchowych i materialnych, jednostkowych i zbiorowych.

Do tej pory nie ma pełnej jasności i zgody odnośnie do rozgraniczenia tych pojęć. Aby uchwycić różnice między nimi, warto uświadomić sobie zachodzące relacje między naturą i kulturą oraz cywilizacją i kulturą.

Natura – kultura

S. Pufendorf w dziele De iure naturae et gentium (1864) kulturę przeciwstawia naturze, określając tę pierwszą jako usunięcie niewiedzy i panowanie rozumu.

Pojęcie „natura” używane jest jako przyroda bądź biologiczne, wrodzone wyposażenie człowieka, które jest wynikiem jego ścisłego związku ze światem przyrody.

Kulturę natomiast – jak słusznie podkreśla J. Niżnik – można najkrócej określić jako sposób istnienia człowieka, który może przetrwać o tyle, o ile uczestniczy w określonej kulturze

W przeciwieństwie do natury, kultura oznacza to, co wyuczone, sztuczne, naddane wyposażeniu naturalnemu.

Tak więc – stwierdza – gdy pojęcie natury dotyczy tego, co występuje tylko niekiedy i w niektórych miejscach. Pojęcie natury odnosimy do tego, co wrodzone i spontaniczne, natomiast pojęcie kultury do tego, co wyuczone i dyktowane przez normę.

Znane są poglądy Freuda co do zależności kultury od natury. Będąc siłą raczej tamującą niż realizującą pierwotne i autentyczne popędy, zapobiega ona niekontrolowanemu wyładowaniu agresji, chroni od neuroz i psychozy. Stanowi jednak źródło cierpień i nieszczęścia dla ludzi, podobnie jak skutki wyładowania

destrukcyjnych instynktów, którym zapobiega. Współcześnie zaciera się antagonistyczna opozycja kultura – natura. Argumentów ku temu dostarczyła genetyka. Głosi ona, że człowiek ma wrodzoną zdolność do nabywania kultury

Cywilizacja – kultura

Rozróżniając cywilizację od kultury, przywykło się rozumieć przez cywilizację całość dorobku kulturalnego, organizacyjnego i technicznego człowieka, a mianem kultury określać religię, moralność, ideologię i sztuki piękne.

Interesującą propozycję rozgraniczenia tych pojęć podaje W. Tatarkiewicz. Niech cywilizacja – pisze on – oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła i dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia, a kultura – te przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy wytworzyli cywilizację i z cywilizacji korzystają, tym

właśnie różnią się od ludzi pierwotnych.

Cywilizacja będzie zatem zawsze stanowiła nadbudowę nad naturalną, prymitywną egzystencją. Będzie ona oznaczała zespół rzeczy, które ludzie wytworzyli, czynności, organizację, ustrój kraju i system zarządzania nim, prawo, moralność, wyznawaną religię, zdobywaną i utrwaloną wiedzę, formułowany przez artystów

i krytyków smak artystyczny i przede wszystkim ideologię. Wkład w powstanie i utrzymywanie tak zrozumiałej cywilizacji mają bardzo liczni ludzie. Nieporównanie jednak największy udział posiadają wynalazcy i działacze społeczni, którzy tworzą jej formy.

Kultura natomiast stanowi bogactwo duchowe człowieka, wyższą formę ludzkiego bytowania [...], to stan subiektywny, psychiczny, wewnętrzny, indywidualny, dla każdego różny, choć wielorako podobny u ludzi żyjących jednocześnie i blisko siebie [...], to właściwość osoby wykształconej, która rozwinęła swój smak,

zmysł krytyczny i sąd [...]. Ludzie jednego czasu i kraju żyją w tej samej cywilizacji, ale każdy ma swoją kulturę, wyższą lub niższą. Cywilizacja jest wytworem ludzi posiadających kulturę, ale też odwrotnie, jest glebą, na której wytwarza się dalsza ich kultura. A inna rzecz, że kultura może też być i na pustyni, a nie tylko w cywilizowanym otoczeniu”

Pomiędzy kulturą i cywilizacją – stwierdza Tatarkiewicz – dokonuje się wymiana:jednostki o wyższej kulturze przyczyniają się do postępu cywilizacji, a postępująca cywilizacja przyczynia się do podniesienia kultury innych jednostek. Teorie naukowe, doktryny i logiczne, wierzenia religijne, wchodzące do ideologii cywilizowanych społeczeństw, poczęły się dzięki kulturze uczonych, i filozofów, proroków. Indywidualne i anonimowe

2. Podstawowe składniki kultury, fakt kulturowy

Rozpatrując istotę kultury możemy wykazać najprostsze elementy z których się składa. Na pierwszym miejscu znajdują się rzeczy- przedmioty stanowiące wytwory i obiekty

Ludzkiej działalności. Pełnią one określoną funkcję w życiu człowieka i stanowią rodzaj dóbr kultury. Rozwój i bogactwo kultury mierzy się liczbą i jakością owych rzeczy - przedmiotów materialnych - jak też sposobem ich wytwarzania oraz poziomem techniki. Są one wytworem pracy ludzkiej, fizycznej i umysłowej. Pracy, która jawi się jako siła motoryczna rozwoju kultury.

Drugi składnik kultury to znaki znajdujące się na owych różnorodnych rzeczach, jak: naczynia, przedmioty, narzędzia, budowle. Kryją one zawsze określone informacje, zawsze do czegoś się odnoszą.

Wyróżnia się dwa rodzaje znaków:

• Występujące w formie materialnej jako rzeczy, typu – pismo czy charakterystyczny garnek

• W formie zachowań, typu gestu, słowa.

Te drugie tworzą zwykle cały systemy, układy – zwane kodem. Uczestnictwo w kulturze polega na umiejętnym posługiwaniu się ich systemami.

W szeregu różnych systemów znaków centralne i najważniejsze miejsce zajmuje język. Pełni on rolę uniwersalnego środka informacji i porozumiewania się ludzi, a ponadto kształtuje ich myślenie. Ponieważ podstawowa funkcja znaku to przekazywanie określonych informacji, niekiedy całość zjawisk kultury traktuje się jako zbiór procesów informacyjnych. Dzięki znakom możliwe jest porozumiewanie się ludzi w sposób bezpośredni i pośredni w czasie i przestrzeni. Znaki służą utrwalaniu, przekazywaniu i kontynuowaniu kultury, określają jej tożsamość i trwałość. Olbrzymie znaczenie pod tym względem miał wynalazek pisma, a następnie jego upowszechnieni. Istotne miejsce wśród znaków znajdują symbole,. Badania znaków, ich systemów, struktury, właściwości i sposobów użycia to przedmiot badań semiotyki.

Trzecim bezpośrednim składnikiem są zachowania ludzkie, które mają charakter społecznie ustalonych i stanowią realizację określonego wzoru kultury. Chodzi zatem o zachowania kulturowe, a nie czysto fizjologiczne, o wzory zachowań akceptowanych społecznie, traktowanych jako cenne i zróżnicowane w zależności od kultury i czasu. Niektóre z wzorów bardzo ściśle normują zachowania, nadają im cechy rytuału – jak w przypadku życia religijnego – inne pozostawiają duży margines swobody, dają możliwość wyboru, oczywiście wyznaczonych ramach (np. wzory dotyczące zabawy)

Globalne antropologiczne pojęcie kultury – jak stwierdza Kłoskowska – obejmuje następujące postacie zjawisk: przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności, same działania, a wreszcie stany psychiczne człowieka: postawy, dyspozycje, nawyki, stanowiące rezultat wcześniejszych oddziaływań oraz przygotowanie i warunek przyszłych działań.