Tango

Geneza utworu i znaczenie tytułu

Surrealizm i groteska w sztuce

Prąd surrealistyczny w sztuce powstał po I wojnie światowej we Francji. U jego podstaw leżało przekonanie o kryzysie czy schyłku wartości i ideałów cywilizacji Zachodu. Wyrażał się przede wszystkim kreowaniem w utworach odrealnionej, pozbawionej logiki i norm (czy to estetycznych, czy moralnych) rzeczywistości. Najgłośniejszym przedstawicielem w malarstwie był Salvador Dali, zaś twórcą samego pojęcia Andre Breton.

 

Jeśli chodzi o groteskę, na szeroką skalę towarzyszy ona sztuce jako nieodłączny jej składnik od początku XX wieku. Wynika to z obserwowania przez twórców przeobrażeń ustrojowo-klasowych i tworzenia się nowoczesnych społeczeństw.

 

Sytuacja społeczno-polityczna w Polsce na początku II połowy XX wieku

Lata sześćdziesiąte XX wieku to czas panowania socjalizmu w Polsce. Władzę sprawuje I Sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR), Władysław Gomułka. Trwają represje wobec opozycji komunistycznej. Rząd totalitarny umacnia swoją pozycję w kraju, a w polityce zagranicznej zacieśnia stosunki ze Związkiem Radzieckim. Społeczeństwo podporządkowane jest szeroko rozwiniętemu, mocno zbiurokratyzowanemu aparatowi władzy. Co ważne dla literatury (czy w ogóle kultury) – nasila się cenzura.

 

Czas powstania utworu i jego trwanie w kulturze

Sławomir Mrożek w 1963 roku autor opuścił Polskę Rzeczpospolitą Ludową (powrócił dopiero po zmianach ustrojowych, po trzydziestu trzech latach emigracji). Jego Tango wyszło drukiem po raz pierwszy w czasopiśmie teatralnym „Dialog”. Miało to miejsce w 1964 roku (nr 11 pisma). Od tamtego czasu ukazało się wiele edycji w wersjach książkowych (pierwsza w 1973 roku) i utwór przetłumaczono na liczne języki europejskie, a nawet na japoński. Dramat został także zekranizowany (reż. Piotr Szunkin) oraz po dziś dzień jest grywany w wielu teatrach (realizowały go tak wybitne osobowości reżyserskie, jak Erwin Axer w Teatrze Współczesnym w Warszawie w 1965 roku, Jerzy Jarocki w Teatrze Starym w Krakowie w 1965 roku czy Kazimierz Dejmek w Teatrze Polskim w Warszawie w 1990 roku).

 

Znaczenie tytułu

Tango to taniec, który cechuje się powolnością i powtarzalnością figur. Wykonywany jest w miarowym jednostajnym rytmie (metrum na dwie czwarte lub na cztery czwarte). Mimo że jest pochodzenia latynoamerykańskiego (dokładnie – pochodzi z Argentyny) i początkowo uważany był ze względu na epatowanie seksualnością za nieprzyzwoity, na szeroką skalę upowszechnił się w Europie na początku XX wieku. Podobnie jak ten taniec, powtarzalnością cechuje się historia przewrotów społecznych. Tango było dla Stomila i jego żony Eleonory w czasach ich młodości symbolem wyzwolenia od sztucznych, mieszczańskich konwenansów. Ponadto w finale dramatu, co charakterystyczne jest dla ludów pierwotnych i prymitywnych, żyjących w prostych kulturach, pojawia się taniec zwycięstwa. Jest to właśnie tango („La cumparsita” – przebój jeszcze sprzed II wojny światowej), które wykonuje Edek (z Eugeniuszem). Oznacza ono klęskę wartości wyznawanych przez Artura i triumf prymitywizmu oraz kultury masowej.

Problematyk utworu

Miejsce i czas akcji oraz bohaterowie

Zdarzenia przedstawione w dramacie rozgrywają się w mieszkaniu rodziny Stomila. Akcja trwa jedną dobę, umieszczona jest w latach sześćdziesiątych (czyli współczesnych względem czasu powstania utworu). Występującymi bohaterami są: Artur, Ala (kuzynka i jednocześni narzeczona Artura), Stomil (ojciec Artura), Eleonora (matka Artura), Eugenia (babcia Artura), Eugeniusz (wujek Artura) oraz prymitywny tępak, lokaj Edek (przedstawiciel proletariatu).

 

Konstrukcja utworu

Tango swoją budową nawiązuje do dramatu klasycznego. Podzielone zostało na trzy akty. Zachowana jest w nim arystotelesowska zasada trzech jedności: miejsca (mieszkanie Stomila), czasu (od południa jednego dnia do poranka dnia następnego) oraz akcji (działania Artura). Napięcie dramatyczne zbudowane zostało zgodnie ze starożytnymi wyznacznikami: zawiązanie akcji (sprzeciw Artura), wzrost napięcia, punkt kulminacyjny (załamanie się Artura na wieść o tym, że Ala zdradziła go z Edkiem) i katastrofa (śmierć Artura i przejęcie władzy przez Edka). Można uznać, że pojawia się także fatum, którego rolę pełnią prawa przemian historycznych (o czym poniżej).

 

Rekwizyty i stroje

Mieszkanie, w którym rozgrywa się akcja utworu jest jednym wielkim zbiorowiskiem gratów. Znajdują się w nim nikomu niepotrzebne, nagromadzone z biegiem czasu sprzęty. Są to na przykład katafalk, na którym dziesięć lat wcześniej zmarł dziadek, suknia ślubna Eleonory, nieużywane od lat spodnie do jazdy konnej Eugeniusza czy dziecięcy wózek dorosłego już Artura. Bohaterowie (oprócz Artura) ubrani są w zaniedbane stroje. Warto także zwrócić uwagę na to, że nie pasują one ani do ich wieku, ani do statusu społecznego. Na przykład Eugeniusz występuje w krótkich spodenkach, Stomil w rozchełstanej pidżamie, a Eleonora w tak zwanym „pajacyku”. Wszystko jest brudne i zaniedbane. Tak dobrane zarówno rekwizyty, jak i stroje podkreślają, że w mieszkaniu panuje chaos i zagubienie. Zatracone zostały tradycyjne wartości. Jednocześnie nagromadzenie gratów w mieszkaniu można odczytywać metaforycznie. Jeśli potraktować dom Stomila metonimicznie, obrazuje on całą Polskę, tak samo jak rodzina Stomila obrazuje całe polskie społeczeństwo.

 

Trzy pokolenia bohaterów

Pojawiający się w dramacie bohaterowie, ze względu na ich wiek przypisani są do trzech pokoleń.Najmłodsze z nich reprezentują: Artur, Ala i Edek (chociaż można też stwierdzić, że jest on poza tą klasyfikacją i jako osobnik spoza rodziny, pochodzący z nizin społecznych, nie wpisuje się w tradycję pokoleniową). Do średniego należą Stomil i Eleonora. Zaś najstarszym jest pokolenie, którego przedstawicielami są Eugenia i Eugeniusz.

 

Artur, jako reprezentant pokolenia najmłodszego, przeciwstawia się otaczającej go rzeczywistości. W sytuacji braku jakichkolwiek uregulowań moralnych i zupełnej anarchii obyczajowej dąży do wprowadzania tradycyjnych wartości i porządku społecznego. Stomil i Eleonora w młodości walczyli o przezwyciężenie schematów i konwenansów. Kiedy im się to udało, popadli w nowe, będące ich odwrotnością. Od tego czasu żyją, nie chcąc zwracać uwagi na to, co dzieje się w koło nich – Eleonora spędza czas na zdradzaniu męża z Edkiem, zaś Stomil zajęty jest przeprowadzaniem swoich eksperymentów teatralnych. Sami nie zdają sobie sprawy z tego, że uwikłali się w nowe schematy i konwenanse. Natomiast rzeczywistość, do powstania której się przyczynili, to nie realizacja ich młodzieńczych ideałów, a (wedle słów Artura)

 

[…] burdel, gdzie nic nie funkcjonuje, bo wszystko jest dozwolone.

Natomiast przedstawiciele pokolenia najstarszego są bierni i ulegli wobec wszystkiego, co się wokół nich dzieje. Dla własnego życiowego konformizmu przyjmują wartości pokolenia średniego.

 

Tematyka utworu

Nie można jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, co jest tematem Tanga. Utwór ma charakter uniwersalny. Porusza kilka problemów i odczytywać go można na kilka sposobów. Najważniejsze z nich wyszczególnione są poniżej.

 

Dramat stawia pytanie, jakie jest miejsce intelektualisty w otaczającej go rzeczywistości socjalistycznej. W przypadku Stomila widzimy ucieczkę od świata, w którym żyje, i nieprzejmowanie się nim. Artur natomiast podejmuje próbę odnalezienia się w otaczającym go świecie i uporządkowania go. Innymi tematami, przez pryzmat których można patrzeć na dramat, są rewolucja społeczna i mechanizm powstawania ustroju totalitarnego. Artur ostatecznie przegrywa walkę, bo nie ma wsparcia w pozostałych bohaterach i Edek okazuje się być od niego silniejszy. Unaocznia to schamienie społeczeństwa. Na Tango można też patrzeć jako na obraz współczesnego czasom powstania utworu społeczeństwa. Wymienić też należy jeszcze jeden temat – konflikt pokoleń. Pokolenie średnie w młodości buntowało się przeciwko wartością pokolenia najstarszego. Zaś pokolenie najmłodsze buntuje się przeciwko ideałom pokolenia średniego. Widać tutaj pewnego rodzaju kolistość przemian, ponieważ wartości pokolenia najmłodszego i najstarszego pokrywają się ze sobą. W ten sposób rewolucja społeczna zatacza koło.

 

Inteligencja polska w latach sześćdziesiątych XX wieku

Jak zostało zauważone powyżej, Tango pokazuje obraz społeczeństwa współczesnego czasom jego powstania. Szczególnie należy zwrócić uwagę na inteligencję. Za jej wzorcowego przedstawiciela należy uznać Stomila. Jest on zajęty sobą, nie ma czasu na sprawy „przyziemne” i nie zwraca uwagi, co dzieje się wkoło niego (na przykład bardziej interesują go eksperymenty teatralne niż romans żony z Edkiem). Przy tym cechuje się liberalizmem obyczajowym (widać to choćby po tym, że wiecznie paraduje w porozpinanej pidżamie). Uważa, że istniejący, wspaniały porządek społeczny ludzie zawdzięczają jego działaniom (na przykład temu, że w młodości posiadł Eleonorę w teatrze, na oczach jej rodziców). Takie pokazanie inteligencji wskazuje na bagatelizowanie przez nią współczesnych problemów i nawet niepodejmowanie prób rozwiązywania ich. Dobrowolnie oddaje ona władzę w ręce prymitywnych ćwierćinteligentów.

 

Artur jako bohater romantyczny

Kreacja postaci Artura nosi znamiona kreacji bohatera romantycznego. Wskazuje na to kilka czynników. Jest on osamotnionym w swoich dążeniach indywidualistą, który sprzeciwia się otaczającej go rzeczywistości. Jego działania prowadzą go do klęski (i śmierci). Ponadto kocha nieszczęśliwą, niespełnioną miłością. Ali zaś jest wszystko jedno, kto będzie jej partnerem; nie widzi różnicy pomiędzy Arturem i Edkiem (zdradza z nim Artura przed ich niedoszłym ślubem). Przedstawienie postaci swoim wydźwiękiem ma charakter parodystyczny. Artur nie jest na serio kolejnym Giaurem czy Konradem.

 

Zakończenie dramatu

W scenie finałowej ginie zamordowany przez Edka Artur. Nie ma więc już szansy na powrót do dawnych, tradycyjnych wartości. Zwycięża chamstwo (porównaj z ustępem na temat znaczenia tytułu w niniejszym opracowaniu), przed którym płaszczy się inteligencja. Eugeniusz klęczy przed Edkiem i ściąga mu buty. To, jak dalej będzie wyglądał świat, odczytać można ze słów Edka:

 

Widzieliście jaki mam cios? Ale nie bójcie się! Byle cicho siedzieć, nie podskakiwać, uważać, co mówię, a będzie wam ze mną dobrze!

 

Intertekstualność utworu

Utwór Mrożka podejmuje dialog z innymi wielkimi, zakorzenionymi w tradycjach literackiej i teatralnej dramatami. Są to między innymi Wesele Stanisława Wyspiańskiego, Hamlet Williama Szekspira i Ślub Witolda Gombrowicza. Ponadto w Tangu można znaleźć nawiązania do innych dzieł wymienionych autorów oraz do sztuk Stanisława Ignacego Witkiewicza.

 

Tango i Wesele łączą ze sobą wspólne motywy literackie. Najważniejszym z nich jest motyw tańca. Podobnie jak u Wyspiańskiego pojawia się taniec chocholi, który symbolizuje zniewolenie narodu pod zaborami, tak u Mrożka występuje tango, które również symbolizuje zniewolenie narodu – z tym że przez systemem totalitarny i władzę chamów. Kolejnym motywem, jest właśnie motyw chama. W Weselu (‘cham’ pierwotnie był pogardliwym określeniem używanym przez szlachtę na chłopów) inteligencja usiłuje zbratać się z chłopami. Jednocześnie jednak z nich szydzi. Natomiast w Tangu zbratania już nastąpiło. Widać to chociażby przez to, że Eugenia i Eugeniusz razem z Edkiem grają w karty, piją wódkę i klną jak proletariusze. Doprowadziło to jednak do tego, że cham Edek stał się w domu Stomila najbardziej znaczącą osobą (co równoznaczne jest z tym, że najbardziej uprzywilejowaną pozycję w kraju ma właśnie chamstwo). Kolejnymi znaczącymi wspólnymi motywami obu dramatów są motyw ślubu (Pan Młody i Panna Młoda z jednej strony, Artur i Ala z drugiej) oraz motyw symbolu przywództwa (odpowiednio: Wernyhora wręcza Gospodarzowi złoty róg oraz Artur daje Stomilowi rewolwer).

Co do związku Tanga z Hamletem, można go poniekąd uznać za współczesną parodię dramatu szesnastowiecznego twórcy. Problemy, które u Szekspira pokazane zostały zupełnie poważnie, Mrożek ukazuje w sposób humorystyczny. Widać to już w warstwie tekstowej obu utworów. Między innymi, tak jak Hamlet do Ofelii mówi:

 

Ofelio, idź do klasztoru!

 

tak Eugenia pyta Artura:

 

Dlaczego nie idziesz do klasztoru?

 

Poza tym słynna kwestia Hamleta

 

Słowa, słowa, słowa.

 

ma swój odpowiednik w kwestii Artura.

 

Podobne są także konstrukcje postaci. Eleonora przypomina matkę Hamleta, Gertrudę. Również zdradza męża i niewiele troszczy się o swojego syna. Ala przypomina kochankę Hamleta, Ofelię. Podobieństwa występują także pomiędzy Edkiem i wujem Hamleta, Klaudiuszem. Przede wszystkim obaj dokonują morderstwa, aby zdobyć władzę. Nade wszystko zaś zaobserwować można podobieństwa między Arturem i Hamletem (porównaj też z ustępem opisującym Artura jako bohatera romantycznego w niniejszym opracowaniu). I jeden, i drugi są buntownikami, chcącymi zmieniać otaczającą ich sytuację społeczną. Nie mają przy tym wsparcia swojego otoczenia, a co więcej obwiniają je za zaistniały, patologiczny stan rzeczy. W końcu giną w pojedynkach (Hamlet ugodzony zatrutym ostrzem, Artur zaś od ciosu z tyłu).

 

Co do związku Tanga ze Ślubem, podobieństwa zarówno na płaszczyźnie języka utworów, występujących motywów, jak i kreacji postaci są tak znaczne, że niektórzy literaturoznawcy dopatrują się u Mrożka popełnienia plagiatu na utworze Gombrowicza.

Gatunek literacki

Gdyby formalnie skategoryzować utwór – pozornie nawiązuje do obyczajowego dramatu mieszczańskiego, wgłębiając się zaś w jego treść – jest to dramat groteskowy. Natomiast szerzej, Tango Mrożka zwyczajowo przypisuje się do awangardowej konwencji teatru absurdu(od łacińskiego absurdus – niedorzeczność, bezsens). Jej początku należy doszukiwać się u schyłku XIX wieku. Zaś najważniejsze dramaty powstały w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku (a więc w tym samym czasie, co Tango). Za czołowych przedstawiciel uważa się francuskojęzycznych (choć z pochodzenia niekoniecznie Francuzów) pisarzy: Samuela Becketta (Irlandczyk), Eugene Ionesco (Rumun), Jeana Geneta oraz Arthura Adamova (Rosjanin). Główne wyznaczniki, które zaobserwować można w sztukach z kręgu teatru absurdu to:

Cały dramat staje się metaforą odnoszącą się do zagubienia człowieka w świecie. Niezależnie od tego, jakie podejmuje działania, nie jest on sprawcą zdarzeń. Jedynie bierze udział w tym, co wynika z kreacji niezrozumiałego mechanizmu (w Tangu jest próba wytłumaczenia tego mechanizmu – kolistość rewolucji społecznej, sposób powstawania ustroju totalitarnego).

Ala

Podstawowe informacje o bohaterze

Ala to jedna z postaci pojawiających się w Tangu Sławomira Mrożka. Jest ona jednocześnie kuzynką i narzeczoną Artura. Pozostaje w związku pokrewieństwa także z innymi bohaterami. Jej ciotką i wujkiem są Eleonora i Stomil, zaś (wedle terminologii użytej w dramacie) ciocio-babcią i wujko-dziadkiem – Eugenia i Eugeniusz. Ala w poranek dnia ślubu zdradza swojego narzeczonego z Edkiem.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Bohaterka jest ładną nastolatką (osiemnaście lat). Ma długie, proste włosy. W zachowaniu Ali daje się zauważyć, że mruga oczami i ziewa. Jej ubiór zmienia się w czasie trwania sztuki. Początkowo odziana jest w strój, w którym spała. Nie wygląda to jednak jak koszula nocna, a jak ubiór dzienny. Ma liczne falbanki i zakładki, jest długi do ziemi. Poza tym w czasie rozmowy z Arturem sam na sam (początek aktu II) zakłada i nasuwa na oczy czarny melonik należący do Eugeniusza. W akcie III następuje całkowite przeobrażenie stroju bohaterki. Ubiera ona wówczas w suknię ślubną z welonem. Ponadto jest starannie uczesana.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Ala wydaje się być znudzoną otaczającą ją rzeczywistością, rozkapryszoną nastolatką. Identyfikuje się z wartościami wyznawanymi przez średnie pokolenie pojawiające się w dramacie (Stomil i Eleonora). Jest zwolenniczką swobody obyczajowej i seksualnej. Widać to już w momencie, w którym bohaterka pojawia się w sztuce. Z jej rozmowy wynika, że odeszła ona ze swojego domu, nie bardzo przejmując się informowaniem o tym własnych rodziców, i postanowiła przez jakiś czas zamieszkać u rodziny Stomila. Kiedy Artur proponuje jej małżeństwo, początkowo nie zgadza się na nie, uważając je za niepotrzebne. Jednocześnie kokietuje go i początkowo obnaża nogę, a następnie cała zaczyna się rozbierać. Poza tym należy zauważyć, że Ala jest dosyć naiwna i nierozgarnięta. Przy czym nie jest to nic negatywnego, raczej charakterystycznego dla jej wieku. Na przykład „pragmatykę” uważa za jakieś zboczenie. Pomimo pozorów bycia skrajnie nowoczesną i wyzwoloną od konwenansów, bohaterka przez cały czas patrzy na świat przez pryzmat swojej kobiecości. Chce być kochana i podobać się Arturowi, co więcej – pragnie, by był on o nią zazdrosny, mówiąc mu, że podoba jej się nawet Edek, który, mimo że nie ma wykształcenia, ma ładne oczy. Ali towarzyszy świadomość, że Artur nie żeni się z nią z miłości, a jedynie w imię zasad i niezrozumiałych dla niej idei. Przeszkadza jej to i uraża jej kobiecość. Zgadza się jednak na małżeństwo, ponieważ ma nadzieję, że sytuacja się zmieni. Bohaterka niefortunnie posuwa się do tego, że w dniu ślubu, aby wywołać w Arturze zazdrość, mówi mu, iż rankiem zdradziła go z Edkiem. Udaje przy tym, że nie myślała, że Artur się tym przejmie, skoro chce on ożenić się z nią tylko dla zasady. Mówi, że uważa to za drobiazg, o którym nawet nie warto dyskutować. Kiedy bohater umiera, Ala stwierdza, że nie chciała, aby tak to się skończyło i że zdrada nie jest prawdą.

Artur

Podstawowe informacje o bohaterze

Artur to bohater Tanga Sławomira Mrożka. Początkowo pojawia się pod mianem: Młody człowiek. Jest on synem Eleonory i Stomila. Jego babcia to Eugenia, a wujek (brat Eugenii, czyli tak naprawdę wujek jego rodziców) – Eugeniusz. Ma narzeczoną, która jest jednocześnie jego kuzynką, Alę. Przez Eleonorę i Alę jest nazywany Arturkiem, przez Edka panem Artkiem. Studiuje trzy fakultety, dwa z nich są dokładnie określone – medycyna i filozofia. Dąży do wprowadzenia w rodzinie porządku. Bohater ginie zamordowany przez Edka ciosami od tyłu.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Bohatera poznajemy kiedy wraca z zajęć na uniwersytecie do domu. Pod pachą trzyma skrypty i książki (między innymi podręcznik akademicki do anatomii). Jest młodym (ma nie więcej niż dwadzieścia pięć lat), przystojnym mężczyzną. Ubiera się w wyprasowany i czysty garnitur. Do niego ma białą koszulę i krawat. Wypowiadane przez niego kwestie są pewne, mają ton władczy i rozkazujący. Wygląd i zachowanie Artura zmieniają się w trzecim akcie, kiedy widzimy go pijanego. Przychodzi wówczas w rozpiętym płaszczu, który zdejmuje i niedbale rzuca. Mówi głosem monotonnym i jękliwym, a przy tym jest

 

[…] wyblakły jakiś. Ruchy miękkie, nienaturalnie powolne[…]

 

Charakterystyka wewnętrzna

Artur, jako młody człowiek, chce mieć prawo do buntowania się przeciwko otaczającej go rzeczywistości. Znajduje się jednak w fatalnym położeniu, ponieważ nie istnieją wartości i konwenanse, przeciwko którym mógłby się buntować. Zostały one zniszczone przez jego rodziców. Przy tym jest przez nich nierozumiany, ponieważ uważają oni, że skoro dają mu taką swobodę, o jaką sami w młodości walczyli, powinien być szczęśliwy. Nie chce on jednak być nowoczesny w rozumieniu Stomila i Eleonory. W związku z tym, przewrotnie, postanawia odbudować stary porządek. Artur ma swoje zasady, studiuje i w przyszłości zamierza zostać lekarzem. Uznaje tradycyjne wartości i sprzeciwia się brakowi konwenansów. W rozmowie ze Stomilem (akt I) jego argumentem jest stwierdzenie, które raczej powinien on usłyszeć od ojca, nie odwrotnie. Mówi mu, że nie wypada wyglądać tak, jak on wygląda (czyli chodzić w porozpinanej pidżamie). Poza tym jako jedyny wita się słowami „dzień dobry”, pozostali bohaterowie mówią „cześć” albo „czołem”. Artur postanawia stworzyć formę, dzięki której możliwe będzie odbudowanie tradycyjnego modelu stosunków rodzinnych (społecznych). Ma mu to umożliwić poślubienie Ali. Dochodzi jednak do wniosku, że potrzebuje idei, a nie tylko pustej formy (w związku z tym przychodzi na swój ślub pijany i przeprasza za swoją pomyłkę). Jednocześnie jednak nie wie, jaka to ma być idea. Pomysł podsuwa mu dopiero umierająca Eugenia. Wówczas Artur stwierdza, że szukaną ideą jest śmierć. Postanawia przejąć władzę nad rodziną, a sprawować ją chce na podstawie tego, że będzie mógł decydować, kto ma żyć, a kto nie. Jako narzędzie do sprawowania władzy dobiera sobie Edka.

 

Poza chęcią wprowadzenia tradycyjnego porządku, w młodym człowieku górę biorą naturalne odruchy. Po pierwsze, cechuje się dużą porywczością. Widać to na przykład po jego zachowaniu na początku dramatu. Bezpardonowo wygania Edka, a Eugeniusza i Eugenię karze za ich zachowanie (grali w karty, czego Artur wcześniej im zabronił) w dosyć absurdalny sposób – jemu nakłada na głowę klatkę dla ptaków, jej każe położyć się na katafalku i zapala gromnice. Innym razem (na końcu aktu I) w przypływie wściekłości ciska w Alę książką. Po drugie, Artur mimo deklaracji, że chce poślubić Alę wyłącznie dla idei, rzuca się na nią, usiłując ją pocałować (tłumaczy to potem chęcią dania jej pragmatycznego przykładu typowego samczego zachowania). Kiedy dowiaduje się od narzeczonej, że zdradziła go ona z Edkiem, zostawia na boku swoje idee i chce się po prostu zemścić.

Edek

Podstawowe informacje o bohaterze

Edek to postać z Tanga Sławomira Mrożka. Nazywany jest też na początku utworu Partnerem z wąsikiem, Eugenia mówi do niego per panie Edziu, zaś na początku aktu III wszyscy bohaterowie zwracają się do niego „Edwardzie”. Jako jedyny nie należy do przedstawionej w dramacie rodziny. Przebywa w jej domu i przez większość domowników jego obecność jest akceptowana. Eugenia z pasją grywa z Edkiem w karty, a Eleonora zdradza z nim męża. Bohater ma bliżej nieokreślony status społeczny. Wiadomo jednak, że pochodzi z nizin. Na końcu dramatu podstępnie zabija Artura i przejmuje władzę w domu rodziny Stomila, wprowadzając rząd oparty na sile fizycznej.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Bohater jest dobrze zbudowanym, silnym mężczyzną. Ma długie włosy i niewielki, kwadratowy wąsik. Jego oczy zdaniem Ali są ładne, zaś Artur uważa, że to

 

[…] parszywe, świńskie oczka […]

 

Inne elementy wyglądu oraz zachowanie Edka zmieniają się w zależności od przebiegu akcji dramatu. W dwóch pierwszych aktach widzimy go z zatłuszczonymi włosami, które co jakiś czas przeczesuje chowanym do tylnej kieszeni spodni grzebieniem. Jest nieogolony. Nosi porozpinaną, wpuszczoną w spodnie koszulę w kratę z podwiniętymi rękawami i brudne, wygniecione, jasnopopielate spodnie. Na nogach ma kolorowe skarpety i jaskrawożółte buty, na ręku zegarek w bransolecie w złotym kolorze. Za jego paznokciami znajduje się brud. Bohater pije piwo prosto z butelki. Oszukuje, grając w karty, siorbie przy jedzeniu, nie myje się, a szczoteczki do zębów Eugeniusza używa do czyszczenia butów. Mówi pretensjonalnym tonem lub używa prostackiego języka. W pierwszej części aktu III Edek pełni funkcję lokaja. W związku z tym ma na sobie bordową kamizelkę w czarne paski i stosowne spodnie. Zachowuje się w sposób prosty, ale taktowny i grzeczny. Natomiast w zakończeniu aktu III bohater zakłada marynarkę, którą wcześniej nosił Artur. Jest ona na niego za ciasna i ma zbyt krótkie rękawy.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Edek jest postacią wewnętrznie nieskomplikowaną. Postępuje zgodnie z tym, w jakiej sytuacji się znajduje i odpowiada mu to. Niezależnie od tego, czy gra w karty z rodziną Stomila o swobodnych obyczajach, czy jest lokajem, czy służy Arturowi, czy przejmuje władzę, nie protestuje przeciwko swojemu położeniu i zawsze potrafi się w nim odnaleźć.

 

Należy zauważyć, że bohater na tle pozostałych postaci odznacza się tępotą umysłową. W didaskaliach zamieszczony jest zapis, że jest on osobnikiem podejrzanym i mętnym. Także inni bohaterowie otwarcie nazywają go prostakiem i ćwierćinteligentem, a Eugeniusz w rozmowie z Arturem stwierdza nawet, że Edek to debil. Ulubionymi rozrywkami bohatera są gra w karty i picie alkoholu (czy to piwa – akt I, czy wódki – akt III). Jego wypowiedzi cechuje trywialność i często są one pozbawione sensu. Edek posługuje się prostackim językiem, a mądrość stanowią dla niego przepisane od kolegi pracującego w kinie maksymy z filmów (umieszcza je w notesie, który przy sobie nosi). Po obejrzeniu eksperymentu teatralnego Stomila Edek stwierdza, że woli kino. Sam określa siebie jako kogoś, kto jest „swój chłop”, lubi pożartować i się zabawić.

 

Bohater jest bardziej pospolitym cwaniaczkiem niż osobnikiem złym z natury. Momentami widać w jego zachowaniu intencje wręcz przeciwne do negatywnych – na przykład, kiedy uspokaja Eugenię zdenerwowaną na Artura czy gratuluje Arturowi i Ali zaręczyn. To bardziej sytuacja (to, że inni bohaterowie mu na to pozwalają) niż on sam, sprawia, iż morduje on Artura i przejmuje władzę nad rodziną Stomila.

Eleonora

Podstawowe informacje o bohaterze

Eleonora jest postacią z dramatu Tango Sławomira Mrożka. Jej mąż to Stomil, zaś syn to Artur. Matką Eleonory jest Eugenia, a wujkiem Eugeniusz. W związku z tym bohaterka reprezentuje średnie pokolenie ukazane w utworze. Przez Stomila jest nazywana także Norą. Zdradza swojego męża z podejrzanym typkiem, ćwierćinteligentem Edkiem.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Bohaterka jest dojrzałą kobietą w średnim wieku. Co zupełnie nie pasuje do jej statusu społecznego (mieszczańska inteligencja), pozycji w rodzinie (matka dorosłego syna i żona) oraz wieku, w czasie trwania dwóch pierwszych aktów dramatu ubrana jest w tak zwane pajacyki (jednoczęściowy ubiór, w który przeważnie ubiera się małe dzieci). Zachowuje się swobodnie, na pozór naturalnie. Dopiero w akcie III widzimy Eleonorę pokazaną w sposób stosowny do tego, kim jest. Pozując do zdjęcia, siedzi po prawej stronie swojej matki, jest sztywna i wyprostowana, a ręce trzyma na kolanach. Ma na sobie długą, wciętą w talii suknię w prążki (liliowo-niebieskie, fioletowo-bordowe lub inne). Ponadto nosi kolczyki, a jej włosy ułożone są w kok.

 

Charakterystyka wewnętrzna

W czasach swojej młodości Eleonora wraz ze Stomilem walczyła przeciwko tradycyjnym wartościom i zajmowała się przełamywaniem zastygłych konwenansów. Jednym z przykładów takich działań było kochanie się ze swoim przyszłym mężem podczas przedstawienia w operze, w pierwszym rzędzie widowni, na oczach jej rodziców. Akcja utworu toczy się po wielu latach od chwili, kiedy wszelkie konwenanse zostały już przełamane. Sama bohaterka, mimo iż usilnie próbuje doliczyć się (w akcie I), ile czasu minęło, nie udaje jej się to i gubi się w rachunkach. Do tej pory jednak Eleonora jest uwikłana w bycie nowoczesną i sprzeciwiającą się dawno nieistniejącym wartościom. W rzeczywistości bardziej przypomina to pozę niż szczerą wiarę w prezentowaną postawę. Odwołuje się do awangardowej literatury (wspomina Edgara Alana Poego), a to, że Eugenia wygląda przez chwilę staroświecko, uznaje za coś niepozytywnego. Ze względu na pozowanie na nowoczesną (i wyzwoloną seksualnie) sypia z Edkiem, deklarując, że podoba on się jej ze względu na jego prostotę i naturalność. Uważa za coś zdrożnego, że jej syn ma swoje zasady i chce zostać lekarzem. Żałuje, iż nie jest on podobny do niej. Wspomina nawet, że marzyła, aby został artystą (jak jego ojciec) i kiedy była z nim w ciąży biegała nago po lesie, śpiewając utwory Bacha. Chwilami zachowuje się ona jak opiekuńcza i czuła matka oraz kochająca żona. Bohaterka martwi się i troszczy o syna. Przygotowuje mu śniadanie (w akcie I; co prawda składa się ono z herbatników i filiżanki kawy, ale i to już coś znaczy), chce zrobić kompres (w akcie III). Ponadto rozczula się jego zaręczynami do tego stopnia, że nawet zaczyna płakać. Eleonora dba także o męża. Pyta go, jak się czuje, kiedy ten mówi, że boli go głowa i jest mu słabo. Później chce mu przynieść poduszkę. Wyznaje także Ali (w akcie III), że żałuje, iż Stomil ignoruje jej romans z Edkiem i chciałaby, aby był zazdrosny i walczył o nią.

Eugenia

Podstawowe informacje o bohaterze

Eugenia to jedna z postaci pojawiających się w Tangu Sławomira Mrożka. Na początku dramatu występuje ona jako Osoba na razie zwana babcią. Razem ze swoim bratem, Eugeniuszem, reprezentuje najstarsze pokolenie przedstawionej w dramacie rodziny. Poza tym wchodzi w następujące relacje pokrewieństwa z pozostałymi bohaterami dramatu: jej córką jest Eleonora, zięciem Stomil, wnukiem Artur. Przez brata jest nazywana Genią. Eugenia umiera w czasie trwania akcji utworu (w akcie III).

 

Charakterystyka zewnętrzna

Bohaterka jest osobą starszą. Nie przeszkadza jej to jednak odznaczać się dużą ruchliwością i żwawością, co widać choćby wówczas, kiedy biega po pokoju, uciekając przed goniącym ją Arturem. Ubrana jest w sposób ekstrawagancki i krzykliwy, nielicujący z jej wiekiem i pozycją w rodzinie. Ma na sobie jaskrawą suknię w duże kwiaty z ciągnącym się po podłodze trenem. Na głowie nosi czapkę dżokejkę, zaś na nogach młodzieżowe trampki. Być może na nosie ma okulary (autor opisuje ją w didaskaliach jako krótkowzroczną) i jest umalowana. Wygląd i zachowanie Eugenii zmieniają się w ostatnim akcie utworu. Jest ona wówczas pokazana jako staruszka, która siedzi sztywno lub porusza się podpierając się przy pomocy laski. Jej ubiór składa się z długiej, ciemnej (ciemnoszarej lub brunatnej według instrukcji inscenizacyjnej autora), zapiętej pod szyją sukni. Ponadto ma charakterystyczne dla stroju osoby w swoim wieku dodatki do garderoby: koronkowe mankiety, żabocik (ozdobny fragment garderoby noszony pod szyją) oraz czepek na głowie. W ręku trzyma lorgon (czyli binokle, okulary z rączką do trzymania ich w dłoni) i często go używa.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Mimo iż Eugenia, jak mówi Artur, wcześniej była normalną babcią, w czasie trwania akcji utworu widzimy ją uległą presji postawy średniego pokolenia, reprezentowanego przez Stomila i Eleonorę. Bohaterka jest dosyć żywa i rezolutna, co widać po jej odpowiedziach na pytania zadawane przez Artura. Stara się być przy tym jak najbardziej nowoczesną i wyzwoloną. Odpowiada jej to, ponieważ dzięki temu łatwiej i wygodniej znosi starość. Ulubioną rozrywką Eugenii jest gra na pieniądze w pokera z Edkiem (choć, jak ten mówi Arturowi, czasem grają także w brydża). Namiętnie używa przy tym absurdalnego i prostackiego słownictwa swojego partnera od kart. Uważając to za staroświeckie i niepotrzebne, nie chce udzielić błogosławieństwa małżeńskiego Arturowi i Ali (pod koniec aktu II). Robi to bardzo niechętnie dopiero pod przymusem, kiedy Eugeniusz mierzy do niej z rewolweru. Nawet w akcie III, kiedy wygląda i pozornie zachowuje się stosownie do swojego wieku, tęskni za swoim wcześniejszym strojem oraz grą w karty. Kilkakrotnie wspomina, że się nudzi. W końcu oświadcza wszystkim, że umiera, kładzie się na katafalku i rzeczywiście to robi.

Eugeniusz

Podstawowe informacje o bohaterze

Eugeniusz to postać pojawiająca się w Tangu Sławomira Mrożka. Eugenia nazywa go także Genkiem. Należy on do najstarszego przedstawionego w sztuce pokolenia i wchodzi w następujące związki pokrewieństwa z innymi postaciami: jest bratem Eugenii, wujem Eleonory (a co za tym idzie i jej męża, Stomila, oraz ich syna, Artura). Wchodzi w układ z Arturem (początek aktu II), mający na celu przywrócenie porządku w rodzinie. W scenie finałowej dramatu tańczy tango z Edkiem (który prowadzi).

 

Charakterystyka zewnętrzna

Bohater jest człowiekiem starszym. Ma siwe włosy. Na jego nosie znajdują się okulary w cienkich, złotych oprawkach. Nosi przy sobie zegarek z dewizką. Strój Eugeniusza zmienia się w czasie trwania sztuki. W dwóch pierwszych aktach odziany jest w zakurzone i zaniedbane ubranie. Ma na sobie żakiet-jaskółkę, do niego koszulę z białym, sztywnym, brudnym kołnierzem i szeroki krawat z wpiętą w niego szpilką z perłą. Nosi krótkie spodnie w kolorze khaki, na nogach ma wysokie szkockie skarpety i lakierki. W akcie III bohater wygląda zupełnie inaczej. Jego strój jest czysty i zadbany, a poszczególne jego elementy pasują do siebie. Ma na sobie co prawda ten sam żakiet, ale do niego zakłada sztuczkowe spodnie, czysty krawat i wpięty w butonierkę czerwony goździk. Ma także wyrafinowane dodatki do stroju, podkreślające powagę jego wieku i pozycję społeczną – cylinder, białe rękawiczki oraz laskę ze srebrną gałką.

 

Charakterystyka wewnętrzna

Eugeniusz to osoba dostojna, dobrze wychowana. Cechuje się on ponadto nieśmiałością, co zaznaczone jest zarówno w didaskaliach, jak i o czym wspomina Edek. Bohater czuje się źle w sytuacji swobody obyczajów panującej w rodzinie Stomila. Jest w niej zagubiony i odosobniony. Sam nie ma jednak na tyle siły, aby być w stanie przeciwstawić się otaczającej go rzeczywistości. Nie potrafi nawet powiedzieć, że najchętniej pozbyłby się Edka z domu. Widać to wyraźnie w jego rozmowie z Arturem, któremu po cichu mówi, co myśli, głośno zaś chwali Edka. Z wygody przyzwyczaja się do mającej miejsce sytuacji i trwa w niej. Przyjmuje wartości (czy też brak wartości) Stomila i Eleonory. Grywa nawet w karty i próbuje naśladować sposób wypowiadania się prostackiego ćwierćinteligenta. Tak naprawdę tęskni jednak za czasami, które pamięta ze swojej młodości. Pragnie, aby powrócił dawny porządek. W związku z tym, przy nadarzającej się okazji, wchodzi w układ z Arturem. Kiedy chwilowo sytuacja zgodna jest z jego oczekiwaniami wobec niej, Eugenia kładzie się na katafalku i umiera. Nawet wtedy Eugeniusz dba tylko o to, aby leżała ona prosto i nie garbiła się. W finałowej scenie bohater nie potrafi przeciwstawić się silniejszemu od niego fizycznie Edkowi. Przyznaje, że, mimo iż nim gardzi, ulega jego przemocy i posłusznie klęka przed nim, zdejmuje mu buty, a następnie daje się prowadzić w tańcu.

Stomil

Podstawowe informacje o bohaterze

Stomil to bohater pojawiający się w Tangu Sławomira Mrożka. Jest on ojcem Artura, mężem Eleonory i teściem Eugenii. Należy do mieszczańskiej inteligencji, uważa się za wielkiego artystę i zajmuje przeprowadzaniem eksperymentów teatralnych.

 

Charakterystyka zewnętrzna

Bohater jest w średnim wieku. Ma słuszną posturę – w młodości podobał się kobietom, w czasie dziania się akcji dramatu narzeka, że za bardzo przytył i chyba powinien przejść na dietę. Jego fryzura jest siwa i bujna (tak zwana lwia). Chodzi ubrany w porozpinaną pidżamę. Jego niechlujny wygląd podkreśla dodatkowo to, że co jakiś czas drapie się i ziewa. We własnym synu wzbudza swoim wizerunkiem obrzydzenie. Wygląd Stomila zmienia się diametralnie w akcie III, kiedy ma odbyć się ślub Ali i Artura. Jego czuprynę zastępuje wówczas uładzona fryzura z przedziałkiem na środku. Do tego jest wypomadowany. Strój bohatera to zbyt ciasny na niego garnitur (w kolorze piaskowym lub tabaczkowym). Na nogach ma białe kamasze, pod szyją zaś wysoki kołnierz w stylu fatermerder (z niem.; wysoki, sztywny kołnierz przy męskie j koszuli). Dodatkowo Eugeniusz próbuje mu jeszcze założyć za ciasny gorset po pradziadku, ale w końcu mu się to nie udaje. Zmienia się także zachowanie Stomila. Widzimy, jak zdobywa się na szarmancki gest i całuje w rękę swoją przyszłą synową.

 

Charakterystyka wewnętrzna

W młodości bohater służył w wojsku (jak sam przyznaje podczas rozmowy z Arturem w akcie II – był najlepszym w swoim pułku strzelcem). Potem jednak poznał Eleonorę i razem z nią zaczął walczyć o obalenie tradycyjnych wartości i utartych konwenansów. Udało mu się to (czy też przyczynił się do tego) i od tego czasu, choć sam nie pamięta, ile to już dziesiątek lat upłynęło, żyje w logicznej konsekwencji bycia nowoczesnym. Nieświadomie popadł w nowe konwenanse, z których, usprawiedliwiając się wiernością względem dawnego, młodzieńczego buntu, nie potrafi się wyzwolić. W wyniku tego w czasie dziania się akcji sztuki Stomil zajęty jest wymyślaniem eksperymentów teatralnych. Nie zwraca uwagi na otaczający go świat. Pozornie zupełnie nie przejmuje się tym, co dzieje się dokoła niego, ale w rzeczywistości nie chce stawić czoła problemom, które mógłby napotkać. Głosi, że najistotniejsze jest dla niego to, aby on i jego rodzina żyła w sposób nieskrępowany. Deklaruje pełną swobodę obyczajową – seksualną i w sztuce. Dochodzi nawet do sytuacji, w której nie potrafi przeciwstawić się temu, iż żona zdradza go z Edkiem, ponieważ, jak twierdzi, jest to sprzeczne z jego ideami (głoszoną swobodą seksualną, która ma być elementem wolności człowieka). Mimo że tak naprawdę jest o Eleonorę zazdrosny, potrzebuje logicznego wyjaśnienia, aby sprzeciwić się byciu rogaczem. Bez owego wyjaśnienia uwikłany jest w konwencję braku konwencji i musi w sposób konsekwentny zgodnie z nią postępować. Nawet zmiany w wyglądzie i zachowaniu w akcie III nie wpływają na zmianę postawy Stomila. Widać to choćby po tym, że cieszy się on, kiedy widzi Artura zupełnie pijanego.

 

Należy także zaznaczyć, że bohater przez całe życie poświęcał się tworzeniu. Przez to uważa się za kogoś ponadprzeciętnego i wyjątkowego. Przejawia się to między innymi tym, że używa niecodziennych i skomplikowanych sformułowań i terminów. W swoim mniemaniu wzbija się na wyżyny artystycznego geniuszu, w rzeczywistości jednak domownicy, stanowiący publiczność jego przedstawienia, nie rozumieją, o co mu chodzi.


Wyszukiwarka