RZEKI Masa i prędkość rzeki tworzy energię pozwalającą wykonać pracę. Praca geologiczna rzeki polega na: a) erodowaniu (niszcząca praca rzeki b) transportowaniu c) osadzaniu transportowanego materiału. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ RZEK Erodowanie - niszcząca praca rz. Niesiony materiał jest narzędziem erozji rz. Materiał przenoszony przez rz. : a) w stanie roztworu - rozpuszczaniu b) w stanie zawieszenia suspensja c) wleczony lub toczeniu po dnie - trakcja. OBCIĄŻENIE/ŁADUNEK RZ. - Całkowita ilość materiału niesiona przez rz. tymi sposobami. To obciążenie/ładunek rz. określa zdolność transportową rz. czyli NOŚNOŚĆ. Ładunek rzeki wleczony po dnie powoduje rozluźnienie i oderwanie poszczególnych fragmentów tego dna, ⇒ ścierania dna rz. (EROZJA DENNA) oraz brzegów (EROZJA BOCZNA). Tempo erozji dennej zależy od ilości, prędkości, jakości okruchów niesionych oraz od twardości podłoża (1cm łupków ilastych –6 lat 1 cm granitów- 50 lat, 1 cm bazaltów–100 lat. Procesy erozyjne prowadzą do powstania doliny rzecznej U-kształtnej {RYS} lub (doliny lodowcowe – V-kształtne{RYS}). W konsekwencji rzeka obniża dno swojej doliny. Najniższy poziom jaki rzeka może osiągnąć to poziom będący przedłużeniem akwenu do którego wpada rz. - tzw. POZIOM PODSTAWOWY LUB PODSTAWA EROZYJNA.Wyróżniamy STADIA EROZYJNE RZ. 1. st. Młodociane (przewaga erozji dennej) 2. st. dojrzałe (przewaga erozji bocznej).Można wyróżnić trzy odcinki rz.: 1. górny (duży spadek, przewaga erozji dennej) 2. środkowy (przewaga er. bocznej) 3. dolny (przewaga er. bocznej, mały spadek) WODY NA ZIEMI 1.Atmosferyczne - w postaci gazowej, kroplisto-ciekłej mgła,chmura),stałej(grad,szron).Są przedmiotem badań meteorologii 2.Powierzchniowe - bezpośrednio na skorupie ziemskiej.Stanowią hydrosferę(rzeki,morza)-fazę stałą(śnieg i lód) - bada kriologia -morza i oceany – oceanologia ;jeziora - limnologia ;rzeki - patomologia -lodowce i lądolody – glacjologia 3.WODY PODZIEMNE występują pod powierzchnią ziemi,wypełniają pory i szczeliny w skałach.Są przedmiotem badań hydrogeologii Skały,w kt.występuje woda podziemna mają wpływ na jej skład chemiczny,właściwości fiz. (woda plynąc przaz skałę rozpuszcza zawarte w niej minerały)Krążenie wody w przyrodzie Motorem,kt. wprawia w ruch system hydrologiczny jest energia słoneczna.Woda opadowa może być czasowo zatrzymana w obiegu - jest to zjawisko retencji Retencja: -jeziorowa; gruntowa-pod ziemią; zbiornikowa-sztuczny zbiornik zbudowany przez człowieka zatrzymuje nadmiar wody w okresie deszczu,zasila w czasie suchym; lodowcowa-zatrymanie wody w postaci lodu w lodowcu; organiczna-w organizmach żywych ; Geneza wód podziemnych 1.Wody infiltracyjne- powstające dzięki infiltracji wód opadowych w głąb litosfery 2.Wody kondensacyjne-powst. W wyniku kondensacji pary wodnej z powietrza wypełniającego pory i szczeliny w skałach (klimat suchy, np. Afryka) 3.Wody juwenilne-wydzielone z krzepnącej magmy 4.Wody reliktowe-w. dawnych epok gelogicznych (resztki mórz, izolowane warstwą nieprzepuszcz.) Wody w strefie : *aeracji(ponad zwierciadłem wody podziemnej): -para wodna; -w. wsiąkowa (-w. kapilarna) -woda związana; -w. Zawieszona ;*saturacji(nawodnienia)=WODONOSIEC -w. zaskórne(przypowierzchniowe); -w.gruntowe; -w.wgłębne; -w.głębinowe Woda związana -podlega siłom molekularnym, kt. wiążą ją z ziarnami mineralnymi w skale wbrew siłom ciężkości *w. higroskopijne-ziarna mineralne adsorbują z powietrza drobiny pary wodnej, kt.pokrywa ziarno warstwą grubości tysięcznej mikrona *w. błonkowa-po osiągnięciu stanu max. nasiąkliwości higroskopijnej trwa proces wiązania wody - powstaje druga warstewka - w. Błonkowa W. kapilarna - jej występowanie jest związane ze zjawiskiem włoskowatości(w kapilarach-wąskich rurkach zanurzonych w cieczy poziom wody podnosi się do pewnej wysokości i opada-jest to woda kapilarna - występuje na granicy aeracji i saturacji Powodem podnoszenia lub opadania kapilarnego są siły spójności w wodzie i siły przylegania ze strony ciała stałego w stosunku do wody NISZCZĄCA I TWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW I LĄDOLODÓW. Lodowce - dzięki temu, że mają zdolność przesuwania się erodują podłoże. Etapy powstawania lodowca: 1.Śnieg. 2.Firn 3.Lód Wokół pola firnowego (zlodowacony śnieg) w szczelinach skalnych zamarza woda, wskutek czego następuje silne wietrzenie mechaniczne skał. Odłamki skalne (głazy i rumosz skalny) spadają ze zboczy na pole firnowe i wgłębiają się w ciało lodowe. Materiał ten przemieszcza się wraz z ruchem lodowców. Przesuwający się jęzor lodowca niszczy skały i odrywa elementy podłoża niszcząc brzegi i dno doliny. Wyrywanie i ścieranie skał przez lodowiec prowadzi do usuwania materiału skalnego i żłobienia terenu .Proces ten nazywa się egzaracją. Lodowce górskie (tworzą doliny)mają kształt wydłużonych jęzorów. Lądolody (lodowce kontynentalne) Mogą zajmować obszar nawet kilkuset kilometrów kwadratowych. Objawem erozyjnej działalności lodowców są:- rysy lodowcowe na skałach po których on się przesuwał - wygłady - płaskie wyślizgane powierzchnie skalne - barańce (mutony) – kopulaste wyniosłości podłoża po którym spływał lodowiec(bardziej odporne na egzerację lodowca) Kształt doliny lodowcowej: W profilu poprzecznym jest V - kształtny.Profil podłużny jest tez inny niż rzeki. Nie wykazuje spadku w jednym kierunku, może również wznosić się do góry. Tam gdzie tworzy się lodowiec (na obszarze firnowym) powstają nieckowate formy zwane cyrkami lodowcowymi lub karami np. Mor. Oko W procesie erozji lodowcowej ważną rolę odgrywa woda. Woda pod lodowcem może znaleźć się w warunkach ciśnienia hydrostatycznego. Woda pod ciśnieniem może działać głębiej i wypływać do góry. Najbardziej widocznym objawem erozji podlodowcowej opartej na działaniu wody są jeziora rynnowe - tj. długie, wąskie jeziora o głębokości do kilkunastu metrów. Działalność twórcza: Największe nagromadzenie materiału skalnego w lodowcu jest w części brzeźnej. Morena boczna powstaje na brzegach jęzora lodowego. Morena środkowa powstaje gdy spotkają się dwa jęzory lodowcowe. Morena czołowa tworzy się u czoła lądolodu, w miejscu, gdzie lądolód zatrzymał się na pewien okres czasu. Na czole jest największe nagromadzenie okruchów bardziej zaokrąglonych. (np. Wieżyca ). Sandry (pola piaszczyste) na przedpolu lądolodu może się utworzyć materiał piaszczysty - zandry. Morena denna składa się z dwóch poziomów:- morena dolna (zw. właściwą) zbudowana z glin morenowych.- morena górna (zw. ablacyjną) zbudowana z mat. bardziej piaszczystego z głazami o ostrych krawędziach. Bruk morenowy, który powstaje poprzez wymywanie piasków pozostają tylko grube kamienie. Kry glacjalne - zsuwający się lądolód czasami wyrywa z podłoża bloki skalne i osadza w morenie.Lądolód nawiedził Polskę 3 -krotnie 1,5 - 2 milionów lat temu.Dlatego wyróżniamy 3 epoki lodowcowe: 1. Zlodowacenie Karpackie (Południowo Polskie) sięgnęło Karpat(I glacjał)(do 400m.) 2. Zlodowacenie środkowo polskie. 3. Zlodowacenie północno polskie (bałtyckie). Przyczyny zlodowaceń: 1.Hipotezy astronomiczne - wiążą zmiany klimatyczne na Ziemi ze zmianami ilości ciepła otrzymywanymi przez glob Ziemski w wyniku zmian ułożenia globu względem Słońca. 2.Hipotezy solarne - zmiany natężenia promieniowania słonecznego. 3.Hipotezy topograficzne - zmiany temperatury w efekcie ruchów górotwórczych. 4.Hipotezy atmosferyczne - zwiększenie ilości cząsteczek mineralnych w powietrzu (np. pyły wulkaniczne) 5.Hipotezy kosmiczne - układ słoneczny przeszedł przez chmury gwiezdne i nastąpiło oziębienie klimatu. WŁASNOŚCI HYDROGEOLOGICZNE SKAŁ 1. Porowatość: a) Intergranularna (Zależy od: jednorodności uziarnienia, od kształtu ziarn, od sposobu ułożenia ziarn, od stopnia scementowania. b) Szczelinowatość (im bardziej rozwarta szczelina tym więcej wody przepływa) c) krasowatość (zależy od grot krasowych). 2. Wodochłonność W=V_p/V (obj.porów w skale/obj.całej skały) 3. Odsączalność µ=V_O/V (obj.wody odsączonej/ ) 4. Przepuszczalność - rządzi prędkością i ilością wody przepływającej w jednostce czasu. Zależy od: porowatości, średnicy ziarna, lepkości i temp. wody. Q=F*v. Przepływ wody podziemnej Q=F*k*i(powierzchnia*wsp.filtracji*spadek hydrauliczny) PRAWO DORCY v=k*i. Wsp. filtracji: żwiry≥10^-2, piaski 10^-2-10^-3, pyły 10^-3-10^-4, gliny 10^-4- 10^-7, iły ∠10^-7 FIZYCZNE WŁASNOŚCI WÓD PODZIEMNYCH: 1. Temperatura (0,8-1m -wahania dobowe; 5-8m -wah. sezonowe; 15-20m. wah. roczne) 2. Przeżroczystość 3. Smak 4. Zapach 5. Barwa 6. Przewod. elekt. 7. Radoczynność CHEMIZM WÓD PODZIEMNYCH 1. Obecność gazów: CO₂, O₂, CH₄. 2. Obecnoś subst. jonowej 3. Obecn. subst. koloidalnych. Mineralizacja wody podziemnej - ilościowym wyrazem mineralizacji jest tzw. Ogólna mineralizacja(tzw. sucha pozostałość) - jest to osad jaki pozostaje po odparowaniu wody w temp. 105^OC. W związku z tym dzielimy na: a) wody normalne lub słodkie - poniżej 0,5g/litr suchej pozostałości b) akratopegi - 0,5-1g/litr s.p. c) wody mineralne - powyżej 1g./litr s.p. Stan bakteriologiczny wód podziemnych - występowanie w wodzie drobnoustrojów. Miano-coli wyraża ilość cm wody na którą przypada jedna pałeczka okrężnicy Bacterium Coli. Jeżeli M-c wynosi 0,1 - woda zanieczyszczona, 1 - w. niepewna, 10 - w. w pewnym stopniu zanieczyszczona, powyżej 50 - w. czysta. NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ MORZA. Niszczące: a) hydrauliczne oddziaływanie morza (uderzenia fal itd.) b) abrazji (ścieranie wzajemne oderwanych fragmentów skalnych, jak również scieranie przez te fragmenty dna morskiego).Warunki decydujące o niszczącej działalności morza a) czynniki morskie: FALOWANIE - głównie wywołane przez wiatr. PRĄDY MORSKIE (prądy literalne)-generowane przez wędrówkę niżów i falowanie. WEZBRANIA SZTORMOWE - podniesienie lub obniżenie poziomu morza względem średniego poziomu morza. PŁYWY - podniesienie lub obniżenie poz. Morza. Oddziaływanie Księżyca na Ziemie. (polska 2-3cm). b) czynniki lądowe KSZTAŁT LINI BRZEGOWEJ W PLANIE (∩ -grzbiet fali, załamanie na spłyceniu, wektory fali skupiają się na cyplu) KSZTAŁT PROFILU POPRZECZ-NEGO (wygaszenie fali przez spłycenie )Makroczynniki decydujące o niszcz. dział. morza: Izostazja(obniżanie lądu-szybsze niszczenie) Eustatyka(przemieszczenia poz. morza) Tempo niszcz. brzegu w Polsce 0-1,5m/rok. TWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ MÓRZ. STREFA LITORALNA - wyładowania największej energii, raczej brak flory i fauny, niszczony brzeg, powstaje materiał grubookruchowy. Powstają formy akumulacyjne: plaża - nadmiar rumowiska po morskiego wał brzegowy - nadmiar rumowiska występującego na plaży może powodować wytworzenie wału brzegowego wzdłuż linii wody wydma przybrzeżna - dalsza obfitość rumowiska powoduje wydme przybrzeżną (przy udziale wiatru) potok rumowiska - osadzany nadmiar rumowiska i przenoszony wzdłuż brzegu przez prąd literalny i tworzy pot. rum. mierzeja - niesiony materiał przez potok rumowiska, natrafia na załamanie linii brzegowej, jest osadzany (np. Płw. Helski). (Powstaniu mierzeji zwykle towarzyszy zalew). Rewa - podłużny transport rumowiska (gdy istnieje potok rumowiska). STREFA NERYTYCZNA - materiał, który jest osadzany jest drobniejszy (piasek,pył), dość bogata flora i fauna. Prądy zawiesinowe - generowane przez np. odpływ⇒czasem grubsze ziarno w tej strefie. STR. BATIALNA - osady typu ilastego, życie organiczne typu planktonicznego. Tam powstają wapienie, osady krzemionkowe.STR. ABYSSALNA-gł. osady wapienne i krzemionkowe(np.buła krzemionkowa)