Zamek Kaniowski

Powieść poetycka Goszczyńskiego nawiązuje do ludowego powstania hajdamackiego z 1768 roku na Ukrainie. Bohaterem utworu jest Kozak Nebaba, który zaślepiony zemstą doprowadza do zniszczenia zamku w Kaniowie. Sam również ginie nabity na pal na zgliszczach złupionego wcześniej kasztelu. Utwór Goszczyńskiego przepełniony jest okrucieństwem i grozą zjawisk nadprzyrodzonych, które płynnie mieszają się z elementami ukraińskiego folkloru.

Opracowanie

Podstawą fabuły są wydarzenia historyczne z r. 1768, tzn. koliszczyzna, bunt ukraińskiego chłopstwa (pod wodzą Iwana Gonty i

Maksyma Żeleźniaka) przeciw szlachcie polskiej. Jej krwawy przebieg znał autor przede wszystkim z ludowej tradycji ustnej i

rękopiśmiennej. Do utworu wprowadził wiele elementów ukraińskiego folkloru, wierzeń, zabobonów (większość objaśnił w

obszernych przypisach), czerpał ponadto inspiracje z europejskiej literatury romantycznej (powieść poetycka Byrona). Stworzył

niezwykle sugestywną poetycko wizję Ukrainy mrocznej i krwawej oraz interesującą kreację postaci głównej, w której zespoliły się

cechy bohatera ludowego i romantycznego.

Zbrodnia i... Nemezis

 

 

Bohaterem Zamku kaniowskiego jest ataman kozacki Nebaba, obarczony zbrodnią młodości: uwiedzenia i próby zamordowania

obłąkanej Kseni, która – niczym uosobienie przeznaczenia – prześladuje go, drażniąc sumienie, aż do śmierci. Nebaba kocha ze

wzajemnością Orlikę, kozacką dziewczynę. Tę jednakże podstępem odbiera mu i zmusza do małżeństwa rządca kaniowskiego

zamku, Polak. Ataman, urażony w swej dumie, łaknący zemsty, przyłącza się do zbuntowanego oddziału hajdamaków Szwaczki.

Skłania część Kozaków, umiejętnie podsycając żądzę odwetu za krzywdy doznane od polskich panów, by pod jego wodzą

wyruszyli na Kaniów. Wcześniej zamek opanowuje i podpala Szwaczka. Z rąk czerni hajdamackiej ginie w nim morderczyni męża

– Orlika. Nebaba, po przegranej walce z polskimi wojskami, umiera na palu, na wieki połączony z demoniczną Ksenią.

 

Kozacki bohater Zamku kaniowskiego ma znamiona byronicznego buntownika. Jest dumny, nieustępliwy w zemście, bywa też

czułym kochankiem i człowiekiem zdolnym do egzystencjalnych refleksji.

 

 

Romantyczne prekursorstwo i fatalizm dziejów

 

 

Powieść poetycka Goszczyńskiego uważana jest za pierwszy romantyczny utwór o rewolucji (M. Janion). Fakty historyczne

potraktował poeta swobodnie. Nie zmierzał bowiem do zobrazowania rzezi hajdamackiej, mimo iż umotywował rebelię pragnieniem

kozackiej zemsty na polskich panach oraz ukazał rozdźwięk między szlachecką samowolą i bezprawiem a ludowym marzeniem o

wolności. Zamek kaniowski pokazuje tragizm rewolucji i pułapki historii. Jej wyimek, epizod szczególnie krwawy, dał

Goszczyńskiemu możliwość egzemplifikacji fatalistycznej koncepcji ludzkiego losu. Nebaba, wplątany w wir wydarzeń

koliszczyzny, powodowany siłami, nad którymi nie może zapanować, nieuchronnie zmierza ku swemu przeznaczeniu. W

usuniętych przez cenzurę wersach końcowych: „Piekła za wojną zatrzaśnięto bramę. Znów ten sam pokój, i zbrodnie te same !”

kryło się przeświadczenie, iż zło wpisane jest w strukturę świata, historia zaś nieustannie zatacza zbrodnicze koło.

 

Swój utwór nasycił Goszczyński mocnymi środkami ekspresji. Jego koncepcja rewolucji znajduje wyraz także poprzez "estetykę

okropności”, dominujące w obrazie prezentowanego świata opisy gwałtów, morderstw, ognia, krwi, ciemności.

 

Zamek kaniowski zyskał wielkie uznanie współczesnej krytyki (M. Mochnacki), współuczestniczył w procesie kształtowania

polskiej powieści poetyckiej.

Streszczenie

"Zamek kaniowski" to poemat poetycki, którego akcja osadzona jest w realiach osiemnastowiecznej Ukrainy i nawiązujący do powstania z roku 1768 zwanego koliszczyzną. Rzecz rozpoczyna się nocą. Nebaba, kozak służący na zamku, spotyka się podczas warty ze swoją ukochaną Orliką. Wyraża on swoje obawy co do ich wspólnej przyszłości gdyż wie, że rządca zamku pragnie dziewczyny.Ukochana zapewnia go o swej miłości i oddaniu. Tymczasem rządca uknuł podstęp. Wysłał brata Orliki, który również służył na zamku, na wartę przy bliżej nieokreślonym wisielcu. Była to odpowiedzialna służba gdyż utrata takich zwłok kosztowała pilnującego życie. Jednocześnie rządca nasyła kogoś kto zwłoki wykrada. Nieszczęsny młodzieniec nie zauważa straty, gdyż przywołany przez swoją ukochaną, która przyszła na schadzkę, oddala się w kierunku pobliskich zarośli...Jeden z harcujących nocą diabłów wiesza się na szubienicy, podszywając się pod wisielca. Strata wychodzi na jaw o świcie...Rządca zmusza chcącą ratować brata Orlikę do ślubu. Wraca Nebaba( nie jest podane gdzie był) i dowiaduje sie o tym co zaszło. Przekonany o zdradzie pała żądzą zemsty. Brata się z kaniowskim mieszczaninem Szwaczką i razem z armią kozaków chcą uderzyć na zamek. Gdzieś w międzyczasie dowiadujemy się o mrocznej przeszłości Nebaby.
Otóż była we wsi szalona dziewczyna Ksenia, która co noc oczekiwała nad jeziorem na swego wyimaginowanego narzeczonego( miał on przybyć z nieba w postaci ognistego meteoru). Nebaba, chcąc zaimponować kolegom, uwiódł dziewczynę wmawiając jej, że to on jest tym oczekiwanym kochankiem. Od tamtej pory zakochana Ksenia zaczęła go "prześladować". Chodziła za nim, nawoływała. We wsi zaczęto się z chłopaka podśmiewać, więc postanowił on pozbyć się Kseni. Topi ją w jeziorze, lecz ktoś dziewczynę najprawdopodobniej ratuje.( Trzeba zauważyć, że postać Kseni nie jest jednoznaczna. Wykreowana jest na bohaterkę z pogranicza życia i śmierci. Czytelnikowi jawi się ona raczej jako widmo, zjawa, niż żywy człowiek). To wydarzenie pogłębia jej szaleństwo. Dziewczyna nieustannie szuka i nawołuje Nebaby...
Tymczasem kozacy szykują sie do buntu. Nebaba jest zniecierpliwiony ociężałością i opilstwem Szwaczki. Zostawia więc pijanego sojusznika i wraz z jego wojskiem rusza na zamek.
Akcja następnego rozdziału toczy się na zamku. Rządca wraca z podróży. Zaniepokojony złymi nastrojami w miasteczku, udał się bowiem z prośbą o wsparcie do starosty. Wraca z pomyślnymi wieściami. Przybyć mają dwa oddziały wojska. Jeden ma przybyć na zamek a drugi przygotuje obławę w pobliskich lasach. Tymczasem nadchodzi noc. Nieszczęśliwa Orlika po długich zmaganiach zabija swego męża. Tuż po jej czynie wpadają na zamek kozacy. Strzelają do dziewczyny i ranią ją. Orlika ucieka zostawiając na ścianach krwawe ślady(które jak głosi legenda zostały na ruinach zamku na zawsze). W międzyczasie wpada na zamek także Szwaczka, który odkrył zdradę. Wkrótce Orlika i jej oprawcy trafiają do komnaty w wieży. Następuję nagły wybuch i wszyscy, łącznie ze Szwaczką giną pod ruinami zamku.
Akcja przenosi sie do lasu i tu pojawia się pewna niespójność. W lesie bowiem znajduje się Nebaba z wojskiem, które dopiero idzie na zamek...Nebaba na ustroniu rozmyśla. Spotyka tajemniczego lirnika, który śpiewa mu historię Kseni. Wprawia to Nebabę w niepokój. Wraca on do swych pobratymców i postanawia niezwłocznie ruszyć na zamek. Wyznaczają przewodnika, który okazuje się być zdrajcą. Prowadzi on kozaków wprost na obławę przygotowaną przez oddział wojsk polskich. Rozpoczyna się walka. W oddali pojawia się łuna płonącego zamku. Kozacy ponoszą klęskę. W zakończeniu poematu Nebaba nabity na pal kona. Przybywa Ksenia, która składa na jego ustach "pocałunek śmierci" i wkrótce również sama umiera.