DURKHEIM ÉMILE

Émile Durkheim, jeden z twórców-założycieli socjologii jako nowoczesnej dyscypliny akademickiej, jest postacią wyjątkową w dziejach tej nauki. Twórca oryginalnej koncepcji socjologii, najwybitniejszy przedstawiciel socjologii francuskiej, mistrz najsłynniejszej w dziejach socjologii szkoły naukowej, autor wybitnych dzieł należących do klasyki myśli socjologicznej, uczony, którego działalności socjologia zawdzięcza instytucjonalizację — był socjologiem o niezwykle szerokim i ciągle żywym oddziaływaniu. Koncepcje Durkheima weszły do podstawowego kanonu wiedzy socjologicznej, stanowiąc w wielu dziedzinach badań zjawisk społecznych obowiązujący punkt odniesienia; znajomość jego dzieła jest niezbędnym elementem edukacji socjologicznej. Kolejne pokolenia socjologów odczytują na nowo jego prace, znajdując w nich różnorakie inspiracje. Odnawiające się nieustannie fale zainteresowań Durkheimem i durkheimizmem ukazują z jednej strony coraz to nowe możliwości interpretacji jego dzieła i jego roli w humanistyce współczesnej, z drugiej zaś — ogromne obszary niewiedzy na temat warunków powstawania i funkcjonowania tego dzieła, stymulujące do nowych poszukiwań. Co więcej, wpływy i oddziaływanie Durkheima nigdy nie ograniczały się i nadal nie ograniczają tylko do socjologii, lecz obejmują wiele dziedzin humanistyki, w których rozwoju jego koncepcje odegrały znaczącą rolę. Wszystko to składa się na wyjątkową pozycję Émile'a Durkheima w dziejach nauk społecznych.

Życie i dzieło

David Émile Durkheim urodził się 15 kwietnia 1858 r. w Épinal w Lotaryngii. Pochodził z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej, był synem, wnukiem i prawnukiem rabinów. Wbrew oczekiwaniom rodziny już jako młody chłopiec zrezygnował z kontynuacji tej tradycji rodzinnej. Uczył się w Collège d'Épinal (gdzie "był znakomitym uczniem), a następnie przygotowywał się do studiów w Lycée Louis-le-Grand w Paryżu. W latach 1879-1882 studiował w École Normale Supérieure, w której pobierali wówczas nauki m.in. Henri Bergson, Jean Jaurès, Pierre ]anet. Henri Berr i wielu innych wybitnych później uczonych. ]ego początkowe zainteresowania filozofią szybko skierowały się w stronę problematyki społecznej. W 1882 r. Durkheim rozpoczął pracę jako nauczyciel filozofii w prowincjonalnych liceach. W roku akademickim 1885-1886 wziął roczny urlop, by studiować nauki społeczne w Niemczech, gdzie zetknął się m.in. z psychologią Wilhelma Wundta. W 1887 r. rozpoczął pracę na uniwersytecie w Bordeaux jako chargé d'un cours de science sociale et de pédagogie w pierwszej we Francji, stworzonej dla niego, katedrze socjologii (połączonej z pedagogiką). W Bordeaux spędził piętnaście lat. intensywnie pracując i dużo w tym czasie publikując. W 1893 r. obronił doktorat na Sorbonie (na podstawie De la division du travail social... oraz łacińskiej rozprawy o Monteskiuszu) i w 1902 r. rozpoczął wykłady na tejże uczelni, otrzymując tam w 1906 r. katedrę pedagogiki, przemianowaną w roku 1915 na katedrę pedagogiki i socjologii. W 1896 r. rozpoczął prace organizacyjne nad założeniem rocznika socjologicznego — ..L'Année Sociolo¬gique" — którego pierwszy numer ukazał się w 1898 r. Skupił wokół czasopisma grupę młodych, zdolnych, świetnie zapowiadających się uczonych, reprezentujących różne dziedziny humanistyki, głównie filozofów, także historyków, ekonomistów i prawników; grupa ta wydała 12 tomów słynnego rocznika i przeszła do historii socjologii pod nazwą szkoły durkheimowskiej.

Pierwsze trzy książki Durkheim opublikował podczas pobytu w Bordeaux. Były to: De la division du travail social: étude sur l'organisation des sociétés supérieures. Zasady metody socjologicznej — Les Règles de la méthode sociologique. Le Suicide: étude de sociologie. Po piętnastu latach, wypełnionych wykładami i działalnością związaną z .L'Année Sociologique", w tym licznymi publikacjami na łamach tego czasopisma, Durkheim opublikował najobszerniejszą swą pracę, fundamentalne Elementarne Normy życia religijnego. System totemiczny w Australii—Les Formes élémentaires de la vie religieuse- le système totémique en Australie, uważane za uwieńczenie całości jego twórczości. Po śmierci Durkheima jego uczniowie i współpracownicy opublikowali wiele prac swego mistrza, w tym; Éducation et sociologie (1922). Soci¬logie et philosophie (1924). L'Éducation morale ( 1925), L'Évolution pédagogique en France (1938). Część tekstów opublikowanych pośmiertnie rekonstruowano z rękopisów, niektóre wykłady Durkheima także z notatek uczniów.

Durkheim, który całe życie poświęcił pracy naukowej, był też żywo zainteresowany praktycznym zastosowaniem socjologii i jej rolą w życiu społecznym, zwłaszcza w moralnej edukacji społeczeństwa. Był ważną postacią w życiu intelektualnym Francji, m.in. brał udział w reorganizacji francuskiego systemu uniwersyteckiego. Dwukrotnie zaangażował się bezpośrednio w politykę: najpierw w sprawę Dreyfusa, następnie w działalność antywojenną podczas 1 wojny światowej. Wojna wywarła ogromny wpływ na życie i działalność Durkheima oraz grupy jego współpracowników. Na frontach zginęło wielu wybitnych durkheimistów. W 1916 r. na froncie bałkańskim zginął jedyny syn Durkheima, André, świetnie zapowiadający się socjolingwista. Sam Émile Durkheim zmarł na serce 15 listopada 1917 r. w wieku 59 lat.

W twórczości Durkheima wyodrębnia się różne okresy. Szczególnie trafna wydaje się periodyzacja Yasha Nandana. który dzieli całą naukową drogę Durkheima, począwszy od pierwszych publikacji po datę śmierci, na cztery okresy: 1) 1885-1890 okres wczesnych prac: 2) 1892-1897 okres teoretycznej dojrzałości i sformułowania doktryny: 3) 1898-1913 okres .L'Année Sociologique" — lata tworzenia, rozwoju i umacniania szkoły; 4) 1914-1917 okres działalności patriotycznej (Nandan, 1977, s. XXX).

Z punktu widzenia rozwoju koncepcji socjologicznych niewątpliwie najważniejsze są dwa środkowe okresy, obejmujące dwudziestolecie 1892-1913. W okresie drugim powstały trzy spośród czterech najważniejszych prac Durkheima opublikowanych za jego życia. Z kolei okres trzeci — intensywnych studiów oraz wielu rozproszonych publikacji, z których m.in. powstał tom Les Formes élémentaires... — uważany jest za najbardziej aktywny i produktywny w działalności naukowej Durkheima. To wówczas jego dzieło znalazło się w centrum dyskusji socjologicznych i filozoficznych we Francji i poza jej granicami, rocznik ..L'Année Sociologique" stal się prawdziwą instytucją.

Szkoła durkheimowska umocniła swą pozycję w systemie uniwersyteckim we Francji, a socjologię wprowadzono jako przedmiot do programów nauczania na uniwersytetach. Najważniejszy okres w twórczości Durkheima to jednocześnie faza instytucjonalizacji socjologii.

Twórczość wielkich uczonych, autorów wybitnych dzieł powstających w ciągu wielu lat skłania do poszukiwań ciągłości bądź ewolucji ich zainteresowań badawczych, badanych przez nich problemów, sposobów ich badania. I choć w przypadku Durkheima — jak w przypadku każdego wybitnego uczonego — efekty tych poszukiwań są niejednoznaczne, dużo przemawia za przyjęciem tezy m.in. Anihonyego Giddensa. ze twórczość Durkheima polegała na nieustannym atakowaniu, w różny sposób i od różnych stron, ograniczonej liczby ciągle tych samych problemów (Giddens. 1979, s. 13). Twórczość Durkheima podlegała oczywiście ewolucji, była to jednak ewolucja bez dramatycznych zwrotów i przełomów; podstawowe idee. zarysowane we wczesnych pracach, nigdy nie został} odrzucone ani w drastyczny sposób zmienione, lecz co najwyżej rozwinięte i wzbogacone (odmiennego zdania w tej kwestii był np. Talcott Parsons a także inni).

Mimo rozległości spuścizny naukowej Durkheima. obejmującej tak różne zagadnienia, jak np.. z jednej strony, pierwotne kategorie myśli, z drugiej — przyczyny samobójstw w nowoczesnych społeczeństwach, jest ona na swój sposób spójna, skoncentrowana wokół kilku najważniejszych problemów, powracających ciągle tych samych zasadniczych pojęć i kategorii, a także konsekwentnie stosowanych tych samych zasadniczych dychotomii pojęciowych.

Podstawowe koncepcje i kategorie

Najważniejszym tematem wszystkich prac Durkheima jest podstawowa opozycja jednostka-społeczeństwo. generalne przeciwieństwo czynnika indywidualnego i społecznego, wyrażane w różny sposób, często za pomocą innych dychotomii (Steven Lukes wymienia co najmniej osiem sposobów rozumienia owej opozycji, 1977, s. 21). Uniwersalny wymiar tej opozycji związany jest z przyjętą przez Durkheima koncepcją dualizmu natury ludzkiej, koncepcją człowieka rozdwojonego, stanowiącego główną postać całej jego myśli (Szacki. 1964). Koncepcja ta uwzględnia odrębność sfery doznań, wrażeń i instynktów od sfery rozumu i myślenia pojęciowego. Pierwsza sfera, doznań i wrażeń, związana z biologiczną naturą jednostek, ma charakter jednostkowy i ulotny, w przeciwieństwie do myśli pojęciowej, z natury swej społecznej, wspólnej, podzielanej z innymi ludźmi, odznaczającej się przeto pewną powszechnością i stałością. Opozycja tego, co społeczne, i tego, co indywidualne, przebiegająca przez każdą jednostkę ludzką, jest uniwersalnym wymiarem ludzkiego świata. W dziedzinie religii, stanowiącej w ujęciu Durkheima szczególną kategorie zjawisk utożsamiających społeczny wymiar egzystencji ludzkiej, jest to opozycja sacrum i profanum, „najgłębsze rozróżnienie, jakiego dokonał umysł ludzki" — gdzie sacrum wyraża czynnik społeczny, a profanum związane jest z aspektem jednostkowym.

Centralne miejsce, jakie w myśli Durkheima zajmuje opozycja jednostka-społeczeństwo. oraz prymat przyznawany w tej relacji społeczeństwu związane są z kontekstem i sytuacją wprowadzania nowej nauki do istniejącego korpusu nauk. z zadaniem — które podjął Durkheim — ukazywania nowej perspektywy w badaniu zjawisk będących obiektem zainteresowań różnych nauk humanistycznych. Durkheimowska nowa nauka — socjologia — była nauką o faktach społecznych, nieredukowalnych do poziomu psychologicznego czy biologicznego, do działań lub motywów jednostek. Także ten kontekst jest poniekąd odpowiedzialny za Durkheimowska koncepcję społeczeństwa jako rzeczywistości suigeneris, jako bytu wykraczającego poza sumę składających się na nie jednostek, zewnętrznego wobec nich. Koncepcja ta. wyjątkowo niejasno, metaforycznie i wieloznacznie stosowana przez jej autora, była podstawą zarzutów o hipostazowanie.

Przeciw tej tezie można przytoczyć wiele argumentów zaczerpniętych z dzieł samego Durkheima. W Elementarnych Normach życia religijnego pisał wprost: .nie ma społeczeństw bez ludzi, społeczeństwo może istnieć wyłącznie w świadomości jednostek i tylko dzięki nim" (s. 213), .społeczeństwo istnieje w jednostkach i dzięki nim" (s. 240) itd.

Współcześnie odmiennie interpretuje się te kategorie, wskazując, że wyobrażenia zbiorowe były próbą analitycznego wyodrębnienia sfery zjawisk kulturowych od zjawisk społecznych, co umożliwiło badanie związków między tymi dwoma porządkami. Durkheim, w sobie właściwym języku, w taki właśnie sposób ujmował problematykę kultury w relacji do systemu społecznego (Parsons, 1968). traktując kulturę „jako regulator postępowania jednostek" (Szacki. 1981. s. 425).

Podobne zarzuty wiążą się z innymi kluczowymi dla myśli Durkheima kategoriami — z koncepcją świadomości zbiorowej i wyobrażeń (przedstawień) zbiorowych. W nich również znajduje wyraz podstawowa Durkheimowska dychotomia: społeczeństwo--jednostka. Świadomość zbiorowa, zespół wierzeń i uczuć wspólnych dla członków danego społeczeństwa, jest czymś odrębnym od świadomości jednostek, jest to .suigeneris synteza poszczególnych świadomości", tworząca pewien system, żyjąca własnym życiem, usamodzielniająca się niejako. Podobnie koncepcja wyobrażeń zbiorowych, czyli pewnych stanów świadomości zbiorowej, zakłada ich zasadniczą odmienność od wyobrażeń indywidualnych. .Między tymi dwoma rodzajami wyobrażeń mieści się wszystko, co dzieli to, co indywidualne, od tego. co społeczne" (Durkheim. 1990. s. 14). Wyobrażenia są społeczne z racji ich genezy, struktury i funkcji: odznaczają się pewnym .rodzajem moralnej przewagi", siły. narzucają się jednostkowym umysłom (tamże. s. 416). Te cechy są pochodną ich statusu jako faktów społecznych.

Także te koncepcje spotkały się z zarzutami o hipostazowanie. do czego przyczyni! się walnie niejasny, metaforyczny styl wypowiedzi Durkheima. używającego np. takich terminów, jak .dusza zbiorowości", czy określającego świadomość zbiorową jako .formę najwyższą życia psychicznego" (tamże, s. 422).

Oprócz tych zarzutów kategorii wyobrażeń zbiorowych dotyczą jeszcze innego rodzaju zastrzeżenia, jest to pojęcie szczególnie niejasne, gdyż termin „wyobrażenia" odnosi się zarówno do sposobu myślenia, jak i do tego, co jest myślane, do kategorii myśli oraz do ich zawartości. Niejasność druga dotyczy zbiorowego charakteru wyobrażeń, który raz odnosi się do ich genezy (są społecznie zdeterminowane), kiedy indziej do ich przedmiotu (opowiadają o społeczeństwie).

Widoczna w tych różnych koncepcjach nie tylko opozycja tego, co społeczne, i tego. co jednostkowe, ale i dominacja czynnika społecznego nad jednostkowym, zrozumiała z racji kontekstu budowania zrębów nowej nauki, prowadziła niewątpliwie do jednostronności. Postulat wyjaśniania zjawisk społecznych wyłącznie za pomocą innych zjawisk społecznych prowadził w praktyce do pomijania roli czynników natury psychologicznej. Widoczne jest to w wielu elementach dzieła Durkheima. np. w jego socjologii idei lub socjologii religii, gdzie odrzuca się Interpretacje psychologiczne i pomija rolę jednostek, np. w powstawaniu I funkcjonowaniu systemów wiedzy czy religii.

Dominacja społecznego wymiaru zjawisk najpełniejszy wyraz znajduje w Durkheimowskiej koncepcji faktu społecznego, stanowiącej jeden z podstawowych filarów myśli Durkheima. Na kartach Zasad metody socjologicznej zdefiniował on fakt społeczny jako „wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie. zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu: albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mając jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manilestacji" (s. 42). Fakty społeczne powinny być wyjaśniane wyłącznie za pomocą innych faktów społecznych, co znaczy np„ że powinny być ujmowane w powiązaniu z typem społeczeństwa, z rodzajem organizacji społecznej: w ich cechach należy szukać przyczyn badanych zjawisk. Fakty społeczne ponadto powinny być badane, zgodnie ze słynnym Durkheimowskim postulatem (będącym fundamentem programu metodologicznego Durkheima). „jak rzeczy". Faktom społecznym przypisuje się obiektywny, zewnętrzny wobec jednostek i niezależny od nich byt. Zgodnie z rym założeniem, w badaniu naukowym należy odrzucić wszelkie potoczne kategorie, dotychczasową wiedzę, a polegać jedynie na samych faktach, czyli na obserwowalnych. zewnętrznych cechach zjawisk. Obiektywne poznanie naukowe polega na obserwacji z zewnątrz: na wzór nauk przyrodniczych poznający podmiot jest ściśle oddzielony od poznawanego przedmiotu.

Ten pozytywistyczny program Durkheim realizował w swoich pracach, których charakterystyczną cechą jest ścisłe powiązanie refleksji teoretycznej z badaniami konkretnych faktów społecznych. Byty to bardzo różne fakt}' społeczne. We wcześniejszym okresie twórczości interesowały Durkheima zjawiska z zakresu morfologii społecznej, fakty związane z formami organizacji życia zbiorowego, ze strukturami społecznymi i ich elementami składowymi, ze sposobami grupowania się jednostek. W późniejszym okresie twórczości, po roku 1900, zainteresowania Durkheima skupiły się na innego rodzaju faktach społecznych — na zjawiskach z zakresu świadomości, na systemach symbolicznych, ideach, wyobrażeniach, kategoriach myślenia. Systemy wyobrażeń, takie jak prawo, religia, moralność, wiedza, miały stać się głównym przedmiotem socjologii. Były to również fakty społeczne, wobec których stosuje się te same „zasady metody socjologicznej".

Obok podstawowych dla myśli Durkheima koncepcji, decydujących o oryginalności jego teorii socjologicznej, stanowiących jej fundamenty i obecnych w całej jego twórczości — takich jak koncepcja faktów społecznych, świadomości zbiorowej czy wyobrażeń zbiorowych — dzieło jego dostarcza wielu innych kategorii i pojęć, które na trwałe weszły do języka i praktyki badawczej socjologii. Trzeba więc wspomnieć o koncepcji instytucji, o pojęciu anomii czy o typach solidarności więzi społecznej.

Solidarność społeczna

Każde spośród czterech dzieł Durkheima opublikowanych za jego życia może być z różnych powodów uważane za dzieło najważniejsze, każde bowiem ma swoje szczególne miejsce nie tylko w twórczości autora, ale i w dziejach socjologii. Dotyczy to Zasad metody socjologicznej, będących manifestem metodologii pozytywistycznej. Elementarnych form życia religijnego, będących ukoronowaniem twórczości Durkheima i zapoczątkowaniem wielu kierunków badań, czy też rozpraw)1 o samobójstwach, należącej do niekwestionowanej, ciągle żywej i inspirującej klasyki. Dziełem szczególnym jest również De la division du travail social, pierwsza książka Durkheima. zawierająca programowy wykład podstawowych elementów jego teorii socjologicznej, kontynuowanych, rozwijanych i precyzowanych w pracach późniejszych.

Praca ta przejawia wiele cech charakterystycznych dla programu Durkheima i dla sposobu uprawiania przez niego socjologii: zainteresowanie zmiennością i różnorodnością społeczną, znajdujące wyraz w badaniu przemian solidarności społecznej: zainteresowanie problemami organizacji społecznej i ładu społecznego: zainteresowanie konkretnymi społeczeństwami i konkretnymi zjawiskami: prezentacja metody. Polemizując z koncepcjami poprzedników (z Herbertem Spencerem i utylitarystami, nadmiernie, zdaniem Durkheima. eksponującymi rolę czynników ekonomicznych), w kontekście typowych dla dziewiętnastowiecznej myśli zagadnień podziału pracy i konsekwencji tych procesów dla życia społecznego, Durkheim ukazał, jak wzrastający podział pracy i pogłębiające się zróżnicowanie społeczne prowadzą do przekształcenia solidarności społecznej — więzi, wzajemnych związków i zależności między członkami społeczeństwa — a tym samym do zmiany tych społeczeństw.

Durkheim zaproponował pozytywne badanie owych zjawisk poprzez analizę ich zewnętrznych, zobiektywizowanych wskaźników. Za zewnętrzny, zobiektywizowany wskaźnik solidarności przyjął prawo w różnych jego postaciach: z jednej strony prawo karne, represyjne, działające przez sankcje i represje, z drugiej — prawo kooperacyjne, restytucyjne (którego celem jest przywrócenie poprzedniego stanu rzeczy). Tym dwu rodzajom prawa odpowiadają dwa typy organizacji społecznej, wyrażające się w dwu odmiennych typach solidarności: w pierwszym przypadku jest to solidarność mechaniczna, oparta na podobieństwie, na wspólnocie uczuć i wierzeń, w drugim — solidarność organiczna, oparta na współ-zależnościach, związana ze zróżnicowaniem społecznym, rosnącą rolą jednostki i ogólną indywidualizacją życia zbiorowego, co jest efektem postępującego podziału pracy Przemiany solidarności wyrażają zmieniające się relacje między rym. co jednostkowe, a czynnikiem zbiorowym, a więc między świadomością zbiorową a świadomością indywidualną. W społeczeństwach o solidarności mechanicznej, czyli w społeczeństwach homogenicznych, zakresy tych dwu rodzajów świadomości pokrywają się. natomiast wraz z rosnącym podziałem pracy i w efekcie rosnącym zróżnicowaniem społecznym, z przekształceniami solidarności z mechanicznej w organiczną, następują procesy polegające na stopniowym usamodzielnianiu się jednostek, uwalnianiu spod wpływu zbiorowości. Ład solidarności mechanicznej i moralnej integracji zostaje zastąpiony przez wynikający z podziału pracy nowy porządek, polegający na wzajemnej zależności, której źródłem są zróżnicowanie i specjalizacja.

Przedstawiona w tej rozprawie konstrukcja typologiczna odnosiła się do wszystkich społeczeństw (Z wyjątkiem najprostszych), zgodnie z założeniem, że wszędzie współwystępują oba typy organizacji społecznej i oba typy solidarności. Co więcej, typologia ta może być stosowana nie tylko do społeczeństw jako pewnych całości, lecz także do pewnych aspektów ich życia.

Jest to propozycja, co trzeba podkreślić, typologiczna, skonstruowana dla celów porównawczych. Mimo związków tej rozpraw)' (i innych prac Durkheima) z pewnymi typowo dziewiętnastowiecznymi problemami (takimi np. jak zagadnienie podziału pracy czy organicystyczne ujęcie społeczeństwa) nie ma w niej perspektywy ewolucjonistycznej. choć niektórzy, np. Parsons, odnajdują tam elementy ewolucjonistyczne i mówią raczej o połączeniu perspektyw)' porównawczej i ewolucyjnej.

De la division du travail social zajmuje wyjątkowe miejsce w twórczości Durkheima jako prezentacja podstawowych elementów jego koncepcji socjologii, charakterystycznych kategorii socjologicznych i pozytywistycznego programu badawczego. Z kolei wykładowi pozytywistycznej metodologii poświęcone były Zasady metody socjologicznej, a najpełniejszym rozwinięciem podstawowych kategorii jego socjologii, takich jak koncepcja społeczeństwa, świadomości zbiorowej czy wyobrażeń zbiorowych, były Elementarne formy życia religijnego. Także Le Suicide było pewną kontynuacją rozprawy De la division du travail social. Durkheim podejmuje tam, w kontekście analizy negatywnych skutków podziału pracy i patologicznych zjawisk w zakresie więzi społecznych, problematykę anomii, czyli .stanu rozprzężenia", niedostatecznej regulacji działań jednostek. Rozwinięciem tej perspektyw)' jest analiza samobójstw — zjawiska par excellence indywidualnego — w powiązaniu z różnymi czynnikami społecznymi, w tym także z różnymi formami integracji grup i zbiorowości. Zaproponowana przez Durkheima typologia samobójstw oparta jest na zmiennych relacjach czynnika jednostkowego i zbiorowego, wyraża niedostateczne lub nadmierne oddziaływanie relacji i norm społecznych na jednostkę. Durkheim wyróżnia samobójstwo egoistyczne, altruistyczne, samobójstwo anomiczne. fatalistyczne. Studium to może być kolejnym przykładem typowego dla autora łączenia teorii z materiałem faktograficznym. Durkheim przeprowadził analizę samobójstw w bardzo nowoczesny sposób, korzystając z danych statystycznych informujących o takich cechach samobójców, jak ich narodowość, religia, płeć. wiek. stan rodzinny i in. Była to metoda oryginalna i nowatorska. Koncepcja anomii weszła na trwałe do słownika socjologicznego, wykazując ogromną przydatność, a książka o samobójstwach należy do klasyki socjologii.

Religia i poznanie

Bodaj najczęściej, zwłaszcza współcześnie, za najważniejsze, najciekawsze, najbardziej oryginalne dzieło Durkheima uważane są Elementarne formy życia religijnego. Jest to ostatnie wielkie dzieło Durkheima opublikowane za jego życia, efekt kilkunastu lat pracy, produkt najlepszego, najbardziej aktywnego okresu twórczości. Może więc być traktowane jako pewne podsumowanie, synteza pracy bogatej i wielowątkowej.

W Elementarnych formach życia religijnego pojawiają się wszystkie podstawowe założenia teoretyczne i metodologiczne obecne we wcześniejszych pracach, wszystkie podstawowe problemy i kluczowe dla socjologicznego programu Durkheima kategorie: świadomość zbiorowa, wyobrażenia zbiorowe, typowe dla myśli Durkheima opozycje, takie jak społeczeństwo i jednostka, sacrum i profanum. jest też obecne stałe dążenie Durkheima do nadania socjologii statusu nauki przez ukazywanie społecznego charakteru zjawisk badanych dotąd przez inne dyscypliny, wykorzystywanie wiedzy konkretnej, materiałów faktograficznych, dążenie do odkrycia prawidłowości ogólnych życia społecznego, jest więc to dzieło kontynuacją, rozwinięciem i konsekwentnym zastosowaniem wielu wcześniejszych koncepcji i pomysłów. Metodologicznie — jest kontynuacją metody zaprezentowanej w Zasadach metody socjologicznej, teoretycznie — nawiązaniem do siatki pojęciowej przedstawionej w De la division du travail social. W Elementarnych formach życia religijnego Durkheim często odwoływał się do swoich wcześniejszych prac. a także do ustaleń innych badaczy z kręgu .L'Année Sociologique". Ogromny materiał faktograficzny, na którym książka jest oparta, został zgromadzony dzięki przeglądom i analizom wykonywanym w ramach .L'Année Sociologique". Słuszna wydaje się przeto opinia jednego z badaczy Durkheima. że książka ta jest wielką syntezą durkheimizmu (Namer. 1977).

Durkheimowska koncepcja socjologii — społeczeństwa i faktu społecznego — określiła wybór przedmiotu badań i sposobu jego badania. Zasadniczym tematem Elementarnych form życia religijnego jest religia, „rzecz wybitnie społeczna" — z uwagi na jej społeczną naturę, genezę, funkcje pełnione w zbiorowości. Durkheim dążył do naukowego i racjonalnego badania religii, do stworzenia ogólnej teorii zjawisk religijnych jako zjawisk społecznych. Badał zjawiska religijne sięgając do zjawisk najprostszych, najbardziej pierwotnych — do wierzeń totemicznych. Ich analiza prowadzi go do wniosku o społecznym charakterze nie tylko religii, ale i poznania: życie religijne jest źródłem wszystkich form myśli. W omawianym dziele została przedstawiona propozycja nie tylko socjologicznego badania religii, ale także socjologicznego ujęcia myśli ludzkiej Ukazany przez Durkheima społeczny charakter religii zawiera się zarówno w jej społecznym uwarunkowaniu, w jej przedmiocie (wyobrażenia religijne dotyczą rzecz)' społecznych), jak i w funkcjach społecznych — przede wszystkim integracyjnych, więziotwórczych, regulacyjnych.

Wykazanie społecznego charakteru religii pełni w systemie Durkheima szczególnie istotną rolę w związku z jego twierdzeniem o wyłanianiu się z religii innych systemów wyobrażeń i instytucji. .Prawie wszystkie wielkie instytucje społeczne mają swe źródło w religii" — powiada (Durkheim. 1990, s. 400). Nauka, prawo, moralność narodziły się z religii; pierwsze systemy wyobrażeń świata i człowieka, pierwsze kosmologie są produktem myśli religijnej. Wyprowadzanie różnych zjawisk i instytucji z religii, która jest instytucją par excellence społeczną, jest pośrednim sposobem wykazania ich aspołecznego charakteru: społecznej genezy i społecznej istoty. Dotyczy to również kategorii myśli i podstawowej aparatury logicznej, jaką posługuje się umysł ludzki.

Centralną częścią Durkheimowskiej socjologii poznania jest socjologia podstawowych kategorii poznania, będących jak gdyby „kośćcem intelektu", .niemal nieodłącznych od normalnego funkcjonowania umysłu". Ich analiza podjęta z perspektyw;,' socjologicznej miała doprowadzić do „odnowienia teorii poznania", rozwiązać tradycyjne problemy epistemologiczne, dyskutowane dotąd — jak zauważył Durkheim — wyłącznie przez filozofów. Socjologiczna teoria poznania miała dostarczyć odpowiedzi w sporze między apriorystami i empirystami o genezę poznania. Wy-chodząc od kategorii Arystotelesowskich, Durkheim analizował genezę pojęcia całości, przyczyny, rodzaju, także czasu i przestrzeni; inni durkheimiści zajmowali się kategoriami materii, przyczyny, substancji, osób)', a także czasu i przestrzeni. Dla tej problematyki szczególnie istotne były ustalenia Durkheima i Marcela Maussa. zawarte w artykule o pierwotnych klasyfikacjach, tak często przywoływanym na stronicach Elementarnych form życia religijnego. Analiza kilku przypadków klasyfikacji pierwotnych doprowadziła autorów do wniosku, że modelem porządku hierarchicznego, jaki zakłada każda klasyfikacja, a którego nie dostarcza „ani świat zmysłowy, ani nasza świadomość", jest społeczeństwo, system społeczny, relacje między ludźmi.

Analiza pierwotnych systemów myśli odsłania ich socjocentryzm: modelem dla klasyfikacji jest organizacja plemienia. „Pierwsze kategorie logiczne były kategoriami społecznymi" — powiada Durkheim. wskazując, że relacje między myślowo wyodrębnianymi i łączonymi grupami zjawisk i przedmiotów byty odwzorowaniem stosunków społecznych. Zgodnie z tym „socjologicznym kantyzmem" (jak Durkheimowska teorię poznania określa Anthony Giddensi wszystkie narzędzia, jakimi posługuje się myśl ludzka, mają społeczną genezę i społeczny charakter, wyrażają społeczeństwa, w głębi których powstały.

Rodzaj związków między dwoma porządkami: formami i systemami myśli a porządkiem społecznym, był określany przez Durkheima różnie i nie zawsze jednoznacznie, począwszy od twierdzeń wskazujących na związek przyczynowy, funkcjonalny, po relacje strukturalne miedz)' danymi ramami społecznymi a odpowiadającymi im kategoriami i pojęciami. Ten ostatni punkt widzenia okazał się najbardziej owocny w socjologii wiedzy, w antropologii kulturowej oraz w historii kultury. Tak więc Durkheim wniósł pionierski wkład także do badań związków między systemami myśli a organizacją społeczną.

Elementarne formy życia religijnego należą do klasyki różnych subdyscyplin socjologii i różnych dziedzin badań. Durkheim zapoczątkował i stworzył podstawy dla bardzo wielu dziedzin badań socjologicznych. Oprócz bezspornego wkładu w socjologię religii i socjologię poznania, w dziele tym znajduje się współcześnie zręby socjologii kultury, a także rozwijającej się intensywnie w ostatnich latach socjologii czasu.

Książka ta, oparta na materiałach antropologicznych, będąca analizą wielu elementów kultury i życia społecznego społeczeństw archaicznych, stanowi ważny element historii etnologii. Interdyscyplinarność — jak byśmy dziś powiedzieli — nie przejawia się jedynie w Elementarnych formach życia religijnego. Charakterystyczną cechą całej twórczości Durkheima są bliskie związki z wieloma innymi dziedzinami humanistyki, nie tylko z etnologią, jest to konsekwencja jego koncepcji socjologii i przewidzianego dla niej miejsca wśród innych nauk humanistycznych.

Socjologia i jej miejsce wśród nauk humanistycznych

Durkheim dowodzi! autonomii socjologii w sposób szczególny, przez ukazanie swoistości zjawisk społecznych, które nie są redukowalne do zjawisk psychologicznych czy biologicznych. Specyfika jego ujęcia polegała nie na wyodrębnieniu obszaru zainteresowań nowej nauki, nie na jej izolacji od innych nauk. lecz na ukazaniu swoistego charakteru faktów i sposobów ich wyjaśniania, jakiego nie uwzględniały już istniejące, uprawomocnione w zinstytucjonalizowanym świecie nauki dyscypliny, takie np. jak filozofia, biologia, psychologia. W Durkheimowskim programie nie chodziło o wyodrębnienie zakresu socjologii od zakresów innych dyscyplin. Przeciwnie, przez szeroką koncepcję faktu społecznego, zawierającego fakty prawne, moralne, religijne i inne, oraz przez podkreślenie społecznego (tzn. zdeterminowanego przez czynniki zbiorowe, a nie jednostkowe) charakteru zjawisk, jakimi zajmował)' się takie np. dyscypliny, jak prawo, historia, nauki o religii czy o języku, a więc nauki o pozycji ugruntowanej intelektualnie i instytucjonalnie. Durkheim łączył nową dyscyplinę z już istniejącymi. Tym, co je łączyło. był socjologiczny punkt widzenia. Twierdzenie, że nie ma wielu nauk o społeczeństwie, a jest tylko jedna, oraz powiązanie nowej nauki z już istniejącymi okazały się niesłychanie ważne dla instytucjonalizacji socjologii, były podstawą sukcesu jego programu i jego szkoły (Clark, 1973; Tarkowska. 1980).

Relacje między socjologią a innymi naukami polegają na ścisłym powiązaniu całej niemal humanistyki w taki sposób, iż to socjologia dostarcza naukom szczegółowym teorii, idei przewodnich i sposobów analizy zebranych przez nie faktów, one zaś dostarczają jej niezbędnych — ..by wyszła z fazy filo-zofii i zajęła należne sobie miejsce wśród nauki" — danych konkretnych, wiedzy o faktach. Drugim elementem programu Durkheima, tak ważnym dla dalszego rozwoju socjologii, bardzo atrakcyjnym i niezmiennie aktualnym, był)' postulaty powiązania teorii socjologicznej z badaniami i opisu konkretnych faktów życia społecznego z ich wyjaśnianiem. Owe dwa postulaty to dwie strony tego samego zagadnienia: związanie socjologii z innymi naukami, a refleksji teoretycznej z empirią było sposobem przekształcania socjologii w naukę, jednocześnie zaś sposobem unaukowienia dyscyplin szczegółowych, które zaczną wreszcie wyjaśniać, a nie tylko opisywać i gromadzić fakty.

Recepcja dzielą

W twórczości Durkheima widoczne są wpływy intelektualnej tradycji francuskiej począwszy od Monteskiusza. Kartezjusza i Rousseau po Claude'a Sa-int-Simona i Auguste'a Comte'a; dyskusja z koncepcjami poprzedników to stały element prac Durkheima. W czasie studiów Durkheim pozostawał pod wpływem filozofów neokantystów Charlesa Renou-vriera i £mile'a Boutroux oraz historyków — Fu-stela de Coulange'a i Gabriela Monoda. W jego twórczości znajduje wyraz także zainteresowanie angielską myślą społeczną — empiryzmem i utylitaryzmem — oraz niemieckim idealizmem, co skłania badaczy do opinii, że Durkheimowska socjologia jest „produktem syntezy" elementów różnych tradycji.

Oczywiście nie tylko różnym źródłom i inspiracjom socjologia Durkheimowska zawdzięcza swoją wielo-wymiarowość, wymykającą się prostym i jednoznacznym ocenom. Z tego punktu widzenia rzeczą niezmiernie ciekawą jest recepcja jego dzieła. Było ono w sposób wyjątkowy postrzegane i nader rozmaicie rozumiane, często sprzecznie, przeciwstawnie. Znamienny pod rym względem jest sporządzony przez Lukesa (1977, s. 3) zestaw etykietek nadawanych Durkheimowi. który miał być materialistą i idealistą, pozytywistą i metafizykiem, racjonalistą i irracjonalistą. dogmatycznym ateistą i mistykiem, wreszcie liberałem, konserwatystą i socjalistą. Świadectwem, z jednej strony, nie słabnącej popularności dzieła Durkheima. z drugiej — specyficznego, otwartego charakteru jego programu socjologii może być fakt. że tak wiele różnych kierunków i nurtów badań w socjologii i naukach pokrewnych przypisuje sobie powinowactwo z Durkheimem, który ma być twórcą czy prekursorem nie tylko funkcjonalizmu czy strukturalizmu. ale np. interakcjonizmu symbolicznego, co dostrzega się w ostatnich latach.

Rzadko który socjolog bywa tak rozmaicie odczytywany jak Durkheim. Dzieło jego stało się początkiem wielu kierunków badań, bogatym źródłem inspiracji i podlega nieustannej reinterpretacji. jest to związane z programem socjologicznym Durkheima — jego ramowym, otwartym, szerokim charakterem, skłaniają cym do rozmaitych kontynuacji, stanowiącym źródło rozmaitych interpretacji |emu zawdzięczała socjologia Durkheimowska instytucjonalizację w systemie szkolnictwa uniwersyteckiego we Francji, jemu zawdzięcza trwałe miejsce w naukach społecznych. Tym bardziej trwałe, że bliskie współczesnym tendencjom w kierunku integracji rozproszonej, rozczłonkowanej wiedzy. Pod tym względem dorobek Durkheima — i durkheimistów — jest bardzo nowoczesny i niezwykle aktualny.

Nie zawsze dzieło Durkheima było odbierane pozytywnie, zawsze jednak spotykało się z bardzo żywą reakcją specjalistów z różnych dziedzin. Wszystkie prace Durkheima w momencie ich publikacji wzbudzały ogromne zainteresowanie współczesnych, często krytyczne i polemiczne.

Po śmierci Durkheima spuścizna jego przechodziła różne fazy. Były one związane z działalnością i losami szkoły durkheimowskiej, z kolejno podejmowanymi próbami reaktywowania rocznika socjologicznego, z inicjatywami utrwalenia jego dzieła przez publikację tekstów rozproszonych lub wcześniej nie publikowanych. Zadaniu temu poświęcił się przede wszystkim Mauss.

Kryzys socjologii Durkheimowskiej we Francji, łączący się z upadkiem szkoły durkheimowskiej. nastąpił w późnych latach trzydziestych. Różne czynniki złożyły się na to. że była ona wówczas traktowana jako staroświecka i dogmatyczna i że socjologowie francuscy poszukiwali innych, głównie amerykańskich, inspiracji, zwrócili się ku badaniom empirycznym, ku technikom sondażowym.

Od polowy lat sześćdziesiątych obserwujemy w socjologii światowej renesans zainteresowań Durkheimem i durkheimizmem. Zaznaczył się on najpierw w Stanach Zjednoczonych, gdzie do większej niż gdzie indziej popularności idei Durkheima przyczyniły się prace Parsonsa i Roberta K. Mertona, następnie dotarł do Francji. Renesans ten ma różne postacie, takie jak reedycje dzieł Durkheima i jego współpracowników, reinterpretacje ich podstawowych koncepcji, nowe, krytyczne monografie poświęcone życiu i dziełu, oparte na analizach archiwalnych, nie znanych dotychczas dokumentach, ustnych relacjach I dokumentach osobistych. Nowe koncepcje W dziedzinie socjologii nauki. np. koncepcja instytucjonalizacji nauki, okazują się płodne i odkrywcze w zastosowaniu do Durkheima i jego szkół)'. Po-wstanie nowych subdyscyplin socjologu, takich jak wyrastająca z dziedzictwa Durkheimowskiego. intensywnie rozwijająca się w ostatnich latach socjologia czasu, ukazują w nowym świetle twórczość Durkheima. skłaniają do powrotu do jego teorii. Powstanie w roku 1975 Croupe d'Études Durkheimiennes pod kierunkiem Philippe'a Besnarda i jej działalność, prace Terry'ego Clarka, Nandana czy monografia Lukesa są przykładem głębokich, dociekliwych poszukiwań, wyznaczonych nowymi potrzebami i nowymi zainteresowaniami. Należy przyznać rację autorowi monumentalnej pracy o Durkheimowskiej socjologii religii, że po okresie pewnego zachwiania pozycji Durkheima i durkheimizmu w dziejach socjologii można dziś mówić o ostatecznym tryumfie Durkheima (Pickering, 1984, s. 523). Miejsce, jakie jego dzieło zajmuje we współczesnej socjologii, potwierdza opinię Lewisa Coserà, że jeśli Durkheim nie jest ojcem, to z pewnością jest przodkiem nas wszystkich (Coser. 1971, S. 173).

Ani te dyskusje, ani nowe poszukiwania nie znajdują większego odbicia w socjologii polskiej, w sposób umiarkowany zainteresowanej Durkheimem i socjologią francuską. Najpełniejszym wykładem twórczości Durkheima w socjologii polskiej pozostają prace Jerzego Szackiego (Szacki. 1964: 1981). Z rzadka pojawiają się publikacje dotyczące jakiegoś fragmentu twórczości Durkheima lub durkheimistów. Co więcej, polski przekład fundamentalnych Elementarnych form życia religijnego — drugiej dopiero książki Durkheima przełożonej na język polski — nie okazał się wydarzeniem w życiu naukowym. Choć, jak się uważa, rola Durkheima w socjologii i dla socjologii może być porównywalna tylko z rolą Maxa Webera, w socjologii polskiej autor Elementarnych form życia religijnego pozostaje w wyraźnym cieniu autora Etyki protestanckiej.