Poradnctwo Rodzinne Pedagogizacja rodziców

Akademia Pomorska

Magdalena Bydołek

Barbara Waśkiewicz

III Pow z Res.

Poradnictwo wychowawcze

Temat: Pedagogizacja rodziców.

Słupsk 2009.

Spis treści: str.

Wstęp ………………………………………………………………............ s.3

I. Wprowadzenie do pedagogizacji rodziców…………………………… s. 3

1.1. Znaczenie rodziny w życiu dziecka…………………………………… s. 4

1.2. Postawy rodzicielskie ………………………………………………… s. 7

1.3. Współpraca z rodzicami – potrzeba czy konieczność?........................ s. 9

1.4. Wychowanie w rodzinie………………………………………………. s.10

II. Pedagogizacja rodziców ……………………………………………….. s. 13

  1. Wyjaśnienie pojęcia w świetle literatury……………………………. s. 14

  2. Cele pedagogizacji rodziców………………....................................... s. 15

  3. Formy współpracy szkoły z rodzicami uczniów…………………….. s. 16

III. Program prelekcji z rodzicami……………........................................ s. 28

IV. Najważniejsze wiadomości w pigułce………………………………… s. 28

Zakończenie ……………………............................................................... s. 31

Bibliografia………………………………...………………………………. s. 32

"Rodzice, jako pierwsi nauczyciele swoich dzieci ponoszą
szczególną odpowiedzialność za ich edukację, zaś edukacja
szkolna ma wspierać domową, nie ją zastępować."
Fragm. Statutu Europejskiego Stowarzyszenia Rodziców

Wstęp

Rodzina i szkoła stanowią dwa podstawowe środowiska wychowawcze mające decydujący wpływ na wielostronny rozwój młodego pokolenia. Wpływ ten jest tym korzystniejszy, im częściej nauczyciele i rodzice nawiązują ze sobą bliskie kontakty i skłonni są do wzajemnego współdziałania lub współpracy.

J. Piaget pisał „Podstawowym celem wychowania jest ukształtowanie człowieka zdolnego do zrobienia rzeczy nowych, a nie tylko powtarzającego to, co robiły dawne pokolenia człowieka twórczego, wynalazczego i odkrywczego”. Wychowanie, jako przygotowanie do życia i kształtowanie osobowości to proces złożony obejmujący różne formy oddziaływań na człowieka. Do czynników wpływających na jednostkę należą: rodzina, szkoła, krąg rówieśników, otoczenie społeczne, środowisko lokalne, zakład pracy, środki masowego przekazu.

  1. Wprowadzenie do pedagogizacji rodziców.

„Kochać dzieci to i kura potrafi”- powiedział M. Gorki. Żeby dobrze wychowywać, trzeba, prócz miłości do dziecka i życiowego doświadczenia, posiąść również pewną wiedzę i umiejętności pedagogiczne, poznać praktykę wychowania w innych rodzinach, odpowiednią lekturę.

Obowiązkiem rodziców jest, więc korzystanie przynajmniej z jednej z form krzewienia wiedzy pedagogicznej, czyli tzw. Pedagogizacji. Zmierza ona do oparcia stosunku między rodzicami a dziećmi na zasadach naukowych, bez naruszania naturalnych podstaw uczuciowych. Treścią tej działalności jest wyjaśnianie i wpajanie rodzicom wiadomości z fizjologii, oświaty sanitarnej, psychologii rozwojowej i wychowawczej, profilaktyki i pedagogiki.

Rodzice mogą wzbogacić swą wiedzę o wychowaniu dzieci korzystając z publicznych wykładów, prasy (literatury pedagogicznej), audycji radiowych i telewizyjnych, uniwersytetów dla rodziców, poradni, itp. Już młodzież w wieku 16-19 lat powinna się przygotowywać w domu i szkole do czekających ich zadań rodzicielskich. Ale i pedagogizacja musi być ostrożna: zbytnie akcentowanie przypadków odbiegających od normy, jednostronna propaganda uprawiana w imię higieny może wywołać u rodziców zaniepokojenie i poczucie niepewności.1

  1. Znaczenie rodziny w życiu dziecka:

Nie ma nic cenniejszego niż rodzina. Jest podstawową komórką społeczną składającą się z rodziców i dzieci. Łączy ją więź formalna, wspólnota mieszkaniowa i materialna. Obecnie wychowanie nabiera dwustronnego charakteru, w warstwie informacyjnej i wspierającej. Dzieje się tak dzięki wprowadzeniu w rodzinach wzorca formy dialogu w sprawach zdrowia i zasad dobrego wychowania. W ten sposób dzieci stają się bardziej odpowiedzialne za jej losy, odciążają rodziców od zaspokajania ich potrzeb, uczą się odczytywania doświadczeń życiowych swoich rodziców. Należy też zwrócić uwagę na osłabienie współcześnie udziału ojców w wychowaniu (dbają o zapewnienie stabilizacji życiowej rodziny) i feminizację wpływów na wychowanie dzieci ( kobiety stanowią większość wśród nauczycieli, wychowawców).
Wychowanie było, jest i będzie sztuką trudną. Jednak jest ono niezbędne w dążeniu do osiągnięcia pełni życia, realizowania samego siebie i przekraczania własnych możliwości. Dziś świat potrzebuje społeczeństwa zamożnego w wartości, które ukryte są w emocjach, a wyzwolić je można dzięki dobremu wychowaniu.

Rodzina jest najważniejszym dla dziecka środowiskiem wychowawczym. To w niej kształtują się normy moralne dziecka. Rodzina wpływa na rozwój osobowości dziecka, kształtuje jego wartości i postawy. Kontakt z mamą, tatą, rodzeństwem i dziadkami jest dla dziecka źródłem wzorców zachowań przenoszonych na inne środowiska, w których funkcjonuje.

Stosunki zachodzące między dziećmi i rodzicami polegają albo na identyfikacji z osobą znaczącą w rodzinie, albo na zanegowaniu jej, jako wzoru. Rodzinny wzór osobowy pełni głównie role socjalizacyjne w dzieciństwie i w okresie dojrzewania, ale może także stanowić subiektywną barierę rozwoju więzi małżeńskiej. Należy mieć świadomość, że nasze modele świata tworzą się w dzieciństwie. Przesiąkamy atmosferą naszego rodzinnego domu, tym, co wydarza się między rodzicami oraz między rodzicami a nami. Nieświadomie obraz tego, co rzeczywiste, dopasowujemy do tego wzoru wyniesionego z rodzinnego ogniska. Najgorsze, co może spotkać dziecko ze strony rodziców, to obojętność, która jest gorsza nawet niż agresja, bo ta przynajmniej wyraża jakieś uczucia. Obojętność poraża i unicestwia.

Niezmiernie ważne jest pozwolić dziecku kochać, czyli pozwolić mu być, blisko, ale także być takim rodzicem, którego ono może bezpiecznie kochać. Nie wolno też ograniczać wolności dziecka w wyrażaniu miłości. Również sposób wykonywania przez rodziców prozaicznych codziennych czynności jest niezmiernie ważny dla osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa i wewnętrznej harmonii. Należy mieć świadomość, że dziecko reaguje również na to, czego się nie mówi, natomiast wyraża swoim ciałem lub postawą. To, co nie zostało nigdy powiedziane albo, co powiedziano myśląc, że dziecko nie słyszy, może wywierać na nie wpływ do końca życia. Dlatego zawsze należy uważać na to, co mówi się w obecności dziecka.

Nadal duży wpływ na rozwój dziecka ma nauczyciel i szkoła. Rodzina i szkoła powinny ze sobą współpracować, by tworzyć spójny front oddziaływań wychowawczych.

Nie należy sprowadzać kontaktu z dzieckiem do przekazywania mu nakazów i zakazów, do wypełniania woli dorosłych, do bycia posłusznym. Dziecko oddzieli wtedy świat dorosłych od własnego i w miarę upływu czasu porozumienie stanie się niemożliwe. Jeśli dziecko jest wychowywane jedynie do bycia posłusznym, nie nawiąże kontaktu z nauczycielem. Szkoła będzie dla niego miejscem, w którym należy wypełniać nakazy i zakazy, niczym więcej. Znacząca stanie się jedynie grupa rówieśnicza./Należy starać się tak kierować dzieckiem, aby rozumiało nasze intencje, aby uczyło się patrzeć na świat oczami dorosłych. Wtedy świat dziecka i rodziców będzie stale się przybliżał. Tak wychowywane dziecko będzie postrzegało nauczyciela i szkołę, jako wartość. Dbajcie jednak przy tym o społeczne kontakty dziecka z rówieśnikami. Brak równowagi w tych kontaktach może spowodować, że dziecko będzie dobrze komunikowało się z dorosłymi, a nie będzie potrafiło nawiązać kontaktów z kolegami.

Należy rozmawiać z dzieckiem. Dorośli powinni starać się zrozumieć ciekawość dzieci i zadbać o jej zaspokojenie w wielu możliwych dziedzinach. Dzięki rozmowie podczas spaceru, zabawy, wspólnej pracy domowej można poznać lepiej jego obawy i potrzeby. Doceniając sukcesy dziecka, nawet te najdrobniejsze, omawiając przyczyny niepowodzeń i wypracowując sposoby zapobiegania im, sprawiamy, iż dziecko nabierze pewności siebie i nie będzie się bało popełniania błędów. Nie należy żałować dziecku pochwał za każdą dobrze wykonaną pracę. Pochwały nie tylko sprawiają dzieciom radość, ale są także zachętą do większego wysiłku.

Pomoc nigdy nie powinna sprowadzać się do robienia za dziecko, ale zawsze z dzieckiem. Przyzwyczajenie dziecka do wyręczania go sprawi, że straci ono wiarę w siebie, obniży motywację do pracy i będzie myślało, w jaki sposób osiągnąć jak najlepszą ocenę jak najmniejszym kosztem. Duża pomoc ze strony rodziców sprawia, że dziecko nabiera podobnych oczekiwań wobec innych. Uważa, że wszyscy powinni mu pomagać, a samo nie poczuwa się do żadnych bezinteresownych zachowań. Sprzyja to kształtowaniu postaw egoistycznych. Jak wykazują badania, sukces dziecka w szkole, zwłaszcza w początkowym okresie nauki, w bardzo dużym stopniu zależy od rodziców.

To wy możecie wychować dobrego ucznia. Potrzebne jest do tego mądre kierowanie dzieckiem i własny przykład. Nie stawiajmy się w roli ani rodziców dobrych, ani złych, ani tolerancyjnych, ani autorytatywnych. Zacznijmy myśleć o sobie, jako o istotach ludzkich z wielkimi możliwościami tworzenia i wprowadzania zmian.

Współżycie i współpraca z dziećmi to proces długi i wyczerpujący. Wymagający serca, inteligencji i wytrwałości. Jeżeli nie udaje nam się żyć zgodnie z własnymi oczekiwaniami – a nie zawsze się udaje – bądźmy dla siebie takimi, jakimi jesteśmy dla naszych dzieci. Jeżeli nasze dzieci zasługują na tysiąc i jedną szansę, to dajmy sobie tysiąc szans – i jeszcze dwie.
Nie sposób w kilku zdaniach opowiedzieć o wszystkich pułapkach czyhających na rodziców wychowujących dzieci, o zagrożeniach i konsekwencjach przekazania niewłaściwych modeli wzorców osobowych. Pamiętajmy, że dla Wojciecha Eichelbergera: „Bycie rodzicem to najważniejszy, najbardziej odpowiedzialny zawód świata”.

  1. Postawy rodziców.

Wyróżniamy następujące postawy rodzicielskie:

  1. Negatywne postawy rodzicielskie:

  1. Pozytywne postawy rodzicielskie:

Partnerstwo i dialog są wyznacznikiem równości i współpracy pomiędzy ludźmi. Powinny, więc stanowić elementarne ogniwo łączące dwie, tak ważne w wychowaniu dzieci i młodzieży, grupy: rodziców i nauczycieli. Nadrzędnym celem obu stron jest szeroko pojęte „dobro dziecka i jego wszechstronny rozwój”.

Ważnym zadaniem stojącym przed nauczycielem – wychowawcą jest, oprócz poznania wychowanków, poznanie ich środowiska rodzinnego. Wiedza ta pozwala na łatwiejsze wyłapanie nieprawidłowości i przyjęcie właściwego sposobu oddziaływań pedagogicznych zarówno na dzieci jak i ich rodziców. Ważnym czynnikiem korygowania negatywnych zachowań czy uświadamiania rodzicom pewnych spraw związanych z wychowaniem jest ich pedagogizacja. Powinna ona wskazywać na pojawiające się zagrożenia i związane z nimi skutki oraz wskazywać sposoby postępowania w celu ich wyeliminowania.

W dzisiejszych czasach, gdy znaczna większość rodziców posiada wykształcenie, wydawać by się mogło, że jest przygotowana do znajdowania interesujących ich tematów w książkach, gazetach, telewizji itp. Na pewno wielu z nich korzysta z uzyskanych informacji stosując je do korygowania wychowania własnych dzieci oraz rozwijania własnych zainteresowań i poszerzania horyzontów swojej wiedzy. Część rodziców jednak uważa, że wie już dostatecznie dużo i nie potrzebuje się dokształcać. Część z nich na lekturę nie znajduje czasu, z powodu nadmiaru obowiązków.

Aby wychowanie przyniosło oczekiwane rezultaty, oddziaływania na dzieci i ich rodziców muszą być stałe i systematyczne. Muszą być jednocześnie przepełnione autentyczną życzliwością i szacunkiem, ale również cechować się konsekwencją i stawianiem wymagań. Wszyscy, którzy mają świadomość, że przyszłość rodziny, narodu i społeczeństw zależy od wychowania młodzieży, powinni dołożyć wszelkich starań, aby ten proces zakończył się sukcesem. Uważam, że pedagogizacja rodziców to bardzo ważny element osiągnięcia założonych celów. W tym coraz bardziej zabieganym świecie, gdzie coraz więcej jest rodzin niepełnych, wzrasta poziom ubóstwa oraz przybywa rodzin niewydolnych wychowawczo, jak również biorąc pod uwagę oczekiwania rodziców wobec szkoły, PEDAGOGIZACJA staje się koniecznością i potrzebą.3

  1. Wychowanie w rodzinie.

Tak rozumiana funkcja wychowawcza rodziny jest wynikiem nie tylko specjalnych czynności wychowawczych ze strony rodziców. Wychowanie w rodzinie może mieć charakter celowy, planowy i świadomy (refleksyjny), podobnie jak wychowanie zachodzące w instytucjach poza rodziną.

Z refleksyjnym oddziaływaniem wychowawczym rodziny mamy do czynienia wtedy, gdy rodzice w świadomy i planowy sposób kierują rozwojem psychicznym swoich dzieci. Temu tez celowi rodzice poświęcają specjalnie czas, przeznaczają go bądź to na bezpośrednie rozmowy z dziećmi na temat ich aktualnych trosk, problemów, dalszych planów życiowych, itp., bądź też na rozważania w myśli o sprawach związanych z aktualnym i przyszłym życiem swoich dzieci. Wychowanie refleksyjne rodziców odbywa się także wtedy, gdy pragną oni swoim dzieciom zaszczepić określone przyzwyczajenia, nawyki, umiejętności, postawy i poglądy, ideały i potrzeby, do ukształtowania, których konieczna jest stałość sytuacji wychowawczej w domu.

Pedagogizacja powinna ułatwić rodzicom znalezienie odpowiedzi na następujące grupy zagadnień:

W Polsce mamy następujące środki masowego przekazu, uwzględniające w swojej działalności także zagadnienia wychowania w rodzinie.

Perspektywy pedagogizacji rodziców. Pełniejsza realizacja głównego celu pedagogizacji rodziców wymaga stałego usprawnienia jej form organizacyjnych i stosowanych metod. Jest to konieczne ze względu na dokonujący się współcześnie postęp naukowo – techniczny, zmiany społeczne i gospodarcze, co z kolei wymaga także przyśpieszenia postępu w dziedzinie wychowania. Postęp ten będzie możliwy przy przestrzeganiu, co najmniej dwóch zasad:

Sformułowane wyżej zasady postępowania narzucają konieczność bardziej świadomej i planowej pracy z rodzicami niż dotychczas. Niektórzy pedagodzy postulują, aby wszystkich rodziców objąć planowym kształceniem6, a nie tylko pedagogizacją.

Z doświadczeń rodzicielskich wynika, iż w obecnej sytuacji główny ciężar pracy pedagogicznej z rodzicami spoczywa na szkole (nauczycielach i kierownictwie) oraz na aktywie rodziców. Pedagogizacja rodziców musi być prowadzona nie tylko ze znajomością rzeczy, ale i z dużym taktem. W działalności tej mamy, bowiem do czynienia z osobami dorosłymi, posiadającymi własne doświadczenie życiowe, utrwalone poglądy, postawy i przyzwyczajenia, które niejednokrotnie należałoby korygować, zmieniać lub kształtować na nowo. Przy podejmowaniu tego rodzaju zadania mogą pojawić się różne trudności.

Rodzice reprezentują różny stopień rozwoju kulturalnego, ideowego, moralnego i intelektualnego. Różny jest także poziom i jakość oddziaływań wychowawczych w ich rodzinach. W każdym środowisku można wyróżnić kilka typów rodzin reprezentujących odmienne warunki wychowawcze. Bywają rodziny normalne, wzorowe, ale bywają także takie, które są niewydolne wychowawczo i patologiczne. Fakty te przemawiają za prowadzeniem indywidualnej pracy z rodzicami, tak pod względem poruszanej z nimi problematyki, udzielania im różnorodnych informacji i porad, jak i w zakresie stosowania działań interwencyjnych. 7

  1. Pedagogizacja rodziców:

Rodzina i szkoła stanowią dwa podstawowe środowiska wychowawcze mające decydujący wpływ na wielostronny rozwój młodego pokolenia. Wpływ ten jest tym korzystniejszy, im częściej nauczyciele i rodzice nawiązują ze sobą bliskie kontakty i skłonni są do wzajemnego współdziałania lub współpracy. Aby współpraca ta była owocna konieczne jest - zdaniem M. Łobockiego -przestrzeganie następujących zasad:

-zasada partnerstwa (równorzędne prawa i obowiązki) -zasada wielostronnego przepływu informacji

-zasada jedności oddziaływań (realizowanie zgodnych ze sobą celów wychowania)

-zasada pozytywnej motywacji (dobrowolny i chętny udział we współdziałaniu obu grup)

-zasada aktywnej i systematycznej współpracy.

  1. Wyjaśnienie pojęcia w świetle literatury.

Według encyklopedii pedagogicznej: "pedagogizacja rodziców jest to działalność zmierzająca do stałego wzbogacania posiadanej przez rodziców potocznej wiedzy pedagogicznej o elementy naukowej wiedzy o wychowaniu dzieci i młodzieży, dostarczanie rodzicom wiadomości o celach, zadaniach, treściach, metodach, środkach i uwarunkowaniu procesu wychowania zachodzącego w rodzinie, szkole, zakładzie wychowawczym, w różnych organizacjach ze szczególnym położeniem nacisku na uzupełnienie ich wiedzy o wychowaniu ich dzieci w rodzinie". Dzięki pedagogizacji, zatem, rodzice wzbogacają swoją wiedzę poprzez przyswajanie wybranych zagadnień z pedagogiki.

Pedagogizacja rodziców jest:

Pedagogizacja rodziców, jest to działalność zmierzająca do stałego wzbogacania posiadanej przez rodziców potocznej wiedzy pedagogicznej o elementy naukowej wiedzy o wychowaniu dzieci i młodzieży.

Tak pojmowana pedagogizacja powinna dotyczyć przede wszystkim problematyki wychowawczej, ale także innych aspektów funkcjonowania rodziny, jak np. zagadnień prawnych, zdrowotnych czy społecznych. Dzięki szeroko zakrojonej pedagogizacji wiedza rodziców może się także wzbogacić o wiadomości dotyczące higieny, genetyki, psychologii rozwojowej i wychowawczej, socjologii, ekonomii oraz medycyny.

  1. Cele pedagogizacji rodziców:

Cel pedagogizacji.

Jest nim udzielenie pośredniej, a także bezpośredniej pomocy rodzicom w ich działalności wychowawczej. Poprzez różnorodne informacje, porady, a nawet interwencje, pedagogizacja ma przyczyniać się do stałego podnoszenia stopnia refleksyjności rodziców w ich działalności wychowawczej. Pedagogizacja ma, więc doprowadzić w rezultacie do usprawnienia wychowawczej działalności rodziny i jej ogólnego właściwego funkcjonowania. 8

Stanisław Kawula uważa, że celem pedagogizacji jest bezpośrednia i pośrednia pomoc rodzicom w ich oddziaływaniach wychowawczych dzięki podniesieniu stopnia ich refleksyjności, wzbogaceniu świadomości pedagogicznej i przez to poprawnie funkcjonowania rodziny. Ważnym zadaniem pedagogizacji jest też kształcenie kultury pedagogicznej rodziców i innych osób zaangażowanych w proces wychowania.

Irena Jundziłł, analizując model kultury pedagogicznej rodziców, dostrzega w niej wyraźną przewagę elementów emocjonalnych nad intelektualnymi i behawioralnymi. Taka sytuacja sprzyja popełnianiu przez rodziców wielu typowych błędów wychowawczych wynikających z nieznajomości potrzeb dziecka, praw rządzących jego rozwojem psychofizycznym i braku świadomości własnej roli w procesie wychowawczym. Autorka podkreśla, że podstawy wiedzy psychopedagogicznej są niezbędnym elementem intelektualnym kultury pedagogicznej rodziców i przyczyniają się zasadniczo do budowania właściwej atmosfery wychowawczej w rodzinie.

Źródłem wiedzy dla rodziców w tym zakresie są: literatura popularnonaukowa, specjalistyczne czasopisma, poradniki, programy telewizyjne i audycje radiowe. Fachowych porad udzielają poradnie psychologiczno-pedagogiczne, pedagodzy szkolni i wychowawcy klasowi. To właśnie szkoła na skutek bezpośredniej formy kontaktów z rodzicami może wpływać na podniesienie, jakości wychowania w rodzinie i poprawę sytuacji dziecka zarówno w domu, jak i w szkole.

Podsumowując, celem pedagogizacji rodziców jest:

Jak pisze L. Krzętowska, szkoła powinna uczyć nie tylko, jak żyć, ale i jak zmieniać życie. To ambitne zadanie szkoła może realizować jedynie we właściwej współpracy z rodzicami uczniów. Główne formy tej współpracy można ogólnie podzielić na:

Pedagogizacja rodziców jest specyficzną formą współpracy szkoły z domem rodzinnym ucznia. Szkoła w ramach pedagogizacji może organizować odczyty, prelekcje, pokazy filmów, spotkania z zaproszonymi gośćmi i propagować fachową literaturę przedmiotu. Pedagogizacja rodziców powinna się odbywać także podczas spotkań rodziców z wychowawcą klasowym, który ma służyć kompetentną radą dotyczącą rozwiązywania problemów dydaktyczno-wychowawczych konkretnego ucznia. Jednak praktyka szkolna nie zawsze się pokrywa z założeniami teoretycznymi. Nie zawsze też szkoła stwarza odpowiednie warunki do prowadzenia prawidłowej pedagogizacji rodziców.

  1. Zebrania z rodzicami:

Należą one do tradycyjnych form współdziałania szkoły i domu. Rodzice na ogół nie lubili do tej pory wywiadówek, w niektórych szkołach dalej nie lubią, gdyż według nich informacje uzyskiwane o dziecku są zdawkowe, zazwyczaj złe.

Spotkania organizowane są przeważnie dla matek i ojców uczniów jednej klasy i odbywają się nie częściej niż sześć - siedem razy w ciągu roku szkolnego, w razie potrzeby - częściej. Omawiane są na nich sprawy organizacyjne klasy, osiągnięcia edukacyjne uczniów, ich udział w konkursach, oraz napotykane przez nauczycieli trudności w trakcie nauczania i wychowania, plan pracy wychowawczej, wewnątrzszkolny system oceniania z zachowania i przedmiotów. Na pierwszym nauczyciel podaje harmonogram spotkań na cały rok szkolny wraz z ich tematyką. Obecnie coraz częściej takie zebrania nie są prowadzone w sposób sztampowy i stereotypowy, co mogę stwierdzić na przykładzie szkoły, w której pracuję. Bardziej przypominają one spotkania towarzyskie - jeśli chodzi o formę i sposób ich prowadzenia. Rodzice i nauczyciel siedzą wspólnie przy stołach zestawionych w prostokąt lub podkowę (są przecież partnerami, którzy chcą osiągnąć wspólny cel), przy kawie, herbacie, ciastkach, w sali odświętnie przystrojonej. W takiej atmosferze łatwiej dyskutować na temat realizacji planu pracy wychowawczej klasy i szkoły, omawiać różne metody nauczania i uczenia się, a także inicjować rozmowę o różnorakich trudnościach wychowawczych i sposobach ich przezwyciężania.

Spotkania te powinny mieć odpowiedni klimat, wychowawca musi zrezygnować z tonu suchego, sztywnego, oficjalnego, a rodzice - z roszczeniowego. Przy organizowaniu zebrań nauczyciel może napotkać trudności wynikające chociażby z różnych oczekiwań ze strony rodziców, z ich różnego poziomu intelektualnego, wykształcenia, zainteresowań oraz stosunku do swych dzieci. Pomimo jednak kłopotów głównie należy mieć na względzie ewidentne korzyści, jakie przynoszą takie spotkania tak rodzicom, jak i nauczycielom, a przede wszystkim dzieciom.

  1. Uczestnictwo, współorganizacja imprez klasowych, szkolnych:

Tego typu spotkania są uzupełnieniem zebrań z rodzicami, umożliwiają one rodzicom przekonanie się, że życie w szkole wcale nie jest monotonne i nie sprowadza się wyłącznie do nauki. Są także okazją do lepszego poznania swych dzieci i panującej w szkole atmosfery. Dostarczają one rodzicom wiele przeżyć emocjonalnych. Zapraszani są na nie wszyscy lub tylko niektórzy rodzice, w zależności od celu spotkania.

Do tego typu zebrań należą spotkania z okazji uroczystości i imprez klasowych i ogólnoszkolnych. Inicjatorem i organizatorem tych pierwszych przeważnie jest wychowawca. Współorganizatorami są rodzice. Dogodną sposobność do ich przygotowania stwarzają różnego rodzaju święta (np.: Dzień Matki, Dzień Ojca, Dzień Dziecka, które można wprowadzić na stałe do kalendarza pracy placówki), rocznice wydarzeń w kraju lub mieście, rozpoczęcie lub zakończenie roku szkolnego.

Ważne jest, aby w całe spotkanie zaangażować możliwie dużą liczbę uczniów, którzy występując przed rodzicami, nabierają większego zaufania we własne siły, a opiekunom dostarczają pozytywnych wzruszeń. Ci ostatni mogą poczuć bliską więź emocjonalną z całą klasą i szkołą.

Od trzech lat bardzo popularne w mojej szkole są integracyjne spotkania uczniów, ich rodziców i wychowawcy. Odbywają się one dwa razy w roku szkolnym pod nazwami: „Jesienne spotkanie integracyjne” i „Wiosenne spotkanie integracyjne”. Mogą być realizowane w formie jednodniowych wycieczek lub wspólnego wyjścia do kina na interesujący film, połączonego z późniejszą dyskusją np.: przy lodach. Pomysłów tutaj może być bardzo wiele, a ich dawcami są sami uczestnicy. Dają one możliwość wielostronnej obserwacji. Rodzice widzą swoje dzieci w grupie i z wychowawcą, nauczyciel może przypatrzeć się relacjom matka (ojciec) - dziecko. Takie wspólne pobyty w różnych miejscach wnoszą w pracę wychowawczą nad dzieckiem wiele korzyści tak dla opiekunów jak i dla nauczyciela. Kształtują przyjacielskie relacje pomiędzy ich uczestnikami.

  1. Spotkania dotyczące trudności wychowawczych

Zarówno nauczyciele, jak i rodzice mają bardzo często do czynienia z dziećmi sprawiającymi kłopoty wychowawcze. Jest wiele spraw, które wykraczają poza kompetencje zawodowe i możliwości nauczyciela. Wtedy może on zwrócić się o pomoc do różnych specjalistów, np. psychologów, pedagogów szkolnych, przedstawicieli nauki, kultury, resortów zdrowia i sprawiedliwości, członków stowarzyszeń. Udzielają oni informacji na interesujące rodziców tematy, mogą też podjąć się bezpośredniej pracy z rodzicami, m.in. rozstrzygnięcia niektórych kwestii spornych, a także inicjowania wśród nich dyskusji w zakresie różnych problemów wychowawczych.

Taka praca specjalistów ma miejsce na wspólnych spotkaniach inicjowanych i organizowanych dla rodziców dzieci z jednej klasy przez wychowawcę i rodziców, po wcześniejszym zorientowaniu się w potrzebach. Osobą prowadzącą takie zajęcia może być rodzic - ekspert. Zawody rodziców, ich wiedzę można także wykorzystać na lekcjach. Dyrektor umawia się z ekspertami, których na przykład rozpozna na wywiadówkach i nawiązuje z nimi współpracę. Może ona dotyczyć pogadanek przeprowadzonych przez mamę - dentystkę, prawnik opracuje cykl lekcji na temat np. praw człowieka, praw dziecka i praw ucznia.

  1. Szkolenia dla rodziców:

Spotkania tego typu dotyczą szerokiej rzeszy rodziców dzieci z różnych klas. Mogą nimi być prelekcje, w czasie, których wygłaszane są wykłady, a słuchacze często zadają prelegentowi pytania, niekiedy może dojść do ożywionej wymiany opinii i stanowisk. Inną formą tego typu spotkań są konferencje, czyli spotkania seminaryjne lub dyskusyjne, podczas których zaproszony gość wprowadza rodziców w interesującą ich problematykę, zadaje pytania zachęcające do czynnego udziału w dyskusji oraz kieruje jej przebiegiem. Takie seminaria mają wyraźną przewagę nad prelekcjami, gdyż pobudzają rodziców do aktywności werbalnej.

Tematy referowane i omawiane podczas szkoleń mogą wykraczać poza problematykę ściśle pedagogiczno - psychologiczną i dotyczyć m.in. zagadnień odżywiania, ubierania się dzieci, ich ochrony przed wypadkami drogowymi.

Prelegentem może być pracownik szkoły np.: nauczyciel prowadzący zajęcia z gimnastyki korekcyjnej, który naświetli rodzicom problem wad postawy u dzieci, co może korelować z ogólnokrajową akcją, np.: w tym roku „Trzymaj się prosto”. Takim ekspertem może być także dziennikarz, który zajmował się interesującym szkołę zagadnieniem, np. sektami i może je ciekawie przedstawić.

Nie można oczywiście oczekiwać od razu tego, iż w wyniku przeprowadzonego szkolenia nastąpi w rodzicach radykalna zmiana w ich dotychczasowym postępowaniu z dziećmi. Jednak na pewno rodzice uświadomią sobie popełniane błędy oraz dostrzegą znaczenie określonych form oddziaływań wychowawczych. Poza tym będą zmobilizowani do sięgnięcia po literaturę psychologiczną, pedagogiczną lub inną fachową.

  1. Zbieranie opinii rodziców o szkole:

Nowoczesna i przyjazna dziecku szkoła nie może obejść się bez głosu doradczego rodziców. Mają oni prawo ocenić pracę szkoły i wypowiedzieć się na temat wzajemnych oczekiwań i dążeń. Sposoby zbierania opinii mogą być różne, jednym z nich jest ankieta. Po jej opracowaniu zainteresowani powinni być powiadomieni o jej wynikach i sposobie ich wykorzystania.

  1. Dbałość o wygląd klasy:

Współpraca rodziców ze szkołą w kwestii wyglądu klasy jest bardzo widoczna, szczególnie na etapie nauczania początkowego. Dziecko, wkraczające w progi szkoły, pozostaje na tym etapie nauczania pod baczną kontrolą rodziców, którzy odprowadzając je do szkoły i klasy mogą dokładnie przyjrzeć się warunkom, w jakich uczą się ich dzieci. Jeśli nie zadawalają one opiekunów, wtedy powinni zaangażować się w pracę na rzecz klasy, np. pomalować ściany, zawiesić kolorowe firanki, okleić stare meble. To spowoduje, że sala stanie się bardziej przytulna.

Z własnego doświadczenia mogę stwierdzić, że aktywność rodziców w tym zakresie maleje w wyższych klasach szkoły podstawowej, jednak nie wygasa zupełnie. Dużą rolę w tym względzie odgrywa wychowawca, który w razie konieczności odpowiednią postawą może zmobilizować rodziców do działania. Mogą się oni włączyć do przygotowania np.: dekoracji do przedstawienia czy pomocy naukowych.

Uzupełnieniem i wzbogaceniem zbiorowych kontaktów nauczycieli i rodziców są spotkania indywidualne. Podczas takich rozmów można poddać głębszej refleksji sposoby zachowania się konkretnego ucznia, warunki jego życia w domu, powodzenia lub niepowodzenia w szkole, wybór dalszego kształcenia itp.

Kontakty osobiste nauczycieli i rodziców stanowią dużą pomoc w ustalaniu właściwego postępowania z danym uczniem i w unikaniu błędów, na jakie narażeni są w swej pracy tak i ci pierwsi, jak i drudzy. Dlatego należy dążyć do rozwijania współpracy szkoły i domu w tej formie.

Do najbardziej popularnych typów spotkań indywidualnych należą: konsultacje, wizyty domowe, rozmowy telefoniczne i kontakty korespondencyjne.

  1. Konsultacje:

Konsultacje odbywające się w szkołach nie polegają na udzielaniu rad i wskazówek w formie pouczeń. Są to rozmowy na temat wychowania i uczenia się oraz wyboru przyszłej szkoły (lub zawodu - w szkołach ponad-gimnazjalnych). Odgrywają one doniosłą rolę w rozwiązywaniu problemów, jakie nurtują rodziców i nauczycieli. Ważne jest, aby w trakcie rozmowy wytworzył się klimat wzajemnego zaufania. Może zbudować go nauczyciel, zadając rodzicowi pytania otwarte. Nie zawsze się to jednak udaje, ponieważ rodzice są różni, kontakty z jednymi mogą być sympatyczne, z innymi nie. Po spotkaniach z niektórymi nauczyciel może czuć satysfakcję, mieć poczucie, że znalazł z nimi wspólny język, lecz zdarza się i tak, że nie będzie w stanie zrozumieć: irytacji, złości czy lęków rodzica.

Konsultacje z reguły przygotowywane są przez wychowawcę w ustalonym przez dyrekcję terminie. Wtedy w szkole w wyznaczonych salach oczekują na rodziców nauczyciele uczący wszystkich przedmiotów w danej placówce. Daje to rodzicom możliwość rozmowy w jednym dniu z przedstawicielami różnych specjalności, bez konieczności wielokrotnego chodzenia do szkoły.

Nie zawsze się jednak zdarza, że spotkania indywidualne ograniczają się do z góry zaplanowanych konsultacji. Często rodzice chcą lub powinni porozmawiać z nauczycielem w innym terminie. Pozostaje problem miejsca rozmowy. Nie może być ona przeprowadzona na szkolnym korytarzu, wśród biegających i krzyczących dzieci, czy też w pokoju nauczycielskim, wśród ciekawskich spojrzeń innych nauczycieli, i wśród ich rozmów na różne tematy. Dlatego szkoła, której zależy na rozwijaniu kontaktów z rodzicami, musi postarać się o wygospodarowanie oddzielnego kącika (najlepiej pokoju) do rozmów nauczycieli z rodzicami.

  1. Wizyty domowe:

Osobliwą formą spotkań indywidualnych są wizyty domowe. Głównym ich celem jest bliższe i bezpośrednie poznanie warunków, w jakich mieszkają i uczą się uczniowie, oraz nawiązanie osobistego kontaktu ze wszystkimi członkami rodziny. Mają, więc duże znaczenie wychowawcze. Zazwyczaj z wizytą do domu ucznia udaje się nauczyciel w towarzystwie np. pedagoga szkolnego. Osoby te odwiedzają mieszkanie ucznia nie tylko, jako przedstawiciele szkoły, ale także, jako doradcy jego rodziców, oraz jako jego przyjaciele, sprzymierzeńcy. Dlatego nie powinny one koncentrować się tylko na negatywnych cechach ucznia, wręcz przeciwnie, należy eksponować zalety dziecka.

Składanie wizyt przez nauczyciela jest szczególnie pożądane w domach rodziców, których dzieci chodzą do niższych klas szkoły podstawowej, gdyż trzeba jak najwcześniej rozpoznać środowisko i warunki domowe ucznia. Celem odwiedzin jest nawiązanie ścisłej współpracy domu i szkoły i znalezienie konkretnych rozwiązań w kwestii problemów wychowawczo - dydaktycznych dręczących wychowawcę i rodziców.

  1. Rozmowy telefoniczne:

Istotnym i wcale nierzadkim uzupełnieniem indywidualnych form współdziałania nauczycieli i rodziców są rozmowy telefoniczne. Nie ograniczają się one tylko do usprawiedliwień ze strony rodziców dotyczących niemożności uczestniczenia w zebraniu czy też do informacji o wypadkach losowych. Często mają one na celu wymianę informacji o uczniu. I tutaj nauczyciel musi znowu pamiętać o tym, aby nie mówić o wychowanku samych złych słów.

Rozmowy telefoniczne wychowawcy z przedstawicielem np. „trójki klasowej” mogą też dotyczyć spraw organizacyjnych, pewnych ostatecznych ustaleń czy nowych okoliczności (wyjścia, imprezy, itp.).

  1. Kontakty korespondencyjne:

Interesującym rodzajem indywidualnych form współdziałania nauczycieli i rodziców są kontakty korespondencyjne. Stanowią one uzupełnienie konsultacji, wizyt domowych, zebrań.

Najczęściej stosowanym jest wpis do dzienniczka ucznia lub zeszytu przedmiotowego, list oraz pisemna relacja o wynikach w zachowaniu i nauce dziecka.

Wadą korespondencji prowadzonej za pomocą dzienniczka ucznia czy zeszytu jest to, że „prawie w każdym przypadku to uczeń jest jej pierwszym czytelnikiem. Ponieważ szkoła przy wszystkich swoich funkcjach jest również szkołą kultury kontaktów międzyludzkich, szacunku i życzliwości, trzeba zdecydować, czy jest to przykład uczący dobrych manier. Jeśli nie, koniecznie należy to zmienić (...).

Korespondencja szkoły z rodzicami powinna:

Nawet, jeśli nie od razu, to na pewno po jakimś czasie, także rodzice odpowiedzą w podobnej formie. A dla ucznia będą to przykłady szacunku i kultury we wzajemnych kontaktach.”

  1. Działalność w komitecie i Radzie Szkoły:

Komitet rodzicielski to organ doradczy nauczycieli, który stawia sobie za cel m.in. włączenie ogółu rodziców do współudziału w spełnianiu trzech podstawowych funkcji szkoły: opiekuńczej, dydaktycznej i wychowawczej. Cel ten wyznacza, więc różnorakie zadania komitetu rodzicielskiego, które nie ograniczają się tylko do zaspakajania potrzeb materialno - bytowych (np.: przeprowadzenie remontu czy pomoc uczniom będącym w trudnej sytuacji materialnej). Składową częścią komitetu rodzicielskiego jest klasowa rada rodziców. To ona spełnia zalecenia i uchwały ogólnoszkolnego aktywu komitetu rodzicielskiego oraz działa w ścisłym porozumieniu z pozostałymi rodzicami uczniów danej klasy i wychowawcą.

Działalność komitetu rodzicielskiego ma bogate tradycje w naszych szkolnictwie. Bywa też chlubą niektórych szkół i świadczy o ogromnych i realnych możliwościach ożywionej i wartościowej współpracy nauczycieli z rodzicami.

Szkole powinno zależeć na aktywnej reprezentacji rodziców, którzy formalnie włączą się we współdecydowanie o organizacji szkoły „Dobry klimat służy powołaniu rady szkoły, która jest lepsza niż rada rodziców, gdyż:

Przed wyborami do rady szkoły może być prowadzona kampania wyborcza. Same wybory będą tajne, powszechne, równe i bezpośrednie. Kiedy członkowie rady zostaną wybrani, muszą przygotować się do wspólnej pracy poprzez zintegrowanie, poznanie podstawowych przepisów prawa i przygotowanie planu pracy.

Nie we wszystkich szkołach jednak działają rady szkoły. Z badań przeprowadzonych w roku 1999 dotyczących funkcjonowania rad szkół w publicznych szkołach podstawowych wynika, że po wprowadzeniu reformy w jednym z byłych województw ubyło sporo z formalnie istniejących rad. Takie zjawisko jest niepokojące, gdyż rada szkoły to „zalążek demokracji” w szkole. Pocieszające jest jednak to, że w tych szkołach inicjatywa powoływania rad należała głównie do dyrektora. Optymizmu w tym zakresie dodaje fakt, że na konferencji odbywającej się w Warszawie: „Miejsce i rola rodziców w polskim systemie edukacyjnym” podjęto uchwałę w sprawie powołania Komitetu Założycielskiego Ogólnopolskiego Forum Rodziców. Stało się to w trosce o rozwój polskiej oświaty i urzeczywistnienie idei wpływu rodziców na proces edukacji dzieci i młodzieży.

Odbywały się też: Szczecińskie Forum Rad Rodziców i Andrychowskie Forum Rad Rodziców, na których uczestnicy nazwali dokładnie te problemy, na które chcą mieć wpływ np. dobór programów nauczania, wzmocnienie pozycji samorządów uczniowskich oraz rad rodziców i rad szkół, promowanie dobrych nauczycieli (tzn. tych, którzy rozbudzają ciekawość poznawczą uczniów, dostrzegają i rozwijają ich talenty). Celem takich spotkań jest dążenie do stworzenia takich warunków współpracy między nauczycielami i rodzicami, „aby szkoła była przyjazna i spełniała oczekiwania wszystkich zainteresowanych stron uczestniczących w procesie nauczania i wychowania”.

  1. Współudział w pracy dydaktycznej szkoły:

Odpowiedzialność za poziom szkolnych osiągnięć uczniów ponoszą przede wszystkim nauczyciele, ale rodzice mogą im pomóc w podwyższaniu wyników nauczania poprzez np.: właściwe motywowanie dzieci do uczenia się, co pozostaje w ścisłym związku ze stosunkiem młodzieży do szkoły. Im korzystniejszy jest ten stosunek, tym uczniowie chętniej podejmują się wykonania powierzonych im zadań. Dlatego też rodzice w środowisku domowym powinni łagodzić wszelkie uprzedzenia dzieci do szkoły czy nauczycieli. Rodzice też muszą pamiętać o tym, że rygorystyczne nakłanianie dzieci do wykonywania zadań przynosi odwrotny skutek. Należy, więc pociechy umiejętnie nakłaniać do działań.

Zapewnienie dzieciom odpowiednich warunków do nauki i odrabiania lekcji ma także bardzo duże znaczenie dla ich postępów w nauce. Oprócz tego opiekunowie muszą pamiętać o okazywaniu ciągłego zainteresowania jego postępami w nauce. Jeśli zdarzy się, że dziecko przyniesie do domu ocenę niedostateczną, rodzic powinien na tę sytuację odpowiednio zareagować i okazać zrozumienie dla problemów syna czy córki oraz wspólnie szukać dróg ich rozwiązania. Mogą inicjować powstanie zespołów wyrównawczych lub, jeśli posiadają odpowiednie kwalifikacje, sami organizować zespoły wspierające uczniów z problemami dydaktycznymi.

  1. Organizowanie czasu wolnego uczniów:

Rodzice mogą i powinni dopomóc dzieciom w organizowaniu wolnego czasu. Od sposobu jego wykorzystania zależą nie tylko ich osiągnięcia w szkole, ale także ich prawidłowy rozwój społeczny. Dobrymi sposobami wypoczynku i rozrywki są: gry i zabawy na świeżym powietrzu, spacery, wspólne wyjścia do kina czy teatru, na koncert, rozmowa, wspólne kultywowanie tradycji rodzinnych, wykonywanie drobnych prac domowych, itp. Uczniowski czas wolny można zagospodarować zajęciami pozalekcyjnymi, w organizację i prowadzenie, których mogą aktywnie włączyć się rodzice. Bez ich udziału nie można sobie wyobrazić organizacji przeróżnych doraźnych akcji szkolnych (np.: nauka przechodzenia przez jezdnię, współpraca z Ośrodkami Pomocy Społecznej i inne).

  1. Pomoc uczniom w wyborze przyszłej szkoły, zawodu:

Wybór zawodu jest w życiu uczniów wydarzeniem przełomowym, rozstrzygającym o dalszych losach. Dlatego trudno sobie wyobrazić, żeby nauczyciele i rodzice nie ułatwili dzieciom podjęcia przemyślanej decyzji. Pomogą im poprzez długofalowe i systematyczne oddziaływanie wychowawcze. W ramach preorientacji zawodowej rodzice mogą dopomóc w organizowaniu spotkań uczniów z przedstawicielami różnych zawodów. Przy wyborze dalszego kształcenia a tym samym kolejnej szkoły pomocne będą wyjścia do różnych placówek np.: szkolnictwa ponad- gimnazjalnego, rozmowa z ich uczniami,

III. Program prelekcji z rodzicami:

Jakie tematy należy wybrać na spotkania z rodzicami?

Przykładowa tematyka prelekcji:

IV. Najważniejsze wiadomości w pigułce.

Pedagogizacja rodziców nie jest prywatną sprawą pedagoga szkolnego, lecz jednym z zadań szkoły, jako instytucji oświatowej. Szkoła z racji swych funkcji dydaktycznych i wychowawczo-opiekuńczych powinna być stroną inicjującą właściwą współpracę z rodzicami uczniów, także tymi, którzy nie wykazują zainteresowania szkolnym życiem.

Złożona rzeczywistość społeczna, w której żyjemy, wymaga intensyfikacji działań szkoły w zakresie pedagogizacji dorosłych. Teraz postaram się sformułować kilka uogólnień dotyczących pedagogizacji rodziców:

Zakończenie:

Uważam, iż należy podkreślić znaczenie empatii, zrozumienia i zaufania dla kształtowania wzajemnych relacji nauczycieli i rodziców; ważne jest przełamywanie barier i schematyzmu myślenia, które utrudniają porozumienie i współdziałanie szkoły i domu w procesie wychowawczym. Zamiast ciągle zarzucać rodzicom złą wolę i lekceważenie obowiązków, warto poświęcić uwagę przyczynom, dlaczego tak się dzieje i próbować zaradzić temu w miarę swoich możliwości. Można przecież na spotkaniach przekazywać rodzicom oprócz spisu ocen i negatywnych uwag o uczniu także elementy wiedzy psychopedagogicznej, aby mogli lepiej rozumieć własne dzieci i umiejętnie na nie wpływać.

Kierunek zmian we współczesnej szkole wymaga również innego pojmowania miejsca i roli pedagoga. Jak pisze Janusz Lenkiewicz, należy się skoncentrować nie tyle na działalności naprawczej, co na prewencji i promocji. Warunkiem jest przejście do pomocy dorosłym - rodzicom, wychowawcom i nauczycielom - we wspólnej trosce o wychowanie dzieci.

Bibliografia:

  1. I. Dzierzgowska, Rodzice w szkole, CODN, Warszawa 1999

  2. I. Jundziłł, Rola zawodowa pedagoga szkolnego, WSiP, Warszawa 1980

  3. S. Kawula, "Pedagogizacja rodziców" [w:] Encyklopedia pedagogiczna pod red. W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.

  4. L. Krzętowska, "Współpraca szkoły ze środowiskiem rodzinnym i lokalnym", [w:] Kierunki rozwoju współczesnej pedagogiki opiekuńczej i specjalnej, pod. Red. J. Stochmiałka, Instytut Pedagogiki Społecznej WSP w Częstochowie 8/1995.

  5. M. Łobocki, Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, Nasza Księgarnia, Warszawa 1985.

  6. Anna Dzikomska- Kucharz „Pedagogizacja rodziców - zadanie szkoły”, „Edukacja i Dialog” 3/01.

  7. T. Garstka, Kontakty z rodzicami. Wybrane zagadnienia, „Poradnik wychowawcy” 2001, nr 4,

  8. J. Lenkiewicz, "Miejsce i rola pedagoga w szkole", "Edukacja i Dialog", 8/95.

  9. M. Mencel, Rada szkoły - czy to historia?, „Wychowawca” 2001, nr 9,

  10. J. Kawecki, Andrychowskie Forum Rad Rodziców, „Dyrektor szkoły” 2000 nr 12, s. 21.

  11. B. Pasierbski, Szczecińskie Forum Rad Rodziców, „Dyrektor szkoły” 2000, nr 12, s. 20

  12. M. J. Kawecki, Skromna, choć ważna rola rodziców, „Dyrektor szkoły” 2000, nr 12, s. 16-17.

  13. Biernatowska Danuta, Rola nauczyciela w pedagogizacji rodziców, Życie Szkoły. - 2002, Nr 3, s. 143-149  

  14. Badziuniewicz Beata, Recepta na współpracę, Gazeta Szkolna. - 2001, Nr 51, s. 9  

  15. Dzikomska - kucharz Anna, Pedagogizacja rodziców - zadanie szkoły, Edukacja i Dialog. - 2001, Nr 3, s. 7-12  

  1. „Rodzice, dzieci, wychowanie- poradnik dla rodziców”, pod red. Bolesława Milewicza, Warszawa 1968.↩

  2. Ziemska Maria, Postawy Rodzicielskie, Warszawa 1973, s.57-59.↩

  3. Szewczyk Lidia, Pedagogizacja rodziców potrzeba czy konieczność, Wychowawca nr 11/2003.↩

  4. Encyklopedia Pedagogiczna, pod. Red. Wojciech Pomykało, Warszawa 1993, s. 582 - 583.↩

  5. Encyklopedia Pedagogiczna, Pod. red. Wojciech Pomykało, Warszawa 1993, s. 583 – 584.↩

  6. Encyklopedia Pedagogiczna, Pod. red. Wojciech Pomykało, Warszawa 1993, s. 584.↩

  7. Encyklopedia Pedagogiczna, pod. red. Wojciech Pomykało, Warszawa 1993, s. 585↩

  8. Encyklopedia Pedagogiczna, pod. red. Wojciech Pomykało, Warszawa 1993, s. 581.↩


Wyszukiwarka