Co to jest pedagogika ?
Pedagogika – wyw. się z greckiego słowa paidagogos (paidos-chłopiec), (ago(s)-prowadzący) tj. prowadzący chłopca. Pedagogika jako dyscyplina naukowa pojawiła się w XIX w. Herbart ojciec pedagogiki. Oddzielił on pedagogikę od filozofii i psychologii. Zakładał, że filozofia wyznacza cel wychowania natomiast psychologia środki jak te cele zrealizować. Przedmiotem pedagogiki jest wychowanie i kształcenie.
Pedagogika wg. Stefana Kunowskiego - jest to wszechstronna nauka o całej rzeczywistości wychowawczej w, której istotę stanowi całożyciowy rozwój człowieka, tak dodatnie jak i ujemne wpływy jednych ludzi na drugich oraz wypływy środowiska.
Co to jest pedagogika ogólna ?
To wiedza teoretyczna i praktyczna wychowania, to dział pedagogiki zajmujący się podstawami teoretycznymi. W skład pedagogiki ogólnej wchodzą działy tematyczne:
1. Filozofia wychowania.
2. Aksjologia wychowania (nauka o wartościach).
3. Współczesne kierunki i ideologie pedagogiczne.
4.Metodologiczne przesłanki pedagogiki.
5.Język pedagogiki (podstawowe terminy).
6.Metateoria pedagogiki(teoria danej teorii).
7.Współczesne konteksty wychowania.
8.Tożsamość pedagogiki.
9.Relacje między teorią a praktyką edukacyjną (jak wykorzystać teorie w życiu).
Co to jest wychowanie ?
Szerokie rozumienie – koncentruje się zarówno na rozwoju zmysłowym i uczuciowym jednostki jak również na sferze motywacji i konkretnych działań. W tym więc ujęciu chodzi o kształtowanie osobowości pod względem wszystkich jej cech. W tym ujęciu przedmiotem wychowania jest całość psychiki człowieka.
Wąskie znaczenie – wychowanie rozumie się jako kształtowanie charakteru jednostki, a więc chodzi o takie działania, które skierowane są na cele całościowe w tym cele moralne. Wychowanie w tym ujęciu wiąże się z i wpływa na przeżycia emocjonalno-motywacyjne jednostki.
Nauki współpracujące z pedagogiką.
Pedagogika współpracuje z naukami takimi jak: psychologia, filozofia, medycyna, socjologia, ekonomia. Nie ma takiej dziedziny z którą pedagogika ogólna by nie współpracowała.
Sybdyscypliny pedagogiczne.
Podstawowe subdyscypliny pedagogiczne:
Teoria wychowania
Historia wychowania
Pedagogika ogólna
Dydaktyka
Dyscypliny szczegółowe:
Pedagogika szkolna
Pedagogika wczesnoszkolna
Pedagogika ogólna
Pedagogika opiekuńczo wychowawcza
Pedagogika przedszkolna
Pedagogika dorosłych
Pedagogika pracy
Pedagogika rodziny
Pedagogika specjalna:
- oligofrenopedagogika (niepełnosprawni umysłowo)
- surdopedagogika (niesłyszący)
- tyflopedagogika (niewidomi)
- resocjalizacja
- pedagogika zdolności.
Cechy wychowania, cele, zadania, funkcje, formy, zasady, metody.
Cechy wychowania wg. M. Łobockiego:
1. Złożoność wychowania – wychowanie zależy od czynników wewnętrznych i zewnętrznych, otoczenia, w którym np. wychowanek się wychowuje tj. rodzina, gr. rówieśnicza, śr. lokalne, media – (tv, internet, gry komputerowe, filmy), miejsce zamieszkania – dzielnica, instytucje – (kościół, poradnie, policja, kurator, sąd, szkoła). Wychowawca jest tylko jednym z elementów wychowania.
2. Długotrwałość wychowania - wychowanie jest procesem, który trwa bardzo długo.
3. Relatywność wychowania - względność - jest to trudność przewidywania końcowego wychowania.
4. Interakcyjność wychowania - świadomość celów wychowania.
5.Intencjonalność wychowania – wychowawca jest świadomy celów jakie pragnie realizować w wyniku planowo organizowanej działalności wychowawczej.
Cele wychowania:
Cel tradycyjny, wynika ze szkoły Herbarta, wychowawca decyduje co wychowanek osiągnie, kieruje nim.
Cel postmodernistyczny, szkoła Deweya, wychowanek współuczestniczy w wyborze celu, współpraca wychowawcy z wychowankiem.
Zadania wychowania:
1. społeczne - przygotowanie człowieka do życia w społeczeństwie (uczenie go zasad i norm społecznych, wzorów zachowań),
2. kulturowe - przyswojenie dorobku materialnego i duchowego ludzkości,
3. moralne (egzystencjalne) – ma pomóc wychowankowi w jego problemach egzystencjalnych, tożsamościowych, uczyć wyborów natury etycznej,
4. biologiczne - dbanie o rozwój fizyczny i psychiczny człowieka (rozwój fizyczny i psychiczny muszą iść w parze).
Funkcje wychowania:
1. funkcja KULTUROTWÓRCZA – tworzenie i rozwój kultury,
2. funkcja PSYCHOLOGICZNA – uczenie myślenia, rozwijanie pamięci, uczenie radzenia sobie ze stresem itp.
3. funkcja TECHNICZNA – przygotowanie do pracy,
4. funkcja BIOLOGICZNA – oznacza, że wychowanie wpływa na sytuację zdrowotną, emocjonalną i fizyczną swojego i odwrotnie, sytuacja zdrowotna, emocjonalna i fizyczna wpływa na wychowanie.
5. funkcja PATRIOTYCZNA – uczenie miłości do ojczyzny, do miejsca zamieszkania,
6. funkcja EKONOMICZNA – uczenie oszczędności, wydajności pracy – jak już coś robię, to robię to dobrze w jak najbardziej optymalnym czasie,
7. funkcja POLITYCZNA – uczenie pokoju międzynarodowego, tolerancji i współpracy między narodami, wyznań, kultur (ale tylko wtedy, gdy je poznamy).
FORMY wychowania – organizacja działań wychowawczych, sytuacje w których to wychowanie przebiega:
• indywidualne,
• grupowe;
Inaczej wychowujemy jednostkę, inaczej pracujemy z grupą. Podział form wychowania ze względu na:
➢ ze względu na relacje – rywalizacja lub współpraca – rywalizację stosujemy bardzo często aby osiągnąć dobre wyniki, aby zmobilizować jednostkę do działania, natomiast współpracę stosuje się wówczas, kiedy grupa jest podzielona – wspólny cel łaczy grupę;
➢ ze względu na przedmiot:
◦ wychowanie przez pracę (cały dział ergoterapii),
◦ wychowanie przez naukę,
◦ wychowanie przez zabawę,
◦ wychowanie przez sztukę (szeroko rozumianą).
ZASADY WYCHOWANIA – normy, reguły postępowania wychowawczego, które obowiązują wychowawcę w pracy wychowawczej:
1. zasady OPERACYJNE:
a) poszanowanie godności wychowanka – w praktyce oznacza to traktowanie podmiotowe, akceptacja wychowanka takiego jakim on jest; nie oceniamy poglądów wychowanka i jego rodziny czy środowiska, ale możemy mówić na temat tego co robi.
b) stopniowanie wymagań wychowawczych – w wychowaniu nie ma możliwości wymagania od dziecka, żeby w ciągu kilku godzin czy dni osiągnął szczyty. Jest to ważne, ponieważ dziecko będzie się bardziej starało osiągnąć stopniowe sukcesy. Dziecko może walczyć z presją małymi krokami po to, żeby uwierzyć w siebie.
c) konsekwencja wymagań wychowawczych – wychowanie bez konsekwencji to nie wychowanie. W wychowaniu są potrzebne zasady. Jeśli my jako rodzic nie ustalimy zasad i nie będziemy konsekwentni to dzieci uzgodnią te zasady za nas.
d) dyscyplinowanie zachowań – nie można całe życie głaskać swojego dziecka. Jeśli widzimy niewłaściwe zachowanie dziecka, to trzeba go natychmiast dyscyplinować. Dziecko musi mieć obowiązki poza tym, że się uczy. Musimy dostrzegać każdy element niewłaściwego zachowania.
2. zasady KIERUNKOWE:
a) indywidualizacja procesu wychowawczego – każde dziecko jest inne, potrzebuje innych metod wychowawczych. Ta zasada jest łatwa w zastosowaniu w przypadku, kiedy mamy 1, 2, 3 wychowanków, a co jeśli mamy klasę?
b) zasada nauczania wychowującego – nie ma nauczania bez wychowania i wychowania bez nauczania. Są nauczyciele, którzy mówią, że są tylko nauczycielami, ale tego nie da się oddzielić, bo nauczyciel oddziałuje na ucznia.
c) integracja oddziaływań wychowawczych – oznacza to, że wszystkie środowiska wychowujące powinny pracować nad jednostką w jednym kierunku – nie może być tak, że rodzice swoje, nauczyciele swoje, grupa rówieśnicza swoje, media swoje. Najważniejsza z tych wszystkich jest integracja w rodzinie, bo jeśli tam jest silna integracja, to wszystkie inne środowiska mają mniejszy wpływ na jednostkę.
d) aktywizowanie wychowanka do samowychowania – zadaniem wychowania jest przygotowanie dziecka od najmłodszych lat to tego, że powinien wziąć odpowiedzialność za swoje samowychowanie. Wychowawca powinien to robić świadomie. Rodzic musi być świadomy tego, że dziecko kiedyś będzie samodzielne.
e) kształtowanie środowiska wychowawczego – nie wystarczy pracować z wychowankiem, ale czasem trzeba pracować z jego środowiskiem.
3. zasady NACZELNE:
a) zasada wychowania perspektywicznego – przewidywanie przyszłości, to do czego dążymy.
METODY WYCHOWAWCZE – to pewien sposób postępowania wychowawczego, które ma jakiś rezultat. Musimy najpierw określić cel jaki chcemy osiągnąć.
Metody wychowania wg. M. Łobockiego:
a) metoda MODELOWANIA (inaczej NAŚLADOWNICTWO) – pokazywanie dziecku pewnych modelów, zachowań poprzez dawanie własnego przykładu – nie trzeba dziecku mówić, że trzeba uprawiać sport, wystarczy mu to pokazać.
b) PERSWAZJA – przekazywanie dziecku informacji poprzez komunikaty co ma zrobić, a czego robić nie powinno,
c) metoda ZADANIOWA – dajemy dziecku pewne zadania do wykonania, a później go z tego rozliczamy,
d) metoda KAR i NAGRÓD – wzmocnień negatywnych i pozytywnych:
Nagroda:
• wzmacnia i motywuje do działania,
• wzmacniamy poczucie jego własnej wartości,
• daje przyjemne uczucia,
• wzmacnia relacje między nagradzanym a nagradzającym,
• zawsze powinna być publiczna, przez co motywuje do działania inne jednostki.
Błędy popełniane przy nagradzaniu:
• zbyt późne nagradzanie (nagradzanie musi wystąpić zaraz po reakcji),
• nagrody nieproporcjonalne do reakcji (czasem zbyt duże, czasem zbyt małe),
• brak konsekwencji (czasami nagradzamy dane zachowanie, a czasem zapominami o nagrodzie),
• sprawiedliwość w nagradzaniu (szczególnie zauważalne u rodzeństwa, kiedy jedno dziecko jest bardziej wyróżniane),
• nagradza sie bierność i nic nie robienie (np. nagradzanie dzieci w klasie tylko dlatego, że kompletnie nic nie robiły, tylko grzecznie siedziały),
Rodzaje nagród:
• rzeczowe,
• uznanie, pochwała,
• nagroda przez sprawienie przyjemności (pozwolenie wychowankowi na robienie czegoś co lubi),
• okazanie zaufania.
Kary – mają za zadanie wyeliminować niewłaściwe zachowanie, żeby wychowanek w przyszłości nie
powtarzał tego zachowania. Warunki dawania kary:
• karę stosujemy w "cztery oczy", a nie na forum (inaczej wyśmiewamy i poniżamy wychowanka),
• spójność kary – to samo zachowanie nie może być raz karane a raz nagradzane,
• brak nagród to też kara,
• wielkość i natężenie kary – kara musi być odpowiednia do przewinienia,
• kara powinna być sprawiedliwa,
• zanim damy karę należy upewnić się, czy istnieją jakieś inne metody (należałoby zadać sobie pytanie "Czy to jest dobre, że ja tę karę zastosuję?").
• W konstytucji RP jest zapisane, że żaden obywatel kraju nie może być karany fizycznie.
Rodzaje kar:
• naturalna – naturalna reakcja po niewłaściwym zachowaniu (dziecko nie chce ubrać kurtki – będzie mu zimno). Można jak najbardziej stosować tego typu kary, ale przy zapewnieniu dziecku maksymalnego bezpieczeństwa.
• tłumaczenie i wyjaśnianie – ciągłe omawianie czego dziecko robić nie powinno. Trzeba przy tym wyjść z założenia, że jedna rozmowa nie wystarczy, czasem trzeba miesięcy, albo nawet lat. Trzeba pamiętać, że jeśli coś tłumaczymy, to nigdy pod wpływem emocji.
• odmawianie przyjemności,
• wyrażanie swego smutku i zawodu,
• czasowe odebranie przywileju lub pełnionej funkcji.
Typy wychowawców wg Korczaka.
Typy negatywne:
1. wychowawca BRUTAL – nie szanuje własności dziecka, zakłada, że skoro dziecko nie pracuje, to nic nie może do niego należeć. Tym czasem każde dziecko ma potrzebę posiadania czegoś na własność. Są sytuacje, kiedy może zajrzeć dziecku do plecaka, czy szafki, ale tylko wtedy, gdy podejrzewa, że z dzieckiem jest coś nie tak. Korczak sprzeciwiał się czytaniom listów dzieci.
2. wychowawca DOZORCA - /pilnowacz/ ciągle chodzi za dzieckiem, musi koniecznie wiedzieć gdzie, z kim i dlaczego dziecko się gdzieś znajduje, co robi i dlaczego to robi. Skrajny przypadek, patologiczne pilnowanie – wtedy taki wychowawca nie uczy dziecka samodzielności, a przecież dziecko musi być kiedyś samodzielne.
3. wychowawca TYRAN – to taki, który używa siły fizycznej.
4. wychowawca APOSTOŁ – wszystko robi za dziecko i dla dziecka. Sam chodzi brudny i głodny, ale ważne, żeby wychowanek był czysty i najedzony. Są rodzice, którzy mówią – "ja zrobię to szybciej", "ja zrobię to lepiej" – taką postawą rodzic prowadzi do negatywnej sytuacji, w której wychowuje jednostki niezaradne życiowo.
5. wychowawca LIBERAŁ – idzie na łatwiznę w pracy, nie ma zmartwień ani problemów.
6. wychowawca PRZYRODNIK – faworyzuje dzieci, wybiera tzw. "wybrańców" i uważa ich za "naj...", a kiedy im się coś nie udaje, to za wszelką cenę tłumaczy i usprawiedliwia ich niepowodzenie lub zachowanie.
7. wychowawca DOGMATYK – urabia wszystkich według jednego wzoru – wszyscy są tacy sami, powinni tak samo wyglądać i zachowywać się, stosuje stale te same metody.
8. wychowawca IDEALISTA – wierzy w czyste dusze dzieci, każde dziecko jest dobre, idealne.
9. wychowawca RUTYNIARZ – wykonuje mechanicznie swoją pracę, często powtarza swoje czynności, nie wchodzi "w głąb" dziecka.
10. wychowawca BEZ SAMOKONTROLI I SAMOOCENY – nie kontroluje się i nie przyjmuje trudnej krytyki (wszyscy są winni tyko nie ja).
II. Typy pozytywne:
1. wychowawca PRACOWNIK – rzetelnie wykonuje swoją pracę, sumiennie, pracuje systematycznie, jest punktualny, uczciwie wykonuje swoje zadania.
2. wychowawca DIAGNOSTYK – potrafi rozpoznawać potrzeby dziecka, jego słabe i mocne strony, podejmuje wszelkie wysiłki, aby odkryć przyczynę zaistniałej sytuacji.
3. wychowawca ORGANIZATOR – lubi swoją pracę, motywuje wychowanków do rozmaitych działań.
4. wychowawca ODPOWIEDZIALNY – czuje odpowiedzialność za wychowanka, ale i za cały procesach wychowania.
5. wychowawca OGRODNIK – /podlewa, pielęgnuje/ po prostu towarzyszy dziecku, jak trzeba to pomaga.
Wychowawca PILĘGNIARZ – potrafi wychowywać bez obrzydzenia. Dotyczy to np. sytuacji, kiedy pracujemy z osobami, które leżą – trzeba kogoś myć, przewinąć itp.
7. Wychowanie w ujęciu psychologicznym.
1. WYCHOWANIE W UJĘCIU BEHAWIORYZMU – w wychowaniu należy stosować wzmocnienia. Człowiek jest zewnątrzsterowny, a dzięki wzmocnieniom wywołuje się w wychowanku określone oczekiwane zachowania. Wychowawca musi mieć jednak swój plac, wzór do którego pragnie dążyć, często decyduje za wychowanka w kwestii tego co jest dla wychowanka dobre, a co złe;
2. TEORIE HUMANISTYCZNE – najważniejszy jest człowiek, najważniejsze jest to, że jest wolny, ma prawo wyboru, sam podejmuje decyzje. Człowiek powinien sam się realizować, wychowawca ma go wspierać, uwalniać jego potencjał, towarzyszyć, pozwolić na samorealizację i dać możliwości do tej samorealizacji;
3. TEORIE PSYCHOSPOŁECZNE – kładą nacisk na relacje człowieka z jego otoczeniem, mówią o tym, ze należy zajmować się nie tylko jednostką ale i jej środowiskiem. Wychowawca ma zatem pracować z jednostką, a przede wszystkim z jej otoczeniem (rodzina, rówieśnikami, dzielnicą itp.);
Filozofia wychowania.
I. ONTOLOGIA WYCHOWANIA – to pytanie:
• o istotę bytu,
• o naturę zjawisk edukacyjnych,
• o naturę porządku edukacyjnego,
• o genezę interakcji edukacyjnych,
• o przemianach systemu edukacyjnego
II. EPISTEMOLOGIA WYCHOANIA:
• poznanie porządku edukacyjnego,
• pytanie kto i po co poznaje ten porządek edukacyjny,
• jaki jest stan realny i idealny w poznaniu zjawisk edukacyjnych,
III. AKSJOLOGIA WYCHOWANIA:
• wartości w wychowaniu,
• normatywny porządek edukacyjny,
• status wartości wychowawczych,
• geneza wartości wychowawczych;
Zadania filozofii wychowania:
1. analizuje język pedagogiczny – określone pojęcia, pogłębia sens wypowiedzi pedagogicznej;
2. zadania krytyczne i antydogmatyczne – krytyka założeń pedagogicznych, koncepcji pedagogicznych, teorii wychowawczych; krytyka nie musi oznaczać czegoś negatywnego. Jednak nie można krytykować ideologii – one są trwałe i niezmienne;
3. zadania holistyczne – całościowej ujmowanie zjawisk pedagogicznych, synteza wiedzy pedagogicznej;
4. poszukiwanie sensu wychowania, znaczenia i genezy wychowania;
5. myślenie perspektywiczne o wychowaniu – przewidywanie różnych zjawisk pedagogicznych, myślenie o przyszłości wychowania;
NURTY FILOZOFII WYCHOWANIA:
1. Nurt teistyczny – zakłada boski akt pochodzenia człowieka, zakłada też dualizm człowieka stworzonego na obraz i podobieństwo Boga.
2. Nurt naturalistyczny – zakłada się biologiczny aspekt bytu ludzkiego, człowiek to twór przyrody. Założenia wychowania: utożsamia się je z naturalnym rozwojem, człowiek jest z natury dobry, każdy jest inny, wychowanie nie powinno być sztuczne, lepiej uczyć umiejętności, wychowawca powinien motywować, pobudzać do rozwoju
3. Nurt socjologiczno – kulturowy – człowiek jest tworem i twórcą kultury, cywilizacji i społeczeństwa, nurt techno ekonomiczny – człowiek przywiązuje wagę do kultury materialnej. Nurt ten akceptuje wychowanie przez pracę. Założenia wychowania przez pracę: człowiek ma potrzeby materialne, które są dla niego najważniejsze i zaspokaja je własnymi wytworami, wytwarza dobra materialne posługując się stworzonymi przez siebie narzędziami, człowiek przekształca środowisko naturalne, nurt społeczny – znaczenie mają relacje międzyludzkie. Stajemy się ludźmi w procesie socjalizacji, wychowanie to planowa działalność uspołeczniająca na rzecz zachowań akceptowalnych społecznie.
Ideologie wychowania.
WSPÓŁCZESNE IDEOLOGIE WYCHOWANIA – teoria jest zmienna, można ją badać, zmieniać, krytykować – ideologii nie!!!
TRZY GŁÓWNE IDEOLOGIE WYCHOWANIA (KOLBERG, MEYER):
IDEOLOGIA ROMANTYCZNA (Korczak, Freud, Rousseau) - dziecko jest najważniejszym elementem rozwoju, wiedza pochodzi z wnętrza doświadczenia człowieka, jest subiektywna; teoria rozwoju człowieka. Podstawowe pojęcia: samorozwój, tożsamość. Cel wychowania to rozwój człowieka, ujawnienie jego wrodzonych predyspozycji. Cel skupiony jest na wewnętrznych przeżyciach człowieka. Zadaniem wychowania jest ochrona wewnętrznego ja dziecka
IDEOLOGIA TRANSMISJI (Herbert, Muszyński) - wiedza jest tym co obiektywne i sprawdzalne. Założeniem jest stymulacja z zewnątrz. Cele wychowania: uzyskanie pewnych standardów wiedzy i zachowań, cele wychowania skupione są na zachowaniu człowieka; zadaniem wychowania jest przekazywanie wiedzy, umiejętności, norm
IDEOLOGIA PROGERSYWNA (Kolberg, Dewey) – wychowanie to podtrzymywanie naturalnych relacji dziecka z jego otoczeniem społecznym. Celem wychowania jest nabycie umiejętności rozwiązywanie problemów, aktywność człowieka w rozwiązywaniu tych problemów. Najwyższą wartością są zasady etyczne, które wyznaczają cele i środki wychowania.
Co to jest metateoria ?
1. analiza teoretyczna rożnych procesów, teorii, poglądów, nurtów pedagogicznych;
2. dyscyplina odrywająca i systematyzująca prawidłowości wychowania, kształcenia człowieka nieograniczone czasowo i przestrzennie (wchodzimy w historię i nie ograniczamy do danego kraju);
3. jest to dyscyplina, która analizuje i porządkuje dorobek naukowy pedagogiki praktycznych;
4. jest to dyscyplina względnie niezależna od doraźnych sytuacji ideologicznych, światopoglądowych, kulturowych.
Dziesięciościan edukacji.
1) GLOBALIZACJA – edukacja zajmuje się światem, problemami środowiskowymi; niedomiar: zwracanie uwagi na swoje problemy,
nadmiar: wyolbrzymiamy problemy światowe
2) ETATYZACJA – znalezienie swojego miejsca w świecie,
niedomiar: anarchizm,
nadmiar: etatyzm
3) NACJONALIZACJA – naród, obyczaje, tradycje,
niedomiar: brak zainteresowania, alienacja, aspołeczność,
nadmiar: nacjonalizm, nazizm
4) KOLEKTYWIZACJA – interesuje mnie interes klasowy,
niedomiar: partyjność,
nadmiar: kolektywizm
5) POLITYZACJA, PROFESJONALIZACJA – organizacje i instytucje, wychowanie do pełnienia ról społecznych,
niedomiar: alienacja pracy,
nadmiar: wychowanie do instytucji, organizacji
6) SOCJALIZACJA – USPOŁECZNIANIE PIERWOTNE –
niedomiar: przekraczanie norm społecznych,
nadmiar: lokalne widzenie siebie i świata
7) INKULTURACJA I PERSONALIZACJA –
niedomiar: analfabetyzm kulturowy i funkcjonalny, brak zasad i norm społecznych,
nadmiar: przesąd w procesach edukacyjnych, koncentracja na wielkich ideałach
8) WYCHOWANIE I JURDYFIKACJA –
niedomiar: wykroczenie przeciw normom społecznym, brak świadomości praw i obowiązków,
nadmiar: osobowość zewnątrz sterowna, sztywność osobista
9) KSZTAŁCENIE I HUMANIZACJA –
niedomiar: analfabetyzm funkcjonalny,
nadmiar: akademizm, konserwatyzm poznawczy
10) HOMINIZACJA – kształcenie cech gatunkowych człowieka, wychowanie zdrowotne, niedomiar: niedomogi organizmu, kalectwa, niedorozwój,
nadmiar: ustawiczne wglądanie w siebie, przesadna odpowiedzialność