Dzieje językoznawstwa

• język – system norm społecznych trwałych i abstrakcyjnych, regulujących tę część znaków mowy, która ma charakter sygnałów semantycznych, konwencjonalnych, dwuklasowych i fonemowych; jest częścią mowy i jednym z rodzajów kodów

• językoznawstwo – nauka o kodach posiadających ww. cechy

• semiologia – postulat F. de Saussure, XX w.

  • badanie „życia znaków w obrębie życia społeczeństwa”

• teoria informacji – Claude Shannon i Norbert Wiener, 1946-60

  • najogólniejsza nauka o znakach, które funkcjonują w świecie zwierząt, ludzi i maszyn

  • nauka o wszelkim przekazywaniu wiadomości

  • dział matematyki stosowanej

• językoznawstwo jako dział teorii informacji ograniczony do kodów języków rozwój językoznawstwa matematycznego – zastosowanie teorii informacji do badań nad językiem

• fonetyka – analiza procesów mówienia i zrozumienia; nauka pomocnicza wobec językoznawstwa

  • bada dźwięki mowy jako zjawiska przyrodnicze

• psychologia – jak fonetyka

  • psychologia zwierząt – analiza sposobów porozumiewania się między zwierzętami

  • badania nad rozwojem mowy dziecka

  • psychopatologia mowy – zaburzenia w procesie mówienia i rozumienia (afazja)

• stylistyka – analiza wytworów mowy (tak jak językoznawstwo)

  • określa zasady wyboru i zestawienia form w analizowanym tekście

• językoznawstwo – bada ten system norm języka, które w tekście się przejawiają, ale mają szersze zastosowanie jako normy obowiązujące w całym społeczeństwie

• językoznawstwo:

  • opisowe – opisuje oddzielnie każdy system języka

  • porównawcze – porównuje systemy językowe ze sobą i klasyfikuje je w grupy

    • językoznawstwo historyczne – opracowuje klasyfikację historyczną języków wg stopnia wspólności ich pochodzenia

    • językoznawstwo typologiczne – ustala klasyfikację języków wg podobieństwa ich budowy

• badania nad językiem w Indiach

  • poł. 1. tysiąclecia p.n.e. (V w. p.n.e.)

  • wiara, że recytowanie hymnów wedyjskich spełnia swą funkcję religijno-magiczną tylko, gdy jest językowo poprawne

  • pierwsze badania fonetyczne – wzrokowa i dotykowa obserwacja narządów mowy przy wymawianiu głosek

  • fonetyka

    • artykulacyjna – bada sposób wytwarzania głosek za pomocą aparatu mowy

    • audytywna – bada sposób odbierania głosek

    • akustyczna – bada fizyczne cechy głosek

  • opis artykulacji poszczególnych dźwięków i poprawny system ich klasyfikacji

  • Patanjali – V w. p.n.e. – termin sphota – forma dźwiękowa funkcjonująca jako znak

    • litero-dźwięk – najmniejszy element sphota – dzisiejszy fonem

    • dźwięk mowy – dzisiejsza głoska (najmniejszy element dźwiękowy wypowiedzi)

  • gramatyki opisowo-normatywne – ułatwiały naukę sanskrytu, podawały jak się mówi i jak się mówić powinno

  • Panini – IV w. p.n.e. – opisał 4 tysiące reguł w swej gramatyce (pierwsza gramatyka opisowo-normatywna)

    • analiza morfologiczna wyrazu, jego podział na najmniejsze cząstki mające samodzielną wartość znaczeniową (morfemy) pierwsze badania morfologiczne

• badania w starożytnej Grecji

  • V i IV w. p.n.e. – filozofowie rozważali problem stosunku wyrazów do rzeczy; 2 stanowiska – I okres

    • teoria związku naturalnego – Heraklit z Efezu – wyrazy jako konieczna reakcja natury ludzkiej na doznawane uczucia i wrażenia zmysłowe

    • teoria związku konwencjonalnego – Demokryt z Abdery – nie ma żadnego związku między formą wyrazu a oznaczaną przez niego rzeczą, jest to przypadek, a konwencja (umowa) zawarta między członkami społeczeństwa to potwierdza

  • Epikur – próba pogodzenia 2 stanowisk; 2 okresy w życiu człowieka

    • pierwszy, naturalny – wyrazy powstawały jako konieczne reakcje organów głosowych człowieka na pewne uczucia i wrażenia

    • drugi, konwencjonalny – rola czynnika społecznego i intelektualnego, umowne znaczenia wyrazów

  • w starożytności zwyciężyła teoria konwencjonalna

  • V i IV w. p.n.e. – problem budowy wyrazów – Demokryt, Platon, Arystoteles

    • język składa się z niepodzielnych jednostek dźwiękowych pozbawionych własnego znaczenia, ale zdolnych do tworzenia szeregów znaczących – wyrazów i zdań (element prymarny – fonem)

    • zarodki koncepcji systemu fonologicznego

  • III i II w. p.n.e. – 2. okres rozwoju językoznawstwa greckiego

    • filologowie z Aleksandrii

    • filologowie ze szkoły stoickiej w Atenach, na Rodos i w Pergamon

  • 2 obozy

    • analogiści – filologowie aleksandryjscy – w języku panuje prawidłowa regularność, zgodność między kategoriami logicznymi i gramatycznymi

      • pewnym kategoriom pojęciowym odpowiadają zawsze te same końcówki wyrazów

      • ustalenie typów odmian imion i czasowników – powszechne uznanie

    • anomaliści – stoicy – językiem władza dowolność, kategorie logiczne odbiegają od gramatycznych

      • wskazywali wiele wyjątków gramatycznych

  • Chryzyp z Soloi – główny założyciel szkoły stoickiej

  • w Grecji zwyciężyły poglądy ujmujące język jako twór umowny, konwencjonalny oraz proporcjonalny i systemowy rozwój gramatyki badanie funkcji wyrazów w zdaniu

  • Dionizjusz Trak – pierwsze opracowanie gramatyczne (100 r. p.n.e.) – początek badań nad składnią

  • Apoloniusz Mruk (Dyskolos) – podstawy składni greckiej (1. poł II w.)

  • grecka teoria części mowy – 3 kryteria podziału

    • fleksyjne – wyrazy odmienne i nieodmienne(deklinujące i koniugujące się)

    • składniowe – zasady użycia wyrazów w zdaniu i wyodrębnienie pozostałych części mowy

    • semantyczne – znaczenie wyrazów

• średniowiecze

  • grecka szkoła gramatyczna w Bizancjum – do XV w.

  • łacińska szkoła gramatyczna – od II w. p.n.e.

  • arabsko-żydowska szkoła gramatyczna – VII-XII w.

• XVI w. – europejska szkoła językoznawcza wchłonęła tradycje szkoły łacińskiej, greckiej i hebrajskiej 1660 r. Gramatyka ogólna, Paryż – zawiera podobieństwa między językiem francuskim, greckim, hebrajskim i łacińskim

  • geneza językoznawstwa porównawczego

    • Kwintylian – retor rzymski z I w. – porównywanie właściwości języka łacińskiego i greckiego

    • gramatycy żydowscy – X i XI w. – stwierdzenie pokrewieństwa języków hebrajskiego, aramejskiego i arabskiego – rodzina semicka

    • XVI w. – koncepcja rodzin języków romańskich, germańskich, celtyckich i słowiańskich

    • G.W. Leibniz – XVIII w. – badanie języków żywych

    • William Jones – 1786 – stwierdzenie pokrewieństwa sanskrytu, greki i łaciny – koncepcja rodziny indoeuropejskiej

    • L. Hervas – 1800-05 – porównanie wyrazów 300 języków

    • Franciszek Bopp – 1816 – porównanie systemów form językowych (wszystkie odmiany czasowników) języków greckiego, łacińskiego, perskiego, germańskiego i sanskrytu

      • wprowadzenie pojęcia systemu do językoznawstwa historycznego

    • Wilhelm von Humboldt – zastosowanie pojęcia systemu w badaniach nad typami struktur językowych, wprowadził pojęcie wewnętrznej formy języka

      • opracował typologię języków

        • języki izolujące – elementy leksykalne i gramatyczne stoją zupełnie oddzielnie

        • języki aglutynacyjne – elementy te są ze sobą tylko mechanicznie zestawione

        • języki inkorporacyjne – forma czasownika zawiera obok wykładnika osoby podmiotu wykładnik osoby dopełnienia bliższego

        • języki fleksyjne – kategorie gramatyczne są wyrażane przez końcówki wyrazów

  • badania historyczne nad dziejami poszczególnych grup języków

    • Rasmus Kristian Rask – 1818 – porównanie języka staroislandzkiego z germańskimi i słowiańskimi

    • Jakub Grimm –1822 – gramatyka porównawcza języków germańskich

      • „prawo Grimma” – pierwsze prawo fonetyczne

    • August Pott – pierwszy słownik etymologiczny języków indoeuropejskich

    • August Schleicher – 1861 – fonetyka z prawami głosowymi i metoda rekonstrukcji głosek i form prajęzyka

• szkoła młodogramatyków

  • 2. okres rozwoju językoznawstwa porównawczego (1870-1914)

  • z Lipska (szkoła lipska)

  • celem nadanie językoznawstwu charakteru nauki ścisłej, przyrodniczej, a nie historycznej, ale badali historię

  • językoznawstwo historyczne

  • Karol Brugmann i Bertold Delbruck – Niemcy – kolejne opracowanie gramatyki porównawczej języków indoeruopejskich

  • Herman Paul – program badań szkoły językoznawców historycznych

  • Antoine Meillet – Francja – wstęp do językoznawstwa indoeuropejskiego

  • cechy młodogramatyków

    • psychologizm i historycyzm

    • uważali ogólne normy języka za fikcję realny język istnieje tylko w jednostkach

    • zainteresowanie ewolucją języka – 3 zjawiska

      • bezwyjątkowe prawa głosowe – jeżeli w ewolucji języka nastąpi jakaś zmiana, to zajdzie ona u wszystkich użytkowników danego języka, na całym obszarze jego funkcjonowania i we wszystkich możliwych wyrazach

      • działanie analogii

      • zapożyczenia

• Jan Baudouin de Courtenay – językoznawca polski; językoznawstwo opisowe

  • rozróżnienie między dwoma aspektami języka

    • statycznym – stosunki między równocześnie istniejącymi elementami języka

    • dynamicznym – ewolucyjny

  • umieścił fonemy w ramach statyki językowej

  • głoska – dźwięk fizyczny

  • fonem – dźwięk pozostający w związku ze znaczeniem słów, niepodzielny element systemu

• Ferdynand de Saussure – lingwista szwajcarski; językoznawstwo opisowe; strukturalista

  • czym jest język i jaki jest jego stosunek do całości zjawisk mowy

  • zdefiniowanie fonemu jako elementu fonologicznego języka praindoeuropejskiego, dającego się rozpoznać jako różny od wszystkich innych jego elementów

  • 1906-11 – wykłady na uniwersytecie w Genewie 1916 – Kurs językoznawstwa ogólnego początek 3. okresu rozwoju badań językoznawstwa porównawczego, który trwa do dziś

  • rozróżnienie języka (langue) od mówienia (parole) – 2 odrębne składniki mowy (langage)

  • język – część społeczna mowy, zewnętrzna w stosunku do jednostki, istnieje tylko dzięki pewnej umowie zawartej między członkami społeczeństwa

  • mówienie – część jest częścią indywidualną mowy i przypadkową

  • 4 fazy mowy:

    • mówienie (parole) – proces wypowiadania słów

    • zrozumienie – odbiór sygnału dźwiękowego

    • tekst – mówienie + zrozumienie

    • język (langue) – cały zbiór konstrukcji gramatycznych i wyrazów służący do tworzenia tekstów

  • nauka o mowie musi być podzielona na 2 dyscypliny

    • lingwistykę języka – bada język jako twór społeczny

    • lingwistykę mówienia – analizuje mówienie wraz z fonacją

  • język – system znaków wyrażających pojęcia

  • semiologia – nauka badająca życie znaków w obrębie życia społeczeństwa oraz wyjaśniająca istotę znaków i praw, które nimi rządzą

  • arbitralność znaków – opierają się na umowie; znak

    • element znaczony – pojęcie wizualne przedmiotu

    • element znaczący – słowo, które określa dany przedmiot

  • 2 działy językoznawstwa

    • synchroniczne – stosunki logiczne i psychologiczne, które wiążą elementy języka współistniejące i tworzące system; badanie zjawiska w danym czasie

    • diachroniczne – stosunki wiążące elementy języka następujące po sobie w czasie, nie tworzące między sobą systemu; badanie zjawiska na przestrzeni dziejów

  • koncepcja języka oparta na pojęciu wartości – wartość każdego wyrazu jest zależna od wartości innych wyrazów

• strukturalizm – zagadnienie budowy języka (jego struktury), opis języka – konkretny i naukowy

  • szkoła praska

    • okres międzywojenny

    • synteza poglądów de Saussure’a i Baudouina

    • praca nad rozwojem fonologii i działów pokrewnych

    • język jako system norm społecznych, które realizują się w indywidualnych procesach mówienia

    • Podstawy fonologii Trubeckiego

      • 2 zasadnicze funkcje dźwięków mowy

        • funkcja dystynktywna – jej istotą jest odróżnianie wyrazów od siebie jakiekolwiek zjawisko może być odróżnione od innego tylko, gdy tworzy z nim na płaszczyźnie jakiejś cechy przeciwieństwo (opozycję)

        • funkcja delimitacyjna – oddzielanie wyrazów od siebie w toku mowy

      • opozycja fonologiczna – opozycja dźwiękowa, która w danym języku może odróżniać od siebie 2 wyrazy o różnej treści semantycznej

      • fonem – najkrótsza jedność fonologiczna; z punktu widzenia danego języka nie da się jej podzielić na jeszcze krótsze jednostki fonologiczne po sobie następujące

      • jakakolwiek cecha fonemu wynika z istnienia fonemu różniącego się od niego tylko tą jedną cechą, a mogącego występować w tych samych co on pozycjach

      • fonem – zespół cech, z których każda istnieje dzięki opozycji do cechy przeciwnej jakiegoś innego fonemu

      • system fonologiczny – zwarty system opozycji akustycznych, który tworzą fonemy

      • 3 typy opozycji (ze względu na liczbę cech)

        • prywatne – obecność lub brak jednej i tej samej cechy

          • człon nacechowany – posiada cechę dystynktywną (spółgł. dźwięczna)

          • człon nienacechowany – nie posiada tej cechy (spółgłoska bezdźwięczna)

        • gradualne – człony przeciwstawiają się sobie różnym stopniem natężenia tej samej cechy (np. u : o : a)

        • ekwipolentne – przeciwieństwo 2 cech logicznie równorzędnych, z których jedna występuje w jednym, a druga w drugim z jej członów

    • morfonologia – nauka o obocznościach samogłosek i spółgłosek w obrębie tej samej cząstki wyrazowej

    • Karol Buehler – bliski szkole praskiej

      • Teoria jezyka – 1934 – 4 aksjomaty językoznawstwa

        • pierwszy – najpełniejszą formą konkretnego zjawiska mowy jest porozumienie, w którym jedna osoba drugą o czymś powiadamia 4 elementy: nadawca, odbiorca, treść znaku i forma znaku

        • drugi – definicja znaku zjawisko fizyczne stojące w miejsce czegoś; każdy znak może być rozpatrywany jako zjawisko fizyczne (fonetyka) lub zespół cech wyabstrahowanych i ważnych dla funkcji semantycznej (fonologia)

        • trzeci – 4 strony zjawiska mowy

        • czwarty – jedno- i dwuklasowe systemy znaków wyrazy wskazujące i nazywające

    • Roman Jakobson

      • wyróżnienie prymarnych i sekundarnych elementów systemu fonologicznego

        • fonemy prymarne – wyraźnie różnią się od siebie, dlatego opozycje zachodzące między nimi są łatwiejsze do zauważenia

        • fonemy sekundarne – pojawiają się późno w rozwoju mowy dziecka i znikają w pierwszych stadiach afazji

      • językoznawstwo typologiczne

        • wszystkie opozycje fonologiczne występujące w językach świata są binarne – wynikają z przeciwieństwa dwóch cech podział opozycji binarnych na 12 typów, z których każdy polega na przeciwieństwie dwóch wykluczających się cech akustycznych (np. dźwięczność : bezdźwięczność)

        • każdy fonem jest zespołem kilku takich cech, które przeciwstawiają się cechom innych fonemów

  • szkoła kopenhaska

    • koniec okresu międzywojennego

    • system języka jest niematerialnym schematem, który może być realizowany w różnych materiach

    • Ludwik Hjemlev

      • język (langue) jako 3 różne pojęcia

        • schemat języka – czysta forma językowa – niezależna od realizacji społecznej

        • norma językowa – forma materialna – określana przez realizację społeczną

        • zwyczaj językowy – zespół nawyków przyjętych w pewnym społeczeństwie

      • akt indywidualny – mówienie (parole) – związek ze zwyczajem językowym

  • szkoła amerykańska

    • okres międzywojenny - E. Sapir i L. Bloomfield

    • okres powojenny – Harris, Trager, Pike, Morris, Weinreich, N. Chomsky

  • gramatyka dependencyjna

    • Lucien Tesniere – lata 50. XX w.

    • walencja czasowników – konieczna liczba elementów dla stworzenia prawidłowego zdania

• gramatyka transformacyjno-generatywna (1957)

  • Noam Chomsky

  • struktury składniowe

  • język jako nieskończony zbiór zdań

  • tworzenie zdań postrzega się na 2 płaszczyznach

    • wykonania – tworzenie i odbieranie jednorazowych, empirycznych zdań tekstowych, które układają się w teksty językowe

    • kompetencji – nieuświadomiona sobie przez użytkowników języka wiedza o tym, jak tworzyć zdania pozwala budować i rozumieć coraz to nowe wypowiedzi, nawet metaforyczne i wieloznaczne; nie jest nabyta w procesie uczenia się gramatyki, ale w procesie przyswajania języka

  • gr. trans.-gener. – typ gramatyki generatywnej, w której istotną rolę odgrywa pojęcie transformacji (przekształcenie jednej konstrukcji gramatycznej w inną bez zmiany treści)

  • człowiek jest zdolny do tworzenia zdań za pomocą nieskończonej liczby słów i reguł gramatycznych

  • kompetencja mówiącego (słuchającego) w zakresie tworzenia (rozumienia) zdań danego języka

  • każdy mówiący jest zdolny do konstruowania zdań, których dotąd nie zbudował, a słuchający do rozumienia zdań, których dotąd nie słyszał

  • performacja – konkretne użycie języka w danej sytuacji

  • struktura powierzchniowa – to, co widzimy lub słyszymy

  • głębokie znaczenie – co się za tym kryje

  • każdy native rozróżnia zdania o tej samej strukturze powierzchniowej

  • fakt rozporządzania przez mówiącego skończoną liczbą reguł gramatycznych

  • wg Chomsky'ego  należy rozróżniać kompetencje mówiącego, czyli jego zdolność rozpoznawania i stosowania reguł gramatyki od realizacji aktu mowy

• gramatyka kognitywna (językoznawstwo poznawcze)

  • język jest ściśle związany z procesami myślowymi

  • język poznajemy wg postrzegania świata, w którym się wychowujemy

  • powiązanie umysłu z językiem

  • zajmuje się przyswajaniem, gromadzeniem i wykorzystywaniem informacji

  • objaśnienie zdolności językowych, ale również możliwości społecznych języka

  • przeciwstawia się gramatyce transformacyjno-generatywnej

  • George Lakoff –uczeń Chomsky’ego

    • wraz z M. Johnsonem – kognitywna teoria metafory

  • w Polsce – Elżbieta Tabakowska

• językoznawstwo matematyczne

  • najnowszy kierunek badań językoznawczych

  • USA, ZSRR, Francja

  • 2 główne czynniki powodem rozwoju

    • koncepcja abstrakcyjnego schemata języka – Hjemslev

    • rozwój cybernetyki – maszyny są zbudowane I działają w sposób podobny jak mózg ludzki

  • 2 kierunki j. matematycznego – statystyczny i algebraiczny.

Taalkunde, taalwetenschap, linguistiek (językoznawstwo):

• językoznawstwo - dział nauk humanistycznych badających istotę, budowę i rozwój języka

• części składowe: grammatica, geschiedenis, spreken, zinsbouw, dialecten, scheldwoorden (wugaryzmy), synoniemen, spreekwoorden, intwikkeling van de taal, invloed van cultuur, spelling (ortografia), woordenschap, budowa aparatu mowy

• taalkunde – kunde over ontwikkeling van de taal door de eeuwen heen

• taalkunde houdt zich bezig met verschillendheid in andere talen

• taalkunde – wetenschappelijke studie van de taal met het ontstaan, de ontwikkeling en de functioneren van de taal maar ook met de relatie tussen verschillende talen en culturen

• językoznawtswo ogólne - nauka o uniwersalnych regułach budowy i struktury języków świata, badająca też funkcje języka.

Językoznawstwo:

• ogólne (algemene taalkunde) – język jako twór

• wielojęzyczne (meertalige taalkunde)

• jednojęzyczne (eentalige taalkunde)

Językoznawstwo:

• synchronetaalkunde (synchroniczne) – bada konkretne zjawisko w konkretnym czasie

  • zajmuje się formą języka w danym momencie

  • językoznawstwo posługujące się metodą badania faktów językowych w sposób statyczny, bez uwzględniania ich pochodzenia i ewolucji

• diachronetaalkunde (diachroniczne) – bada konkretne zjawisko na przestrzeni dziejów

  • odkrywa historię języka (grupy języków) i zmiany jego struktury na przestrzeni czasu

  • dział językoznawstwa zajmujący się zagadnieniami rozwoju języka i jego zmienności w czasie

Językoznawstwo:

• theoretischetaalkunde (teoretyczne) – tworzy teorie, bada rozwój teorii

  • próbuje budować modele służące opisywaniu poszczególnych języków oraz teorie dotyczące uniwersalnych aspektów języka

• toegepastetaalkunde (stosowane)

  • usiłuje wdrażać te teorie w praktyce.

  • zajmowanie się językiem, który ma zastosowanie w praktyce

Językoznawstwo:

• internetaalkunde (wewnętrzne) – bada struktury wewnętrzne języka

• externetaalkunde (zewnętrzne) – wpływ kultury na język

Językoznawstwo:

• beschrijvendetaalkunde (opisowe) – opisuje język

  • tłumaczenie natury języka unikając oceny wartościującej albo próby wytyczenia kierunku rozwoju języka

• normativetaalkunde / prescriptievetaalkunde (normatywne) – ustala normy języka, język użytkowy

Język:

• 1 z 4 faz mowy

• system znaków i konstrukcji gramatycznych służący do tworzenia nowych tekstów

• system znaków wytwarzanych w procesie poznania, służący komunikowaniu się międzyludzkiemu oraz formułowaniu treści poznawczych

• język naturalny – używany przez ludzie, wykształcony społecznie, rozwijany w sposób naturalny, zapoczątkowany przez naszych przodków)

• jest nabywany od urodzenia poprzez interakcję z otoczeniem

• częścią języka naturalnego są żargony i języki fachowe

• każdy język naturalny ma określoną strukturę, reguły

• zjawisko podwójnej artykulacji – zależność sensu od kontekstu

• powstaje żywiołowo i spontanicznie

• jest użytkowany przez człowieka do komunikacji interpersonalnej

• powstaje na drodze historycznego rozwoju grup etnicznych (narodowych)

• w każdym języku występują uniwersalia językowe – cechy wspólne wszystkich języków naturalnych, np.

  • wszystkie języki mówione mają samogłoski i spółgłoski

  • można nimi wyrażać przeczenia, pytania i rozkazy i budować zdania złożone

  • składają się z małych elementów, które tworzą wyrazy, a te zdania

• język jest zdolny do opisywania rzeczy, które istnieją oraz rzeczy abstrakcyjnych

• język ewoluuje

• w każdym języku można wyrazić przeszłość, przyszłość i teraźniejszość oraz zwrotność

• w języku istnieją słowa, które mają różne znaczenia, w zależności od kontekstu (wieloznaczność, metafory)

• język jest arbitralny – nie przypomina tego, co mówimy

• języki sztuczne – nie powstały w ramach naturalnej ewolucji języka, lecz zostały stworzone dla określonego celu

Cechy języka:

• Istnienie nadawcy i odbiorcy – nadawca nadaje komunikat odbiorcy, który dysponuje tym samym kodem.

• Język konwencjonalnym systemem znaków.

• Foniczność – dźwięki oraz alfabet (wtórna realizacja dźwięku).

• Dwustopniowość i dwuklasowość – wyróżniamy dwa stopnie: znaki i diakryty oraz dwie klasy: słownik i gramatykę

• Abstrakcyjność (zdalność) – odnoszenie do pojęć ogólnych, możliwość mówienia o zjawiskach nieobecnych.

• Polisemiczność – możliwość przesunięć w umowie, cecha wskazująca na kreatywność języka, gdyż język może zostać odnoszony do zjawisk nieposiadających własnej nazwy. Twórcze użycie wyrażeń językowych.

• Samozwrotność – mówienie za pomocą języka o samym języku.

• Nadużywalność – przekaz różnych informacji (dobrych i złych).

Język naturalny vs.

• język zwierząt

  • papugi i małpy tylko powtarzają po ludziach

  • ptaki poprzez śpiew wyrażają np. obecność wroga w pobliżu, ale posiadają ograniczone możliwości przekazywania wiadomości

  • język pszczół – poprzez taniec informują się, gdzie można znaleźć kwiaty z nektarem

  • mowa zwierząt jest ograniczona, brak jej kreatywności, posługuje się tylko ruchami i dźwiękami, a nie słowami, brak interakcji i spontaniczności

  • zwierzęta nie mogą kłamać

• języki sztuczne

  • np. esperanto – Zamenhof

  • świadomie stworzone przez człowieka

  • także występuje podwójna artykulacja

  • nie zmieniają się pod wpływem czasu

  • dzieci nie przyswajają sobie ich w wyniku kontaktu z otoczeniem

• język programowania – j. sztuczny

  • umożliwiają wydawanie poleceń maszynom

  • stworzone przez człowieka

  • są jednoznaczne

• komunikacja niewerbalna – j. sztuczny

  • bardziej ograniczona

  • określone gesty mają jedno określone znaczenie

  • brak zjawiska podwójnej artykulacji

• język migowy – j. naturalny, charakteryzujący się użyciem kanału wzrokowego, a nie audytywnego

  • liczba gestów, w których związek formy i znaczenia jest silny i jasny, jest mała

  • ma strukturę i gramatykę

  • dzieci przyswajają go w kontakcie z otoczeniem

• pantomima – j. sztuczny

Kognitywizm - kierunek we współczesnym językoznawstwie, który odwołując się do psychologii, socjologii i innych dyscyplin, zajmuje się opisem języka uwikłanego w kontekst kulturowy i badaniem, w jaki sposób w języku odzwierciedla się rzeczywistość;  paradygmat językoznawstwa zakładający, że język jest ściśle powiązany z umysłowymi procesami dotyczącymi postrzegania świata.

Het cognitief systeem:

• kompetencja językowa (linguistische competence)

  • znajomość języka charakteryzująca jego użytkowników; pozwala rozumieć, wypowiadać i odróżniać zdania gramatycznie poprawne od niegramatycznych, a także rozpoznawać ich wieloznaczność;

  • zdolność właściwa gatunkowi ludzkiemu do posługiwania się językiem; umożliwia rozumienie, jak i produkowanie ze skończonej dla danego języka liczby elementów językowych nieskończonej liczby zdań

  • nieuświadomiona wiedza na temat budowania zdań gramatycznie poprawnych i sensownych

• wiedza na temat świata (kennis van de wereld)

• mental lexicoon – zbiór słów, które mamy w głowie

  • zorganizowany w postaci sieci zbiór słów przechowywany w mózgu

• kompetencja komunikacyjna (communivatieve competence)

  • jednostkowa umiejętność używania języka odpowiednio do odbiorcy oraz do okoliczności towarzyszących procesowi komunikacji

  • umiejętność stosowania reguł gramatycznych, konstruowania wypowiedzi poprawnych i adekwatnych do danej sytuacji

  • wiedza na temat użycia języka w grupie społecznej, umiejętność zachowania się językowego

Ośrodki mowy w mózgu

• gebied van broca (ośrodek Broki/Broca) – gramatyka i produkcja języka

  • rozumienie tekstu czytanego

  • odpowiedzialny za mówienie i pisanie (produkcję)

  • generowanie mowy

• gebied van wernicke (ośrodek Wernickego) – znaczenie języka

  • recepcja mowy słuchanej

  • rozumienie tego, co słyszymy

  • rozpoznawanie głosek, wyrazów i zdań

• corpus calossum (spoidło wielkie)– Rogger Sperry i Robert Ornstein

  • łączy obie półkule i dzięki temu mózg może pracować właściwie

  • przekazuje informacje pomiędzy lewą a prawą półkulą mózgu

Prawa półkula:

• rozpoznawanie kształtów twarzy

• postrzeganie całościowe

• sztuka, plastyka (kolory, muzyka, rytm)

• uczucia, emocjonalność

• twórczość

• wyobraźnia

• wizualizacja – kodowanie za pomocą całych obrazów

• holistyczność – całościowość

• przestrzenność – wyobrażanie sobie czegoś w przestrzeni

• metaforyczność – rozumienie nie tylko dosłownego znaczenia

• uduchowienie

• formy

• analogie

• uzdolnienia plastyczne

• produkowanie słów

Lewa półkula:

• mówienie, wypowiadanie się

• interpretowanie

• uważne słuchanie

• postrzeganie szczegółów

• dosłowność – znaczenie słów

• analiza i logika (myślenie logiczne)

• liczenie w pamięci

• imiona, fakty, daty, ortografia

• kody i liczby

• sekwencyjność – zapisywanie i kodowanie informacji krok po kroku

• zdania

• abstrakcja

• racjonalizacja

• werbalizacja

Lewa półkula – cyfrowa

• Mowa

• Rozum

• Logika

• Reguły

• Zasady

• Analiza – detale

• Nauka

• Stopniowo, krok po kroku

• Czas

• charakterystyczna dla naukowców

• myśli

Prawa półkula - analogowa

• Opisowość

• Gestykulacja

• Intuicja

• Uczucia

• Kreatywność, twórczość

• Synteza - spojrzenie ogólne

• Sztuka, muzyka, taniec

• Spontanicznie i całościowo

• Przestrzeń

• charakterystyczna dla artystów

• śmieje się

Strategie uczenia się

• zintegrowana praca obu półkul ułatwia uczenie się, bo zwiększają się możliwości przetwarzania informacji

Wzrokowcy z dominującą lewą półkulą:

• informacje wzrokowe w formie języka: liter, słów i liczb, przedstawione jasno i systematycznie,

• materiał drukowany: książki, gazety, podręczniki, instrukcje, przeźrocza z napisami, tablice, wykresy, plakaty,

• mogą pracować zarówno przy muzyce jak i w ciszy, ponieważ nie skupiają uwagi na bodźcach słuchowych,

• muszą mieć wokół siebie porządek,

• mają plan i pracują według niego,

• żeby wiedzieć jak coś zrobić, muszą o tym najpierw przeczytać,

• muszą mieć kontakt wzrokowy z nauczycielem.

Wzrokowcy z dominującą prawą półkulą:

• pomoce w formie graficznej, ilustracje i schematy, diagramy i wykresy umożliwiające spojrzenie na całość zagadnienia od razu,

• środowisko kolorowe, atrakcyjne wizualnie, inspirujące,

• wygodne miejsce do siedzenia,

• kontakt wzrokowy z nauczycielem,

• przy czytaniu dobrze jest wyobrażać sobie treść w formie barwnego filmu w głowie,

• ważne informacje zaznaczają kolorem,

• może słuchać muzyki przy uczeniu się (choć generalnie nie powinny to być piosenki, lecz muzyka instrumentalna).

Słuchowcy z dominującą lewą półkulą:

• mogą słuchać innych i dyskutować o swoich własnych koncepcjach,

• tylko jeden bodziec słuchowy w jednym czasie,

• żadnej muzyki w tle podczas nauki i czytania - absolutna cisza (chociaż bardzo lubią muzykę),

• uporządkowane otoczenie z segregatorami i harmonogramami,

• pomaga im odczytywanie na głos tekstu do nauczenia się albo jego głośne powtarzanie lub odsłuchiwanie nagrania wykładu z kasety,

• mogą uczyć się z drugą osobą, omawiając zagadnienia.

Słuchowcy z dominującą prawą półkulą:

• mogą słuchać muzyki przy wykonywaniu zadań, które nie wymagają abstrakcyjnego myślenia w formie słów,

• żadnej muzyki w tle podczas czytania i nauki,

• muszą dobrze słyszeć nauczyciela,

• potrzebują podsumowania wykładu w formie krótkich zdań z najważniejszymi treściami,

• powinni wyobrażać sobie to, co słyszą jako film z efektami dźwiękowymi,

• potrzebują opowiedzieć komuś to, czego się nauczyli.

Dotykowcy z dominującą lewą półkulą:

• samo pisanie pomaga im zapamiętać i uporządkować materiał,

• lepiej myślą i słuchają, gdy bazgrzą, rysują lub trzymają coś w dłoni,

• dobrze, gdy za oknem mają widok na drzewa, góry, jezioro,

• lubią uczyć się, siedząc w wygodnym fotelu czy leżąc na kanapie,

• muzyka, którą lubią, pomaga im w koncentracji.

Dotykowcy z dominującą prawą półkulą:

• uczą się, wykonując szkice, rysunki,

• potrzebują przyjaznej atmosfery w miejscu, gdzie mają się uczyć, negatywne emocje obniżają ich zdolność uczenia się,

• mogą uczyć się przy muzyce,

• podczas czytania powinni robić notatki kolorowymi pisakami lub ważne pojęcia zapisywać artystyczną, ozdobną czcionką,

• mapy umysłowe z wieloma ilustracjami ułatwiają zapamiętanie materiału.

Kinestetycy z dominującą lewą półkulą:

• najlepiej uczą się w ruchu - chodząc po pokoju czy pedałując na rowerze treningowym,

• lubią pisać na dużych tablicach lub planszach w pozycji stojącej,

• potrafią uczyć się w ciszy i przy muzyce,

• gestykulacja i odgrywanie czytanych treści pomaga je lepiej zapamiętać.

Kinestetycy z dominującą prawą półkulą:

• lepiej uczą się, grając w gry edukacyjne i ruchowe

• mogą pracować przy muzyce lub w ciszy,

• gdy się uczą otoczenie musi pozostać nieruchome, bo ruchy innych osób mocno rozpraszają,

• przed rozpoczęciem nauki powinni przejrzeć cały rozdział, oglądając ilustracje i wykresy.

De cognitieve basis van de taal:

• język posługuje się znakami (tekens)

• semiotyka – systematyczne badania nad znakami; analiza werbalnych i niewerbalnych systemów znaków w komunikacji międzyludzkiej oraz możliwie w komunikacji między zwierzętami i roślinami

• rozróżnienie 3 typów znaków

  • indeksy – znaki odsyłające, przekierowujące na coś innego

    • znak indeksowy - forma i treść są nierozerwalnie połączone w czasie i/lub przestrzeni, znakowość ma charakter mimowolny (np. ślad stóp na piasku)

    • wyraża przyległość

    • np. język ciała, znaki drogowe, świat reklamy

    • najbardziej prymitywne i ograniczone, umiejscowione tu i teraz

  • ikony – znaki obrazujące, przedstawiające coś

    • znak ikoniczny - forma i treść związane są stosunkiem podobieństwa

    • jest odtworzeniem rzeczy, którą przedstawia

    • np. znaki drogowe

    • bardziej złożone, ich zrozumienie wymaga rozpoznania podobieństwa, raczej nie dla zwierząt

  • symbole – czysto konwencjonalne znaki

    • znak symboliczny - forma i treść łączą się na zasadzie konwencji między użytkownikami języka, związek jest umowny (np. znaki językowe)

    • brak naturalnego związku między formą znaku a sugerowanym znaczeniem konwencja

    • posługują się nimi tylko ludzie

    • służą do wyrażania najbardziej abstrakcyjnych zjawisk i myśli

    • najbardziej rozwiniętą formą jest język

• posługiwanie się tymi typami znaków, zwłaszcza symbolami, odróżnia język ludzki od zwierzęcego

• pojęcia językowe (talige begrippen) – pojęcia będące odzwierciedleniem wspólnoty kulturowej w języku

• znak – określona forma, związana z czymś innym, co rozumiemy jako jego znaczenie

  • wszystko, co ma swoje znaczenie - wszystkie jednostki języka mające nierozerwalny związek pomiędzy swoją formą oznaczającą a treścią oznaczaną

• ludzki język jest najbardziej rozwiniętym i złożonym systemem znaków

• zwierzęta również mogą wykształcać skomplikowane systemy znaków (głównie indeksy) , np. pszczoły

• structuurprincipes (reguły strukturalne):

  • indeksy – odzwierciedlają regułę, że rzeczy, które są ze sobą powiązane i prezentują przyległość, mogą być używane jako wzajemne zamienniki

  • ikony – reguła podobieństwa; obraz może służyć za prawdziwą rzecz

  • symbole – omijają ograniczenia związane z przyległością i podobieństwem, opierając się czysto na konwencji

• het indexicaliteitsprincipe (reguła indeksowa)

  • egocentryzm człowieka odzwierciedla się w użyciu języka

  • nasza pozycja w czasie i przestrzeni podczas mówienia staje się punktem odniesienia dla indeksowej lokalizacji innych istot w czasie i przestrzeni het structuurprincipe van de indexicaliteit

  • hier – miejsce, w którym się oznaczamy; nu – moment, w którym się wypowiadamy; daar – przestrzeń poza nami; toen lub dan – czas w przeszłości lub przyszłości deiktische uitdrukkingen

  • deiktische uitdrukkingen – osoba mowiąca wychodzi z mówiącego ego i jej punkt widzenia narzuca się innym rzeczom na świecie ich interpretacja jest całkowicie zależna od konkretnej sytuacji, w której są używane

  • ego służy jako punkt wyjścia do zlokalizowania rzeczy dookoła zwykle większe rzeczy służą jako punkt odniesienia dla mniejszych, ale jeśli chodzi o ludzi, można wszelkie rzeczy lokalizować względem mówiącego ego

  • ego służy jako punkt wyjścia dla zlokalizowania rzeczy względem siebie deiktische orientatie

  • deiktische orientatie – orientacja widzenia z punktu położenia osoby mówiącej

  • intrinsieke orientatie – posiadają ją przedmioty sztuczne i artefakty

  • rozszerzamy naszą egocentryczną perspektywę na do perspektywy antropologicznej przenosimy punkt widzenia z ego na punkt widzenia człowieka

  • perspektywa antropologiczna – okazuje się, że jesteśmy zainteresowani przede wszystkim innymi istotami ludzkimi zawsze przyjmujemy pozycję uprzywilejowaną przy opisie wydarzeń

    • jeśli istota ludzka bierze udział w zdarzeniu, automatycznie traktowana jest jako podmiot zdania

    • w wielu dziedzinach gramatyki człowiek stoi na uprzywilejowanej pozycji

    • język jest pełen antropologicznych elementów

• het iconiciteitsprincipe (reguła ikoniczna)

  • podobieństwo widoczne między formą wyrażenia językowego i tym, co obrazuje

  • wyraża się to w kolejności części wyrażenia językowego, w dystansie między tymi częściami i ilością form, które to wyrażenie zawiera

  • het volgordeprincipe (reguła szyku) – określa sekwencję w czasie 2 lub więcej zdarzeń (np. veni, vidi, vici) jeśli zmieni się szyk, otrzyma się coś bezsensownego lub o innym znaczeniu

    • vaste verbindingen (stałe połączenia) – tzw. podwójne wyrażenia; szyk odtwarza sekwencję w czasie (np. nu en dan); nie można ich odwracać

    • określa silnie szyk części zdania tj. podmiotu (S), orzeczenia(V) i dopełnienia (O) w zdaniu w NL są 3 możliwości kombinacji: SVO (w zdaniach pojedynczych), VSO (w zdaniach z inwersją), SOV (w zdaniach podrzędnych – typowe dla języków germańskich i skandynawskich)

  • het afstansprincipe (reguła dystansu) – mówi (w negatywny sposób) o tym, że rzeczy, które nie pasują do siebie konceptualnie, zostają umiejscowione dalej od siebie lub (w pozytywny sposób) że rzeczy, które pasują do siebie konceptualnie, są umiejscowione obok siebie w zdaniu

    • czasownik na różne gramatyczne sposoby może zgadzać się z tym samym podmiotem

    • complementzinnen (zdania komplementarne) – zdania służące jako uzupełnienie czasownika, które występują jako różne elementy łączące

    • zastosowanie w zdaniach z pośrednim dopełnieniem, kontrastującym z konstrukcją naar

  • het kwantiteitsprincipe (reguła ilościowa) – tłumaczy naszą skłonność do łączenia większej ilości formy z większą ilością znaczenia lub mniejszej ilości formy z mniejszą ilością znaczenia

    • reduplicatie – herhalingsprincipe (reguła powtórzenia)– powtórzenie sylab lub słów, by wyrazić np. dużą ilość, intensywność

    • przy strategiach grzecznościowych – więcej formy

    • dla podkreślenia wagi przywiązywanej do danego zdarzenia

    • przy strategiach redukcyjnych – mniej formy

    • elipsa – opuszczenie jakiegoś wyrazu w zdaniu

• het symbolisch principe (reguła symboliczna)

  • symboliciteit (symboliczność)– czysto konwencyjne połączenie formy i znaczenia

  • arbitralność – efekt luźnej, przypadkowej więzi między formą słowa a jego znaczeniem

    • pojedyncze słowa są zwykle arbitralne, ale ich złożenia i pochodne już nie

  • nowe znaczenia wyrazów złożonych z wcześniej istniejących słów są umotywowane

  • motivatie (motywacja) – niearbitralny związek między formą i znaczeniem wyrażenia

  • volksetymologie – znaczenie nowej formy w związku z inną istniejącą formą.