Aleksandra Lewandowska
Aleksandra Jettka
Beata Lipińska
Joanna Gruntkowska
Pielęgniarstwo I rok, 2 gr.
Temat nr 3 „Niepożądane odczyny poszczepienne, przeciwskazania do szczepień ochronnych”
Szczepienie polega na wprowadzeniu do organizmu preparatu zawierającego antygeny drobnoustrojów chorobotwórczych w celu stymulacji odpowiedzi immunologicznej: humoralnej (wytwarzanie przeciwciał) i komórkowej (pamięć immunologiczna). Wytworzona w ten sposób pamięć ma za zadanie chronić organizm przed potencjalnymi zjadliwymi bakteriami bądź wirusami, na kontakt z którymi każdy z nas jest potencjalnie narażony. Jest to tzw. odporność indywidualna, tzn. chroniąca jednostkę przed daną chorobą.
Celem szczepień jest również wytworzenie tzw. odporności populacji. Prowadzi to do zmniejszenia źródeł zakażenia, zapewniając ochronę nie tylko grupie zaszczepionej, ale również osobom nieszczepionym. Dzieje się to poprzez redukcję ognisk przenoszenia chorób zakaźnych.
Program szczepień ochronnych – szczepienia obowiązkowe przeciw:
-gruźlicy
-WZW typu B
-błonicy, tężcowi, krztuścowi
-poliomyelitis
-Haemophilus influenzae typu B
-odrze, nagminnemu zapaleniu przyusznic i różyczce
Szczepienia zalecane przeciwko:
-WZW typu B
-WZW typu A
-grypie
-kleszczowemu zapaleniu mózgu
-Haemophilus influenza typu B
-błonicy, tężcowi
-różyczce szczepionką NMR
-zakażeniom wywołanym przez Streptococcus pneumoniae
-zakażeniom wywołanym przez Neisseria meningitidis z gr C
-cholerze
-japońskiemu zapaleniu mózgu
-ospie wietrznej
Przeciwwskazanie – stan, w którym ze względu na ryzyko wystąpienia ciężkich niepożądanych odczynów poszczepiennych (NOP) należy zrezygnować ze szczepienia.
Sytuacja wymagająca zachowania szczególnej ostrożności – stan, który wiąże się z ryzykiem wystąpienia ciężkiego NOP po szczepieniu (np. szczepienie przeciwko grypie osoby, u której wystąpił zespoł Guillaina i Barryégo w ciągu 6 tygodni po poprzedniej dawce szczepionki przeciwko grypie) lub istotnego upośledzenia odporności poszczepiennej (np. podanie szczepionki przeciwko odrze osobie, której niedawno przetoczono krew). W takich przypadkach zwiększa się ryzyko wystąpienia reakcji poszczepiennej cięższej niż można by się było tego spodziewać w innej sytuacji, jednak jest ono mniejsze niż w stanach będących przeciwwskazaniem do szczepienia, a korzyści ze szczepienia (zmniejszenie ryzyka ciężkich powikłań choroby zakaźnej) w wielu sytuacjach znacznie przewyższają ryzyko i konsekwencje NOP.
Przeciwskazania do szczepień:
W ostatnich latach przeciwskazania do szczepień uległy znacznemu ograniczeniu. Jedynym bezwzględnym przeciwwskazaniem do szczepień jest przebycie ciężkiej i niebezpiecznej reakcji po poprzednim szczepieniu, np. zespół hipotoniczno-hiporeaktywny lub drgawki po szczepieniu DTPw czy wstrząs anafilaktyczny po szczepieniu przeciw grypie w alergii na białko jaja kurzego.
Względnym przeciwwskazaniem jest świeżo przebyta mononukleoza, ospa wietrzna – choroby, po których przez 5-8 tygodni odporność komórkowa jest upośledzona. Przeciwwskazaniem są również choroby o ciężkim przebiegu lub choroby z wysoką gorączką – mogą stanowić przeciwwskazanie do wykonania w danym momencie szczepienia.
Postępujące choroby neurologiczne - przeciwwskazanie do szczepienia przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi (szczepionką DTP).
Podawanie szczepionek zawierających żywe drobnoustroje jest przeciwwskazane u osób z ciężkim niedoborem odporności.
Osoby z ciężkim niedoborem odporności z założenia nie powinny otrzymywać szczepionek zawierających żywe drobnoustroje. W przypadku niedoborów odporności przebiegających bez objawów klinicznych (np. bezobjawowe zakażenie HIV) należy rozważyć ryzyko i korzyści wynikające z podania niektórych „żywych” szczepionek.
Wystąpienie encefalopatii po podaniu szczepionki zawierającej komponentę krztuścową stanowi przeciwwskazanie do podania kolejnej dawki.
Dzieciom, u których w ciągu 7 dni po podaniu całokomórkowej (DTPw) lub bezkomórkowej (DTPa, dTpa) szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi wystąpiła encefalopatia i nie można jej wytłumaczyć inną przyczyną, nie należy podawać kolejnych dawek szczepionek zawierających komponentę krztuścową.
Szczepionki zawierające „żywe” wirusy są przeciwwskazane u kobiet w ciąży. Podając jakąkolwiek szczepionkę kobiecie w ciąży, należy rozważyć potencjalne korzyści i ryzyko zarówno dla kobiety, jak i płodu.
Teoretycznie szczepionki zawierające „żywe” wirusy mogą być niebezpieczne dla płodu, dlatego nie należy ich podawać kobietom w ciąży.
Przeciwwskazaniem natomiast nie są łagodne choroby infekcyjne, nawet te wymagające antybiotykoterapii. Nie należy opóźniać szczepienia w przypadku wystąpienia łagodnej choroby dróg oddechowych lub innej ostrej choroby o lekkim przebiegu z gorączką lub bez niej. Dodatni wywiad rodzinny lub osobniczy w kierunku drgawek jest wskazaniem do zachowania szczególnej ostrożności w przypadku wyboru poczwórnie skojarzonej szczepionki przeciwko odrze, śwince, różyczce i ospie wietrznej (MMRV).
Niepożądane odczyny poszczepienne (NOP):
Są to każde zaburzenia stanu zdrowia, jakie występują po szczepieniu. Mogą one być wynikiem indywidualnej reakcji organizmu człowieka szczepionego na podanie szczepionki, błędu podania szczepionki, złej jej jakości bądź zjawisk od szczepienia niezależnych, a tylko przypadkowo pojawiających się po szczepieniu.
Można rozróżnić trzy rodzaje NOP:
1. odczyny miejscowe, np.:
- obrzęk, zaczerwienienie i bolesność
-sącząca się przetoka nad węzłem chłonnym
-ropień bakteryjny bądź jałowy
-powiększenie węzłów chłonnych
2. odczyny ze strony ośrodkowego układu nerwowego. Grupa odczynów poszczepiennych ze strony układu nerwowego to dość rzadkie powikłania po szczepieniu. Zalicza się do nich zarówno pewne izolowane objawy, jak i choroby. np.:
-encefalopatia (różnego rodzaju uszkodzenia mózgu)
-drgawki
-poliomyelitis poszczepienne wywołane wirusem szczepionkowym (porażenie lub niedowład wiotki z objawami utrzymującymi się 60 lub więcej dni)
-zapalenie mózgu
-zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
-zespół Guillain-Barre (symetryczny niedowład o ostrym początku, gwałtownie postępujący z zaburzeniami czucia)
3. inne niepożądane odczyny poszczepienne, np.:
-bóle stawowe
-wstrząs anafilaktyczny – natychmiast po podaniu szczepionki
-gorączka powyżej 39 °C
-epizod hipotensyjno-hiporeaktywny (jest to charakterystyczny stan po szczepieniu DTP, w którym niemowlę przez pewien okres (10 minut do 36 godzin) ma obniżone ciśnienie tętnicze (stany hipotonii do zapaści naczyniowej włącznie), obniżone napięcie mięśniowe, nie przyjmuje posiłków i nie nawiązuje kontaktów z otoczeniem);
-nieutulony ciągły płacz (utrzymujący się powyżej 3 godzin płacz lub krzyk o znacznym nasileniu i wysokim tonie, pojawiający się przeważnie 6–18 godzin po szczepieniu),
-uogólnione zakażenie prątkiem BCG
-małopłytkowość,
-posocznica, w tym wstrząs septyczny,
-zapalenie ślinianek
W Polsce lekarz ma obowiązek zgłosić niepożądane odczyny poszczepienne.
U dzieci właściwie zakwalifikowanych do szczepienia ryzyko wystąpienia działań niepożądanych jest bardzo małe.
Działania niepożądane mogą być związane z:
-Nadwrażliwością na składniki szczepionki (antygeny bakteryjne lub wirusowe albo składniki dodawane do szczepionki lub wynikające z technologii produkcji szczepionki – białka jaja kurzego, glin, neomycyna) .
-Techniką szczepienia (nieprawidłowe podanie).
-Obecnością żywych, atenuowanych mikroorganizmów (np. po doustnej szczepionce przeciwko poliomyelitis).
-Nieprawidłową kwalifikacją dziecka do szczepienia (np. stosowanie szczepionek zawierających żywe mikroorganizmy u dzieci z niedoborami odporności).
Obecnie stosowane szczepionki, w porównaniu z tymi sprzed lat, są zwykle bezpieczne. Jednakże niektóre z nich mogą wywołać niepożądane reakcje. Należy również pamiętać, że wystąpienie skutków ubocznych nie zawsze zależy od szczepienia, lecz również od stanu zdrowia dziecka. Często trudno stwierdzić, czy ciężka, uogólniona reakcja miała bezpośredni związek ze szczepieniem, czy też np. z ciężką chorobą dziecka.
Działania niepożądane szczepień przeciwko:
-Błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP): bardzo rzadko powoduje niepożądane odczyny, za które głównie odpowiedzialna jest komponenta krztuścowa. Są to: wysoka gorączka, długo trwający krzyk, drgawki i wiotkość połączona z brakiem kontaktu z dzieckiem. Wymienione objawy mijają bez śladu.
-Poliomyelitis (doustna): żywa szczepionka stosowana u dzieci starszych może spowodować porażenia mięśni, ale tylko u dzieci z głębokimi wrodzonymi zaburzeniami odporności.
-Poliomyelitis (inaktywowana): miejscowa i uogólniona reakcja anafilaktyczna.
-Odrze, śwince i różyczce: niezwykle rzadko (1 przypadek na milion) wywołuje łagodne zapalenie mózgu, które kończy się całkowitym wyzdrowieniem. Reakcje uczuleniowe o ciężkim przebiegu zdarzają się bardzo rzadko.
Lekarz powinien ocenić przed każdym szczepieniem, czy u pacjenta nie występują przeciwwskazania i sytuacje wymagające zachowania szczególnej ostrożności.
Podczas szczepienia pacjent – zwłaszcza nastoletni lub młody dorosły – powinien siedzieć oparty lub leżeć, a po zaszczepieniu personel medyczny powinien go pozostawić w takiej pozycji i obserwować przez co najmniej 15 minut. Jeżeli dojdzie do omdlenia, pacjenta należy kontrolować do chwili ustąpienia objawów.
Bibliografia:
Kubicka K., Kawalec W.: Pediatria Tom 2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010
Pietrzyk J.J.: Vademecum pediatry, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001
Radzikowski A., Banaszkiewicz A.: Pediatria podręcznik dla studentów pielęgniarstwa, Wydawnictwo Medipage, Warszawa 2008
Rokicka-Milewska R.: Abc chorób wieku dziecięcego. PZWL, Warszawa 2011