promocja zdrowia psychicznego

Zdrowie – dobrostan fizyczny, psychiczny, społeczny, publiczny, duchowy (WHO)

Zdrowie psychiczne- różne rozumienia:

brak zaburzeń (wg ICD i/lub DSM)

wysoka jakość życia – zadowolenie, dominacja emocji pozytywnych, eudajmonizm, hedonizm

dojrzałość społeczno-poznawcza (poznawcza kontrola impulsów, rozumienie sensu życia, rozumowanie moralne)

posiadanie celu w życiu, życie zgodne z wartościami, akceptacja siebie

Zdrowie psychiczne oznacza brak objawów zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Bywa także określane jako harmonia w obrębie struktury osobowości, harmonia ze środowiskiem społecznym, dobre samopoczucie, zdolność do pracy, miłości i działalności twórczej.

Źródła zakłóceń w funkcjonowaniu psychicznym (zaburzeń psychicznych):

tymczasowe trudności, problemy;
trwałe trudności problemy;
upośledzenia, niepełnosprawności;
choroby.

Społeczne reakcje na nie-zdrowie psychiczne:

o zaskoczenie/bezradność

o niezrozumienie/niewiedza

o piętnowanie (stygmatyzacja)

o stereotyp

o dystans/wykluczenie

1. Zasoby osobiste wspomagające utrzymanie zdrowia psychicznego

Jednak zarówno potoczna obserwacja, jak i wyniki badań naukowych wskazują, że u jednych ludzi przeżywanie trudnych konfrontacji lub spotkań ze światem prowadzi do wystąpienia różnorodnych zaburzeń, a u innych zaburzenia nie występują. Przeciwnie- istnieją osoby, u których te traumatyczne zdarzenia uruchomiły zamiast rozpaczy i poddania się -wolę życia i nadzwyczajną odporność

Liczne badania potwierdzają pozytywne znaczenia następujących zasobów osobistych:

1.Wsparcie społeczne

Wsparcie społeczne jest różnie definiowane. Uważa się je za pomoc dostępną dla jednostki w sytuacjach trudnych, zasoby dostarczane jednostce przez interakcję z innymi ludźmi, konsekwencje przynależności człowieka do społeczeństwa, zaspokojenie potrzeb w trudnych sytuacjach przez osoby znaczące i grupy odniesienia (Sęk 2001). Niezależnie od tych różnic wymienia się:

Wsparcie emocjonalne polegające na przekazywaniu emocji podtrzymujących, uspokajających, będących przejawem troski i pozytywnego ustosunkowania do osoby wspieranej. Zachowania wspierające mają też na celu stworzenie poczucia przynależności, opieki i podwyższania samooceny. Osoby cierpiące mogą dzięki wsparciu emocjonalnemu uwolnić się od własnych napięć i negatywnych uczuć, mogą wyrazić swoje lęki, obawy, smutek. Wpływa to nie tylko na poprawę samooceny osoby wspieranej, ale również na jej samopoczucie. Odpowiednie zachowanie osoby wspierającej wyzwala także poczucie nadziei. Takie wsparcie upewnia nas, że jesteśmy kochani i że komuś na nas zależy („są na świecie ludzie, którzy mnie kochają”). Ten rodzaj wsparcia najpowszechniej występuje w sytuacjach trudnych.

Wsparcie informacyjne to wymiana i udzielanie informacji oraz dawanie rad, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu sytuacji, własnego położenia życiowego i problemów. Chodzi tu także o dostarczanie informacji zwrotnych o skuteczności podejmowania przez osobę wspieraną różnych działań zaradczych oraz dzielenie się własnym doświadczeniem przez osoby przeżywające podobne problemy, co ma miejsce na przykład w grupach samopomocy (np. Anonimowych Alkoholików). Wsparcie informacyjne odpowiada na potrzebę rozumienia sensu krytycznych wydarzeń i ich przyczyn. Tego rodzaju wsparcia udzielają nam najczęściej osoby, z którymi łączą nas kontakty towarzyskie („gdy mam problemy jest ktoś, kto mi poradzi”). Istnienie osób (znajomych), z którymi można razem spędzać czas jest również formą wsparcia.

polega na udzielaniu bezpośredniej pomocy w formie pożyczek, darów lub usług. Jest to także przekazywanie informacji o konkretnych sposobach postępowania oraz forma modelowania skutecznych zachowań zaradczych. Formą takiego wsparcia może być na przykład działanie na rzecz osób potrzebujących: karmienie, udostępnianie schronienia, mieszkania, przekazywanie środków do życia, zaopatrzenie w lekarstwa i środki lecznicze. Ten typ wsparcia, podobnie jak wsparcie informacyjne, jest najbardziej oczekiwany i potrzebny w sytuacjach katastrof, klęsk żywiołowych itp.

Wsparcie duchowe związane jest ze szczególnie krytycznymi sytuacjami życiowymi (nieuleczalna choroba, stany terminalne). Dotyczy opieki hospicyjnej, w której pomoc wobec cierpienia i bólu duchowego, związanego z sensem życia i śmierci, wymaga odniesienia się właśnie do sfery sensu życia i ducha.

Badacze problemu opisują dwa modele wsparcia: model efektu głównego i buforowy.

Model efektu głównego koncentruje się na podstawowych więziach, relacjach i sieciach społecznych. Te aspekty wsparcia społecznego opisywane są niekiedy jako struktura wsparcia społecznego. Obejmuje ona takie czynniki, jak stan cywilny, role społeczne, praktyki religijne i przynależność do organizacji. Kontakty społeczne dostarczają pozytywnych doświadczeń oraz poczucia, że życie jest przewidywalne i stabilne. Wydaje się, że wzmacniają również poczucie bezpieczeństwa.

Model buforowy wsparcia społecznego koncentruje się z kolei na tych aspektach wsparcia, które pełnią rolę „bufora" chroniącego przez negatywnymi skutkami stresu. Zwolennicy tego modelu uważają, że w sytuacji trudnej, krytycznej istnienie i spostrzeganie wsparcia społecznego działa jak „bufor”, powodując obniżenie napięcia i zagrożenia patologią. Buforowy wpływ wsparcia polega również na zmianie oceny dotyczących własnych kompetencji, zwiększeniu wglądu we własne możliwości, wzroście poczucia własnej skuteczności.

Jak widzimy wsparcie społeczne ma ogromne znaczenie w procesie codziennego zmagania się ze stresem. Jego pozytywną rolę udowodniono również w zwalczaniu stresu pourazowego i zawodowego, kryzysu psychicznego, walkę z uzależnieniami i chorobami somatycznymi. Salmon (2002

2. Poczucie własnej wartości, poziom samooceny

Od dawna wiadomo, że ważną sprawą w radzeniu sobie z stresami życia jest wysoka samoocena, samoakceptacja i pozytywny obraz samego siebie (Sęk,1991). Poczucie własnej wartości kształtuje się w toku rozwoju struktury „ja” tak samo, jak poczucie tożsamości (Kim jestem?) Tworzy się ono pod wpływem informacji od otoczenia społecznego i samookreślania własnej wartości.

Poczucie własnej wartości pozostaje w ścisłym związku z przewidywaniem zakresu swoich możliwości. Jest to niezwykle istotne przy podejmowaniu działań, zwłaszcza w sytuacjach nowych, nieznanych i trudnych do opanowania, ponieważ rozpoczynając jakąkolwiek aktywność człowiek zawsze bierze pod uwagę własne możliwości. Jeśli ocena samego siebie jest adekwatna, podejmowane działania odpowiadają realnym możliwościom jednostki. Lekko podwyższony poziom samooceny niesie dla jednostki korzyści: redukuje lęk, niepokój, pozwala człowiekowi formułować ambitne cele i podejmować trudne zadania, a dzięki mechanizmowi autoafirmacji - umożliwia przystosowawcze radzenie sobie z doznanymi porażkami.

Osoba, u której występuje niskie poczucie własnej wartości wydaje się być bardziej zagrożona możliwymi patologiami. Przykładowo — osoby takie z obawy przed odrzuceniem przez grupę podejmują działania wbrew sobie, gdyż akceptacja innych jest dla nich podstawowym czynnikiem podwyższania poczucia własnej wartości, mogą też pić alkohol ze względu na to, że pod jego wpływem czują się pewniejsze i wartościowsze

3. Poczucie własnej skuteczności

Poczucie własnej skuteczności stało się ważnym konstruktem psychologicznym w teorii społecznego uczenia się, sformułowanej przez Alberta Bandurę. poczucia własnej skuteczności, które autor definiuje jako subiektywne oczekiwanie danej osoby, że w określonych okolicznościach uda jej się zachować w określony sposób. Tak rozumiane poczucie własnej skuteczności jest według Bandury podstawowym czynnikiem intrapsychicznym, leżącym u podstaw ludzkiej aktywności. Wyraża się ono w przekonaniu, że jest się w stanie osiągnąć oczekiwany wynik, czyli efektywnie przeprowadzić daną czynność

Rolę poczucia własnej skuteczności w zachowaniu podkreśla Ralf Schwarzer pisząc: „poziom poczucia własnej skuteczności może podwyższać lub obniżać motywację do działania. Ludzie o silnym poczuciu własnej skuteczności wybierają sobie bardziej ambitne zadania. Stawiają sobie wyższe cele i trzymają się ich (...).

W wielu badaniach wykazano, że poczucie własnej skuteczności wiąże się podejmowaniem i kontynuowaniem zachowań prozdrowotnych, takich jak zapobieganie niekontrolowanym zachowaniom seksualnym, podejmowanie regularnych ćwiczeń fizycznych, kontrolowanie wagi i zachowań związanych z jedzeniem, zapobieganie i porzucanie palenia tytoniu i innych uzależnień .Oczekiwanie wyniku działania oraz poczucie własnej skuteczności okazały się też najlepszymi wyznacznikami zarówno samego zamiaru, jak i faktycznego udziału w badaniach profilaktycznych raka

4. Poczucie koherencji

Poczucie koherencji związane jest z jedną z najbardziej popularnych w psychologii zdrowia koncepcji autorstwa Aarona Antonowskiego. Poczucie koherencji zdefiniowane zostało jako specyficzna, względnie trwałą właściwość, ogólna orientacja „wyrażająca, w jakim stopniu człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne przekonanie o przewidywalności środowiska wewnętrznego i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na podstawie racjonalnych przesłanek” (Antonowski, 1995: 11). Poczucie to składa się z trzech części:

1) zrozumiałości — zakresu, w jakim człowiek odbiera napotykane bodźce jako posiadające sens poznawczy, jako uporządkowaną, spójną, i jasną informację, która w związku z tym jest przewidywalna;

2) zaradności — zakresu, w jakim ludzie spostrzegają posiadanie przez siebie odpowiednie środki do sprostania wymaganiom stawianym przez bodźce. Dostępne środki dotyczą zarówno tych, które są pod bezpośrednią kontrolą jednostki, jak i tych, które są kontrolowane przez innych, na których człowiek może liczyć;

3) sensowności — przekonania jednostki, że warto angażować się w daną sytuację, że warto o coś walczyć i że wymagania stawiane przez życie są raczej pożądanymi wyzwaniami niż zbędnymi obciążeniami.

Wymienione części składowe są ze sobą istotnie powiązane, jednak spośród nich najważniejszą rolę przypisuje się poczuciu sensowności. Można by nazwać je (w dużym uproszczeniu) poczuciem sensu życia, przekonaniem, że jest o co walczyć, dla kogo żyć. Zmienna ta motywuje do podejmowania aktywności i wytrwałości w dążeniu do celów, pomimo przeszkód.

5. Optymizm

Badania nad optymizmem i jego znaczeniem w utrzymaniu fizycznego i psychicznego dobrostanu wiążą się one z rolą, jaką psychologia poznawcza przypisuje posiadanym przez człowieka oczekiwaniom odnośnie skutków własnego działania. Uważa się, że jeśli jednostka oczekuje, że jej działanie przyniesie upragnione skutki, podejmuje wówczas wysiłki w kierunku ich uzyskania, nawet jeśli kosztuje ją to wiele trudów i wysiłku.

Scheier i Carver założyli, że w sytuacji, gdy ludzie aktywnie starający się rozwiązać jakiś problem napotykają przeszkodę w realizacji celu, angażują wówczas (świadomie czy nieświadomie) szereg określonych zachowań i oczekiwań. Specyficzne oczekiwania mogą być przepowiednią konkretnych zachowań (Uda mi się to zrobić), uogólnione pozwalają przewidywać wystąpienie szerokiej klasy różnorodnych sposobów zachowań i ich następstw (Udaje mi się - Nic mi się nie udaje).

Z kolei według Seligmana (1995), optymistyczne oczekiwania dotyczące skutków własnych działań i przyszłości pozwalają zachować znacznie lepsze subiektywne samopoczucie oraz zdrowie fizyczne. Ludzie różnią się między sobą stylem wyjaśniania zdarzeń życiowych, rozumianym jako względnie stała cecha osobowości. Sposoby interpretowania przez ludzi negatywnych doświadczeń życiowych Seligman opisuje w trzech wymiarach: stałości (stabilne–niestabilne), zasięgu (ogólne–specyficzne) oraz personalizacji czyli lokalizacji przyczyn (uwewnętrznione–uzewnętrznione). Osoby pesymistyczne, według Seligmana interpretują swoje niepowodzenia jako trwałe, o charakterze globalnym i winią siebie za ich powstanie. Optymiści skłonni są wyjaśniać swoje porażki jako przejściowe, specyficzne i zależne od czynników zewnętrznych. „Optymistyczny styl wyjaśniania kładzie kres bezradności, natomiast pesymistyczny styl wyjaśniania jeszcze ją pogłębia. Sposób, w jaki wyjaśniamy sobie różne wydarzenia, określa nasze do nich podejście i sprawia, że stajemy się bezradni, albo że, traktując spotykające nas niepowodzenia jako chwilowe, mobilizujemy się do większej aktywności” (Seligman, 1995: 32).

Optymizm odgrywa istotną rolę w problematyce uzależnień. R. Maxwell (1994) uważa, że nadużywanie przez młodzież środków uzależniających, w tym alkoholu, prowadzi do zmian osobowości, wywołujących obniżenie optymizmu.

Optymizm ma także istotne znaczenie dla ogólnego zdrowia jednostki (osoby optymistyczne rzadziej zapadają na choroby) oraz zmagania się ze stresem, w tym stresem zawodowym (Bańka 2000, Seligman 1995, Seligman i wsp.2003).

6.Przekonanie o sprawowaniu osobistej kontroli

Zasób ten polega na świadomości wpływu na zdarzenia, los, własne reakcje. Bishop (2000) przytacza badania wskazujące, że człowiek za najbardziej stresujące uważa te wydarzenia, które kojarzą mu się z brakiem kontroli nad dziejącymi się sprawami. Badacz ten wyróżnia kontrolę behawioralną, czyli przekonanie o możliwości wpływania na negatywne skutki sytuacji oraz kontrolę poznawczą, czyli przekonanie o posiadaniu strategii poznawczej która może zmniejszać negatywne skutki stresującej sytuacji. Generalnie- osoby wierzące we własną możliwość wpływania na stresujące wydarzenia życiowe lepiej potrafią je opanować, skuteczniej zmagają się z nimi. Osoby zewnętrznie umiejscawiające kontrolę pod wpływem negatywnych wydarzeń życiowych podlegają większej liczbie różnorodnych zaburzeń psychopatologicznych (Jestem jak liść na wietrze, To fatum, przekleństwo, przeznaczenie). Silnia zewnątrzsterowność wzmaga poczucie bezradności, sprzyja pasywności i łatwemu poddawaniu się. Wydaje się, że najkorzystniejsza dla funkcjonowania człowieka jest umiarkowana wewnątrzsterowność — jest bowiem faktem, że nie na wszystko w życiu mamy wpływ.

W psychologii zdrowia wyróżnia się także pojęcie umiejscowienia kontroli zdrowia, a więc przekonanie o możliwości wpływania na stan własnego zdrowia i jego poprawę (wewnętrzne umiejscowienie kontroli- „mogę poprawić swoje zdrowie”) lub przekonanie o niemożności takiego wpływu

7. Osobowościowa odporność

Założono, że skoro cechy takie istnieją, można próbować znaleźć taką kombinację cech osobowościowych, która zwiększa odporność organizmu. Najbardziej znaną koncepcją takiej osobowości jest ujęcie Suzanne Kobasy i wsp. (Bishop,2000;Friedman,2003). Według tej autorki osobowość szczególnie odporna charakteryzuje się trzema głównymi cechami, a mianowicie: zaangażowaniem (wiara we własne siły i sens działania), poczuciem kontroli (rozumianej podobnie jak opisane już przekonanie o sprawowaniu kontroli) oraz reagowaniem na stres w kategoriach wyzwania (traktowanie sytuacji trudnych jako okazji do rozwoju, czegoś, co może wywoływać pozytywne następstwa). Badania, które prowadziła Kobasa wraz z zespołem nad stwierdzeniem zależności pomiędzy osobowością odporną a zdrowiem potwierdziły taką zależność, choć wysunięto przeciw nim szereg zarzutów metodologicznych(por.

Kryzys psychiczny

W psychologii termin kryzys nie jest jednoznacznie określony. Kubacka-Jasiecka (1997) zwraca uwagę na następujące aspekty:

1. Kryzys psychiczny jest stanem, który cechuje wysoki poziom napięcia emocjonalnego i zachwianie dotychczasowej równowagi psychicznej.

2. Utracie równowagi psychicznej, emocjonalnej i fizjologicznej towarzyszy napięcie, pobudzenie i przeżywanie przykrych emocji (lęku, gniewu, niepewności, poczucia winy).

3. W kryzysie brakuje człowiekowi sposobów radzenia sobie, a dotychczas stosowane okazują się nieskuteczne lub niedostępne

4. Kryzys ze względu na powiązanie z systemem wartości człowieka, jego dążeniami i celami życiowymi zagraża integralności osoby i jej tożsamości

5. Kryzys ma znaczenie przełomowe, zwrotne, wymaga podjęcia natychmiastowych rozstrzygnięć i rozwiązań.

6. Kryzys jest zagrożeniem, ale i szansą rozwoju. Stwarza konieczność zmian, które mogą mieć negatywne, ale i pozytywne następstwa dla funkcjonowania człowieka.

Bancroft i Graham (1996) wśród sytuacji mogących wywołać kryzys wymieniają:

o straty (śmierć lub porzucenie przez bliską osobę, utrata poczucia własnej wartości, źródeł wsparcia, zdrowia, zaufania do innych, poczucia tożsamości i wolności);

o zmiany (pracy, stanu cywilnego, roli rodzicielskiej);

o zaburzenia relacji interpersonalnych pomiędzy bliskimi osobami;

o konflikty, niemożność wyboru jednej z alternatyw

o bezrobocie, brak środków do życia.

Kryzys może przejawiać się w wielu różnych aspektach życia:

- w sferze emocjonalnej (przeżywanie przykrych emocji- lęku, poczucia winy, poczucia krzywdy)

- w sferze somatycznej (dolegliwości psychosomatyczne np. pocenie się, częste oddawanie moczu, biegunki, nudności, bóle głowy, brak zainteresowania seksem)

- w sferze poznawczej (upośledzenie zdolności rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji)

- w zachowaniu (niezdolność do pełnienia funkcji i ról życiowych, trudności z opanowaniem emocji, odsuwanie się od ludzi, sięganie po alkohol lub narkotyki, trudności z przyjęciem i wykorzystaniem dostępnej pomocy)(Kubacka-Jasiecka,1997).

Zgodnie z poznawczą interpretacją kryzysu (Lazarus) reakcja w formie kryzysu zachodzi, gdy wydarzenie życiowe interpretowane jest jako subiektywnie ważne, zagrażające i nieuniknione, a jednostka ocenia własne możliwości i środki zaradcze jako niewystarczające.

Kryzys suicydalny.

W trakcie kryzysu psychicznego, ze względu na opisane powyżej procesy mogą pojawić się myśli i próby samobójcze (suicydalne). Dzieje się tak między innymi ze względu na zawężenie poznawcze występujące w trakcie kryzysu

(„śmierć jest w tej sytuacji jedynym rozwiązaniem”) oraz dojście do głosu głęboko ukrytych tendencji autodestrukcyjnych, które drzemią w każdym człowieku (różnimy się jednak natężeniem tych tendencji). Oczywiście- nie wszystkie samobójstwa są wynikiem kryzysu psychicznego, jednak pamiętać należy o możliwościach przekształcenia się kryzysu psychicznego w suicydalny.

Pomoc osobom zagrożonym samobójstwem wchodzi w zakres tak zwanej interwencji kryzysowej. Kienhorst, podając ogólne zasady takiej interwencji, wyodrębnia trzy ważne obszary:

1) postawa interweniującego, która powinna być dyrektywna, z bezpośrednio zadawanymi pytaniami (uważa on, że pacjenta należy zapytać wprost czy rozważa decyzje odebrania sobie życia),

2) informacje, które należy zebrać (pozwalające ocenić realne ryzyko samobójstwa, dowiedzieć się, co powstrzymuje jeszcze pacjenta od dokonania czynu),

3) przekonanie pacjenta, że są jeszcze inne sposoby rozwiązania sytuacji niż samobójstwo, że nie jest on sam ze swym cierpieniem, że ktoś może mu udzielić pomocy i że niezbędna jest pomoc profesjonalna.

Najważniejsze jest jednak nawiązanie związku emocjonalnego z osobą zagrożoną samobójstwem, stanowiącego dlań źródło wsparcia. Działania zapobiegawcze nie powinny ograniczać się tylko do osób bezpośrednio zagrożonych ryzykiem popełnienia samobójstwa, ale obejmować również osoby znajdujące się w przewlekłym stresie, stresie pourazowym, bezrobotne, uzależnione, ofiary przemocy, osoby z zespołem stresu i wypalenia zawodowego. Działaniom profilaktycznym należałoby poddać również osoby, u których wystąpiła w przeszłości próba samobójcza, jak również te, które doświadczyły utraty kogoś bliskiego w wyniku śmierci samobójczej.