Status i role międzynarodowe państw oraz innych uczestników stosunków międzynarodowych

Popiuk – Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania

Pojęcie uczestnika stosunków międzynarodowych

• Na arenie międzynarodowej działają także liczne podmioty niepaństwowe (pozapaństwowe). Są wśród nich m. in.: partie polityczne, kościoły, fundacje, przedsiębiorstwa gospodarcze, organizacje mniejszości narodowych, tajne związki terrorystyczne, a także bardzo zróżnicowana grupa organizacji międzynarodowych.

• W badaniach stosunków międzynarodowych bierze się pod uwagę nie tylko działalność państw, ale także w coraz szerszym zakresie aktywność innych sił społecznych. Łącznie podmioty te określa się zazwyczaj wspólnym mianem uczestników stosunków międzynarodowych.

• Aktywność międzynarodowa to najbardziej ogólne określenia różnych przejawów celowego i czynnego stosunku do rzeczywistości międzynarodowej. Aktywność ta jest więc świadomym i celowym postępowaniem niezależnie od czasu jego trwania, skomplikowania czy wydatkowania energii. Międzynarodowy charakter ma ona wtedy, gdy jest podejmowana i realizowana w stosunku do tego, co stanowi zagranicę dla jej podmiotu.

• Wyróżnia się dwie formy aktywności międzynarodowej – czynności i działania. Czynności są krótkotrwałe i mniej skomplikowane, podczas gdy działania są długotrwałe, złożone, wymagające więcej wysiłku i dla całego procesu aktywności ważniejsze. Na przykład polityka zagraniczna jest procesem działań, a głosowanie na konferencji międzynarodowej można uznać za czynność. To jednak właśnie działania, traktowane jako zespoły czynności, są podstawową formą aktywności międzynarodowej.

• Działania typowo wewnętrzne nie kształtują same środowiska międzynarodowego, lecz jedynie warunkują aktywność podmiotów zewnętrznych. Trzeba jednak podkreślić, że pod wpływem narastających współzależności międzynarodowych coraz więcej wydarzeń wewnętrznych wywołuje reakcje zagraniczne.

• Uczestników stosunków międzynarodowych można określić jako podmioty zdolne do aktywności międzynarodowej, a więc co zmieniania lub utrwalania w sposób zamierzony stanów środowiska międzynarodowego. Warto podkreślić, że 1) uczestnik jest tylko jednym z elementów szerszej zbiorowości podmiotów podejmujących aktywność tego samego typu, 2) aktywność uczestnika jest częścią składową całości stosunków międzynarodowych, 3) każdy uczestnik ma swój udział w rezultatach zbiorowej aktywności, którymi są procesy i zjawiska międzynarodowe oraz odpowiadające im stany środowiska międzynarodowego.

Zróżnicowanie uczestników stosunków międzynarodowych

• Uczestnicy stosunków międzynarodowych są zbiorowością bardzo liczną i niejednorodną. Różnią się między sobą wieloma istotnymi cechami. Jedną z najważniejszych jest sam charakter podmiotów uczestniczących, decydujący o specyfice ich położenia międzynarodowego i aktywności. Biorąc pod uwagę to kryterium, można wyróżnić dwie podstawowe grupy uczestników stosunków międzynarodowych – państwa i uczestników niepaństwowych (pozapaństwowych). Ta druga grupa obejmuje: 1) narody, 2) zbiorowe podmioty międzypaństwowe – organizacje międzyrządowe, Unię Europejską i inne luźniejsze związki państw, 3) zbiorowe podmioty międzyspołeczne (prywatne) o charakterze niekomercyjnym – międzynarodowe organizacje pozarządowe, ruchy i sieci międzyspołeczne, fundacje, kościoły, organizacje terrorystyczne, 4) zbiorowe podmioty gospodarcze (komercyjne) – przedsiębiorstwa, grupy przestępcze, 5) prywatne i subpaństwowe podmioty krajowe (np. partie polityczne, organizacje społeczne, osoby fizyczne, regiony, miasta).

• Państwa są powszechnie uważane za najważniejszych, centralnych uczestników stosunków międzynarodowych. Przemawiają za tym następujące argumenty. Po pierwsze, państwa są elementarnymi jednostkami środowiska międzynarodowego, będącymi równocześnie najwyżej zorganizowanymi podmiotami zbiorowymi, włączającymi pod swoje zwierzchnictwo wszystkie jednostki i grupy społeczne. Po drugie, państwa są najbardziej wpływowymi uczestnikami życia międzynarodowego. Pozostałe podmioty działają w cieniu państw, zazwyczaj za ich pośrednictwem bądź przyzwoleniem, wyraźnym lub milczącym. Po trzecie, stosunki między państwami są fundamentem całości stosunków międzynarodowych, decydujących o ich charakterze, stanie i rozwoju.

• Państwo z chwilą powstania uzyskuje zdolność do aktywności międzynarodowej. Uczestnictwo państwa można więc uznać za pierwotne, wynikające z samego faktu jego istnienia, a nie z nadania przez czynnik zewnętrzny. Każde państwo ma niezbywalne prawo do suwerennego reprezentowania i prowadzenia swoich interesów w środowisku międzynarodowym. Przedmiot międzynarodowej aktywności państwa jest w zasadzie nieograniczony. Może ono zatem zajmować się wszelkimi sprawami, których podjęcie jest konieczne z punktu widzenia dobra publicznego. Formy aktywności międzynarodowej państwa są bardzo zróżnicowane. Do najważniejszych należy zaliczyć: utrzymywanie stosunków z innymi uczestnikami, w tym stosunków dyplomatycznych i konsularnych z państwami, zawieranie umów międzynarodowych, współtworzenie organizacji międzynarodowych i uczestnictwo w nich oraz udział w konferencjach międzynarodowych, korzystanie ze środków pokojowego rozwiązywania sporów, w tym z sądów międzynarodowych, a także sił zbrojnych.

• Zdolność do działań międzynarodowych jest wspólna wszystkim państwom i stanowi ich stały, powszechny oraz niezbywalny atrybut zewnętrzny, jednak państwa korzystają z tego atrybutu w zróżnicowanym stopniu. Mówiąc inaczej, choć państwa z istoty swej są potencjalnie jednakowymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, w praktyce zakres ich zdolności do działań międzynarodowych jest zróżnicowany. Zależy on od czynników wewnętrznych i zewnętrznych.

• Po pierwsze, zakres efektywnej zdolności do działań międzynarodowych jest pochodną potencjału państwa, jego zasobów materialnych i ludzkich (ilościowych i jakościowych), które mogą być uruchomione dla osiągania celów państwa w środowisku zewnętrznym. Generalnie można stwierdzić, że im większe i wszechstronniej rozwinięte zasoby, tym większa możliwość działania. Jest bowiem oczywiste, że państwa biedne mają bardzo ograniczone kontakty ze światem, a często nie stać ich nawet na wysyłanie delegacji na konferencje międzynarodowe.

• Największe możliwości działania w skali światowej mają te państwa, które dominują w kluczowych dziedzinach, a zwłaszcza w wojskowej i gospodarczej. Są one powszechnie nazywane mocarstwami lub supermocarstwami, gdy ich przewaga nad pozostałymi jest szczególnie duża. W zależności od ich liczby wyróżnia się różne typy układów sił, a głównie – unipolarny (jednobiegunowy), z wyraźną dominacją jednego państwa – supermocarstwa (wykształcił się po zakończeniu zimnej wojny, z USA jako potęgą dominującą); bipolarny (dwubiegunowy) z dominacją dwóch supermocarstw (istniał w czasie zimnej wojny, z USA i ZSRR jako największymi potęgami); oraz multipolarny (wielobiegunowy), z wyraźną przewagą kilku mocarstw (np. XIX w.)

• Po drugie, aktywność międzynarodowa państwa zależy od zakresu uznania go przez inne państwa. Uznanie bowiem jest warunkiem nawiązania bezpośrednich stosunków oficjalnych. Bez uznania takie stosunku są teoretycznie niemożliwe. W praktyce natomiast potrzeby rozwiązywania pilnych problemów zmuszają czasami państwa do utrzymywania różnych kontaktów (np. USA nie uznawały CHRL, ale wielokrotnie prowadziły negocjacje z przedstawicielami tego kraju na terenie państw trzecich).

• Po trzecie, niektóre zobowiązania międzynarodowe ograniczają zdolność do działań (np. państwa neutralne nie mogą zawierać sojuszy i należeć do organizacji sojuszniczych, państwa pokonane w wojnach na mocy aktów bezwarunkowej kapitulacji miały zdolność do działania ograniczoną przez państwa zwycięskie, jak Niemcy i Japonia po II wojnie światowej).

• Po czwarte, aktywność międzynarodowa państwa zależy od zakresu nawiązanych stosunków dyplomatycznych. Jakkolwiek zazwyczaj uznanie poprzedza rozwój oficjalnych kontaktów, stosunki dyplomatyczne mają swoją własną dynamikę, uwarunkowaną stosunkami między państwami. Przykładem tego jest częste zrywanie stosunków dyplomatycznych, ich zawieszanie lub ich brak.

• Mówiąc o aktywności międzynarodowej państwa, w istocie identyfikuje się państwo z jego organami, a więc osobami lub grupami, które konstytucyjnie i ustawowo są upoważnione do występowania w imieniu państwa i reprezentowania go na zewnątrz. Do organów tych należy zaliczyć: głowy państw, rządy, ministerstwa i ich służby, a w pewnym zakresie też parlamentu, chociaż ich rola ogranicza się zazwyczaj do kontroli zewnętrznej działalności władz wykonawczych. Trzeba też podkreślić, że działalności zewnętrznej państwa nie należy utożsamiać z działalnością ministerstw spraw zagranicznych i podległych im służb. Działalność międzynarodową bowiem prowadzą też inne resorty, a zakres ich aktywności ciągle się rozszerza. W stosunku do ich działalności minister spraw zagranicznych pełni funkcji inspiratorskie i koordynacyjne

• Narody są uważane za jednych z ważniejszych uczestników stosunków międzynarodowych, chociaż ich uczestnictwo ma charakter przejściowy. Stają się one bowiem uczestnikami stosunków międzynarodowych wówczas, gdy podejmują działania na rzecz utworzenia własnego państwa. Przestają zaś nimi być z chwilą osiągnięcia tego celu, ponieważ funkcje ich reprezentacji przejmuje wtedy państwo.

• Naród może być uczestnikiem stosunków międzynarodowych tylko wtedy, gdy jest odpowiednio zorganizowany i ma organy zdolne do występowania w jego imieniu i reprezentowania go na zewnątrz. Innymi słowy, uczestnikami stosunków międzynarodowych będą te narody, które mają własną organizację i reprezentację. Stanowią je zazwyczaj różne fronty narodowe, organizacje narodowowyzwoleńcze czy zalążki władzy państwowej. Do najdłużej istniejących tego typu podmiotów można zaliczyć: Organizację Ludu Afryki Południowo – Zachodniej (SWAPO), powstałą w 1960 roku i walczącą 30 lat o niepodległość Namibii; Organizację Wyzwolenia Palestyny (OWP), działająca od 1965 roku na rzecz utworzenia państwa palestyńskiego oraz powołany w 1973 roku front POLISARI), dążący do utworzenia państwa na administrowanym przez Maroko obszarze Sahary Zachodniej. Z nowszych można wymienić fronty narodowe w byłych republikach ZSRR i Jugosławii, które reprezentowały najpierw dążenia emancypacyjne, a potem niepodległościowe narodów wchodzących w skład tych państw (np. litewski Sajudis).

• Narody w porównaniu z państwami mają ograniczony zakres zdolności do działań międzynarodowych. Bez wątpienia mogą one nawiązywać i utrzymywać stosunki z innymi uczestnikami, ale ich ranga jest niższa od stosunków międzypaństwowych. Mogą one także zawierać traktaty międzynarodowe (np. ruchy narodowowyzwoleńcze Wietnamu, Laosu i Kambodży podpisały umowy w sprawach Indochin). Mają one również zdolność uczestnictwa w pracach organizacji międzynarodowych i mogą wchodzić w skład rożnych związków państw, ale nie zawsze na zasadach pełnego członkostwa (np. OWP uzyskała pełny status członkowski w organizacjach państw arabskich, w tym w Lidze Państw Arabskich – LPA). Ponadto w wielu przypadkach posługiwały się one własnymi oddziałami zbrojnymi lub innymi organizacjami, dążącymi do wymuszenia niepodległości.

• Zbiorowe podmioty międzypaństwowe to trwałe związki państw, zorientowane w swoim działaniu na rzecz realizacji wspólnych interesów całej zbiorowości lub przynajmniej jej większości. Mają one zatem charakter kolektywny (międzynarodowy), a równocześnie, tak ze względu na skład jak i realizowane cele, publiczny. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim organizacje międzyrządowe – Unię Europejską jako unikatowe zrzeszenie państw, odróżniające się od tradycyjnych organizacji międzynarodowych, oraz mniej zinstytucjonalizowane związki państw,

• Międzynarodową organizację międzyrządową można określić jako celowy wielostronny związek państw, powstały w wyniku zawartego między nimi porozumienia i wyposażony w stałe organy. Członkami organizacji międzyrządowych są w zasadzie państwa reprezentowane przez rządy. Stąd też organizacje te nazywa się także międzypaństwowymi lub publicznymi. Zdarza się jednak, że członkostwo w tego typu organizacjach uzyskują również podmioty niepaństwowe, takie jak organizacje międzyrządowe – np. Wspólnota Europejska (WE) jest między innymi członkiem Organizacji ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) oraz Światowej Organizacji Handlu (WTO) – oraz przejściowo reprezentacje narodów dążących do utworzenia własnych państw (np. OWP w LPA).

• Przyjmuje się, że organizacjami międzynarodowymi są tylko związki wielostronne, tzn. takie, w których reprezentowane są co najmniej trzy państwa. Wynika z tego, że różne formy współpracy dwustronnej, realizowanej poprzez stałe organy, nie są uznawane za organizacje międzynarodowe.

• Organizacje powstają w wyniku porozumienia zawartego przez ich przyszłych członków. Porozumienie to jest zazwyczaj umową międzynarodową, ale może mieć również charakter mniej formalny (np. podstawą powołania i funkcjonowania OBWE i GATT były uchwały konferencji członków. W takiej sytuacji organizacje powstają nie na mocy jednego porozumienia, ale kształtują się w sposób funkcjonalny, w trakcie pewnego procesu, składającego się z licznych decyzji, które instytucjonalizują początkowo luźną formę współpracy.

• Umowa o ustanowieniu organizacji jest zwykle też jej statutem, określającym podstawowe kwestie, tj. cele organizacji, prawa i obowiązki członków, strukturę i kompetencje organów, sposoby podejmowania decyzji, metody wprowadzania ich w życie oraz sprawy finansowe. Czasami jednak statuty są przyjmowane już po powstaniu organizacji (np. statut RWPFG przyjęto po dziesięciu latach funkcjonowania organizacji w 1959 roku). Zdarzają się również organizacje niemające statutu w postaci jednego dokumentu pisanego (np. OBWE, NATO, Brytyjska Wspólnota Narodów, GATT). W takich przypadkach normy statutowe są rozproszone i zawarte w różnych dokumentach, często o charakterze politycznym, a także kształtują się poprzez praktykę. Jak wskazują podane przykłady, tego typu statuty mają organizacje wykształcone w sposób funkcjonalny.

• Organizacja międzynarodowa w swoim zasadniczym kształcie istnieje i funkcjonuje w formie systemu stałych organów, które wspólnie realizują postawione przed nią cele. W ich ramach przebiegają procesy uzgadniania stanowisk i podejmowanie decyzji. To one zgodnie z otrzymanymi upoważnieniami reprezentują organizację i działają w jej imieniu. Stałe organy stanowią rdzeń organizacji. Wymaga się, by organizacja posiadała przynajmniej dwa organy; plenarny typu walnego zgromadzenie, składający się ze wszystkich członków oraz stały sekretariat. Pojawienie się stałych organów wiąże się bezpośrednio z zapewnieniem im przez członków odpowiedniego zaplecza materialnego w postaci stałej siedziby i stałego budżetu. Wśród różnorodnych pod względem składu organów, jakie współtworzą strukturę organizacji, najważniejsze w organizacjach międzyrządowych są organy złożone z przedstawicieli państw (organy międzyrządowe, nazywane też przedstawicielskimi), podejmujące zazwyczaj najważniejsze decyzje,.

• Jeżeli wziąć pod uwagę dwie ich cechy, tj. zakres członkostwa i przedmiotowy zakres kompetencji, to można podzielić je na cztery podstawowe grupy: 1) organizacje powszechne i wszechstronne – jedyną taką organizacją są obecnie Narody Zjednoczone, mające powszechne członkostwo (192 państwa) oraz nieograniczony zakres kompetencji, obejmujący pokój i bezpieczeństwo, szeroko rozumiany rozwój społeczny i gospodarczy oraz prawa człowieka; tego typu organizacją była także Liga Narodów (1919 – 1946); 2) organizacje powszechne i kompetencjach ograniczonych (tzw. funkcjonalne, wyspecjalizowane, celowe) – przykładem są organizacje wyspecjalizowane systemu Narodów Zjednoczonych, w tym Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO); 3) organizacje o ograniczonym członkostwie i ogólnych kompetencjach – organizacje regionalne zajmujące się szerokim zakresem spraw, takich jak: pokój i bezpieczeństwo, gospodarka, kultura, rozwój społeczny, np. Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) i jej następczyni Unia Afrykańska (UA), Organizacja Państw Amerykańskich (OPA), Liga Państw Arabskich (LPA); 4) organizacje o ograniczonym członkostwie i ograniczonych celach – dominująca liczebnie grupa organizacji o charakterze gospodarczym, polityczno – wojskowym, społecznym, kulturalnym, technicznym, np. Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWIS), Unia Zachodnioeuropejska (UZE), Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), Europejska Organizacja Łączności Satelitarnej (EUTELSAT).

• Obok organizacji międzyrządowych i Unii Europejskiej w sferze międzynarodowej funkcjonują również inne luźniejsze związki państw. Są one na ogół słabo zorganizowane i niewyposażone w stałe międzynarodowe sekretariaty. Można do nich zaliczyć między innymi ruch państw niezaangażowanych, Grupę 7 czy grupę 8, Grupę 10, Grupę 22, Grupę 77.

• Podmioty te nawiązują i utrzymują stosunki z innymi uczestnikami, w tym z państwami, organizacjami międzyrządowymi i pozarządowymi (międzynarodowymi i wewnętrznymi). Korzystają z biernego prawa legacji, ale mogą w określonych warunkach tworzyć swoje przedstawicielstwa w państwa. W zakresie swoich kompetencji uzyskują też zwykle prawo zawierania umów międzynarodowych. Mogą występować z roszczeniami międzynarodowymi oraz korzystać ze środków pokojowego załatwiania sporów, w tym niekiedy z sądów międzynarodowych. Ponoszą odpowiedzialność międzynarodową za szkody wyrządzone przez ich organy lub funkcjonariuszy. Niektóre z nich, dysponując odpowiednimi uprawnieniami i instrumentami, podejmują działania wymuszające przy pomocy środków niewojskowych, prowadzą operacje i misje pokojowe, w tym tymczasowo zarządzają pewnymi obszarami. W pewnych przypadkach podejmują również wymuszające akcje wojskowe. Aktywność organizacji przejawia się najczęściej poprzez regulację, kontrolę przestrzegania ustalonych norm oraz nakłanianie do ich implementacji bądź jej wymuszanie, a także realizację konkretnych programów operacyjnych, w tym udzielanie pomocy państwo lub innym podmiotom.

• Zbiorowe podmioty międzyspołeczne (prywatne) o charakterze niekomercyjnym to niezwykle bogata i zróżnicowana grupa uczestników, obejmująca związki osób fizycznych lub/i prawnych, pochodzących z różnych krajów. Są to zatem podmioty o międzynarodowym składzie, ale niejednorodne pod wieloma względami, a zwłaszcza różniące się typem i stopniem organizacji. Można wśród nich wyróżnić podmioty międzynarodowe w pełnym tego słowa znaczeniu, tj. prawdziwie kolektywne, złożone z równorzędnych podmiotów, działające na podstawie wspólnych decyzji, jak również uczestników transnarodowych, będących organizacjami o międzynarodowym składzie, ale ukształtowanych wokół jednego centrum i przez to centrum w mniejszym lub większym zakresie kierowane. Osobną grupą uczestników zbiorowych wydają się być organizacje terrorystyczne, tak ze względu na model organizacji, jak też ich cele i sposób działania.

• Międzynarodowa organizacja pozarządowa jest celowym, wielostronnym związkiem osób fizycznych lub/i prawnych, powstałym na podstawie zawartego między nimi porozumienia i wyposażonym w system stałych organów. Oprócz charakteru członkostwa, różni się od organizacji międzyrządowej, wcześniej zdefiniowanej, rodzajem konstytuującego ją porozumienia. Organizacje tego typu powstają i funkcjonują nie na podstawie umowy międzynarodowej, ale porozumienia prywatnego. Jest ono często rejestrowane w państwie będącym siedzibą organizacji, co pozwala organizacjom uzyskać osobowość prawną prawa krajowego, korzystać z przywilejów przyznanych przez to prawo, ale też nakłada na nieokreślone obowiązki. Za organizacje pozarządowe nie uznaje się takich podmiotów, których celem jest osiąganie zysku.

• Organizacje te stanowią bardzo liczną i zróżnicowaną grupę. Są wśród nich organizacje powszechne (np. Międzynarodowy Komitet Olimpijski) oraz organizacje regionalne (np. Unia Europejskich Federalistów). Są organizacje masowe, mające miliony członków w różnych państwach, a także organizacje elitarne, skupiające kilkuset lub kilkudziesięciu członków. Jedne są otwarte – zrzeszają ludzi ceniących te same wartości (np. organizacje ekologiczne), do innych mogą należeć tylko osoby z określonych środowisk społecznych, zawodowych, grup etnicznych lub wyznaniowych.

• Organizacje pozarządowe funkcjonują we wszystkich sferach i dziedzinach życia społecznego. Biorąc pod uwagę profil ich działalności, można podzielić je na organizacje: 1) ideologiczno – polityczne (np. Międzynarodówka Socjalistyczna), 2) związkowe/pracownicze (np. Międzynarodowa Konfederacja Wolnych Związków Zawodowych), 3) sportowe, turystyczne, rekreacyjne (np. Międzynarodowy Komitet Olimpijski), 4) wyznaniowe (np. Pax Romana), 5) naukowe, oświatowe, kulturalne (np. Międzynarodowe Stowarzyszenie Nauk Politycznych), 6) pokojowe (np. Międzynarodowe Biuro Pokoju), 7) humanitarne i udzielające pomocy rozwojowej (np. Amnesty International), 8) zawodowe (np. Międzynarodowe Stowarzyszenie Bankowców), 9 ochrony środowiska (np. Greenpeace), 10) wspólnot lokalnych i regionalnych (np. Rada Regionów Europejskich), 11) narodów żyjących w diasporze (np. Światowy Kongres Żydów), 12) zwolenników lub przeciwników działalności innych grup/organizacji (np. Światowa Liga Antykomunistyczna), 13) grup społecznych wyodrębnionych m. in. ze względu na płeć (np. Kobiety w Rozwoju Europy), wiek (np. Międzynarodowe Biuro Skautów), 14) antyglobalistyczne (np. Międzynarodowe Centrum Globalizacji).

• Ruchy międzynarodowe, podobnie jak wszystkie ruchy społeczne są zbiorowymi działaniami zmierzającymi do przeprowadzenia zmian społecznych. Mają skład międzynarodowy. Tworzą je zazwyczaj grupy społeczne, organizacje bądź jednostki z różnych państw (ruchy pozarządowe).

• Brak sformalizowania, duża spontaniczność działania, niski stopień hierarchizacji i zróżnicowania ról charakteryzują zwłaszcza nowe ruchy, występujące nie tyle w interesie własnym, ile szerszych zbiorowości. Spora część ruchów ulega jednak procesowi instytucjonalizacji, powołując międzynarodowe organy, w tym sekretariaty. Na ogół są im przekazywane niewielkie kompetencje. Mają one jedynie ułatwiać współpracę oraz koordynację stanowisk i metod działania. Pewna grupa ruchów pozarządowych utrwala i formalizuje więzi międzynarodowe, powołując pozarządowe organizacje międzynarodowe. Organizacje, te odpowiednio do stopnia centralizacji i formalizacji, przejmują funkcje kierowania ruchem.

• Nowe ruchy społeczne niezwykle trudno odróżnić od sieci zwolenników, które wydają się być luźniejszą formą międzynarodowych związków prywatnych. Sieci są określane jako takie formy organizacji, które charakteryzuje dobrowolna, wzajemna i horyzontalna komunikacja oraz wymiana, służące podejmowaniu wspólnych działań dla osiągnięcia celów społecznych. W sieci ludzie i grupy łączą się w celu podjęcia wspólnej akcji, bez budowania struktury instytucjonalnej i „fizycznej obecności”. Sieć nie ma centrum kierowniczego, ale funkcjonują w jej ramach punkty węzłowe, gdzie skupia się komunikacja i wymiana. Ich głównymi uczestnikami są organizacje pozarządowe, krajowe i międzynarodowe. W skład sieci mogą też wchodzić inne podmioty, w tym lokalne ruchy społeczne, fundacje, media, kościoły, intelektualiści. Podzielając te same wartości i dążąc do ich osiągnięcia, uczestnicy sieci wymieniają regularnie informacje i usługi, za pomocą środków technicznych i poprzez osobiste kontakty działaczy, co tworzy gęstą sieć powiązań między nimi, zarówno o charakterze formalnym, jak i nieformalnym. Wskutek tego następuje upodmiotowienie sieci jako zbiorowego podmiotu. Sieci powstają zwykle w dwóch przypadkach. Po pierwsze, w celu wsparcia krajowych gryp i organizacji, które samodzielnie nie są w stanie doprowadzić do zmiany niewłaściwej polityki lub nagannego postępowania swego rządu w jakiejś kwestii. Po drugie, forma sieci jest wybierana wtedy, gdy osiągnięcie danego celu wymaga działania w szerszej skali międzynarodowej, na forum organizacji i konferencji międzyrządowych, wobec wielu rządów lub podmiotów pozarządowych o zasięgu międzynarodowym, głownie przedsiębiorstw transnarodowych.

• Organizacje i ruchy pozarządowe z racji określonego profilu działania oraz często ograniczonych środków rozwijają stosunki z tymi podmiotami, od których zależy realizacja ich programów. Zazwyczaj współpracują z rządami i organizacjami międzyrządowymi, występując w roli grup nacisku propagujących określone wartości, inicjując nowe projekty i regulacje międzynarodowe. Są także w określonych dziedzinach kontrolerami przestrzegania norm lub nieformalnych standardów, działając wspólnie z rządami lub niezależnie od nich. Podmioty te często podejmują działalność informacyjną i edukacyjną. Organizują akcje międzynarodowe, służące między innymi obronie pewnych osób lub grup, wyrażeniu protestu czy zmobilizowaniu poparcia społecznego. Realizują również programy operacyjne, w tym niosą pomoc charytatywną i realizują programy rozwojowe.

• W zbliżony sposób przejawia się również uczestnictwo w stosunkach międzynarodowych sieci społecznych, które nie będąc silnymi podmiotami w sensie tradycyjnym, korzystają z potęgi informacji i idei. Stąd sieci nastawione są głównie na perswazję i socjalizację, które często pociągają za sobą wywieranie presji, w tym dyskusje z oponentami, wspieranie sankcji czy potępianie. Wśród różnych typów działań stosowanych przez sieci najważniejsze znaczenie ma szybkie i wiarygodne generowanie politycznie użytecznych informacji wraz z komentarzami w kategoriach dobra i zła oraz przesyłanie ich tam, gdzie mogą wywrzeć największy wpływ, tj. przekonać i zmobilizować do działania.

• Sieci posługują się też uniwersalnymi symbolami, w tym symbolicznymi wydarzeniami, by nagłośnić aktualny problem i zyskać zwolenników. Jako zbiorowy podmiot, czerpiący moc z licznej grupy uczestników, sieci są w stanie oddziaływać na silne podmioty. Starają się doprowadzić do takich zmian w ich postępowaniu, które służą realizacji celów sieci. Stosują także różne rodzaje presji, w tym wzniecają kampanie potępiające. Zakładają bowiem, że rządy i inne podmioty, dbając o swój wizerunek, zmienią postępowanie zgodnie z ich oczekiwaniami.

• Uczestnicy transnarodowi są zbiorowymi podmiotami kierowanymi z jednego ośrodka. Mają one skład międzynarodowy, ale nie są prawdziwymi związkami międzynarodowymi o charakterze kolektywnym. Podmioty te bowiem kształtują się wokół jednego centrum i są przez to centrum kierowane. Wyodrębnia się dwa typy takich organizacji: 1) kościoły transnarodowe (np. kościół rzymskokatolicki), 2) fundacje transnarodowe (np. Rockefellera).

• Wszystkie organizacje transnarodowe są scentralizowane i zhierarchizowane, zarządzane i kierowane przez centrum. W przypadku fundacji państwowa przynależność owego centrum odgrywa istotną rolę w ich działalności. W przypadku kościołów nie ma ona większego znaczenia, choć np. głowa kościoła katolickiego jest równocześnie głową państwa watykańskiego. Organizacje transnarodowe dysponują dużymi środkami osiągania celów, a ich organizacja i centralizacja sprzyja efektywności działania.

• Wśród prywatnych uczestników zbiorowych odrębną grupę stanowią organizacje terrorystyczne. Są to ugrupowania tajne, dążące do realizacji celów politycznych poprzez stosowanie siły lub przemocy oraz groźbę ich użycia, co ma wywołać strach w danej zbiorowości i wymusić oczekiwane zmiany. Kierują się motywacją świecką (ideologią lewicowo – rewolucyjną, nacjonalistyczną) lub religijną.

• Pod względem organizacyjnym dzisiejsze związki terrorystyczne zbudowane są zgodnie z formułą sieci. Cechuje je nieznaczny stopień instytucjonalizacji, płaska struktura, ograniczona rola ośrodka centralnego, decentralizacja i duża samodzielność oddziałów, mogących kontaktować się i współpracować między sobą bez udziału centrali oraz podejmować konkretne akcje, a także płynne członkostwo. Ich rdzeniem jest zazwyczaj grupa „dobrze wyszkolonych profesjonalistów, którzy kierują poczynaniami amatorów lub tez wykorzystują ich do działań pomocniczych.

• Organizacje terrorystyczne są jednymi z najbardziej destrukcyjnych i niebezpiecznych uczestników stosunków międzynarodowych. Dokonywane przez nie zamachy, oprócz tragicznych skutków bezpośrednich, destabilizują życie międzynarodowe, powodują, zwykle przejściowo, ograniczenie wymiany międzynarodowej, zmieniają priorytety państw oraz wpływają na ich polityki i decyzje. Zagrażając bezpieczeństwu narodowemu wielu krajów i międzynarodowemu powodują, że zwalczanie grup terrorystycznych stało się jednym z głównych celów współpracy międzynarodowej.

• Kolejna grupa uczestników to zbiorowe podmioty komercyjne (gospodarcze). Są w istocie organizacje gospodarcze, mające skład międzynarodowy, prowadzące działalność nastawioną na zysk.

• Głównymi tego typu podmiotami są przedsiębiorstwa transnarodowe, nazywane też międzynarodowymi lub wielonarodowymi. Są one związkami jednostek gospodarczych z różnych państw, połączonych, kierowanych i nadzorowanych przez firmę dominującą (np. IBM, Coca – Cola). Scentralizowana w większym lub mniejszym stopniu struktura przedsiębiorstwa, oznaczająca podporządkowanie filii jednostce centralnej, powoduje, że tego typu związki trudno uznać za podmioty kolektywne w sensie międzynarodowym. Z tego też względu część badaczy i organizacji międzyrządowych określa je mianem transnarodowych, tj. takich, które mają bazę macierzystą zarządzającą całością poprzez granice. Termin ten nie oznacza istnienia i funkcjonowania takich związków „poza” czy „ponad” państwem. W rzeczywistości bowiem każda z filii podlega prawo państwa lokalizacji.

• Korporacje mają możliwość kształtowania międzynarodowych stosunków gospodarczych oraz wpływania na gospodarki narodowe, zwłaszcza państw biedniejszych. Ponadto ich aktywność i wpływ są widoczne także w dziedzinie społecznej i politycznej. W celu stworzenia jak najbardziej korzystnych warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej przedsiębiorstwa transnarodowe utrzymują kontakty i współpracują z liczną grupą podmiotów, w tym z innymi organizacjami gospodarczymi, instytucjami społecznymi, państwami oraz organizacjami międzyrządowymi i pozarządowymi. Ważnym adresatem ich zabiegów są państwa, które indywidualnie lub zbiorowo tworzą klimat oraz warunki dla prowadzenia biznesu. W licznych przypadkach firmy włączają się w relacje międzypaństwowe, szukając ochrony i wsparcia jednych państw, zwykle macierzystych, w ich relacjach z innymi państwami.

• Oprócz przedsiębiorstw międzynarodowych do zbiorowych, komercyjnych podmiotów gospodarczych zalicza się również zorganizowane ugrupowania przestępcze, które ulegały umiędzynarodowieniu. Jak pisze jeden z badaczy „przestępczość zorganizowana jest obecnie transnarodowa: wszystkie główne ugrupowania działają w skali międzynarodowej i mają międzynarodowe struktury”. Do tego typu podmiotów należą m. in. mafia sycylijska, neapolitańska Camorra, japońska jakuza, chińskie gangi, kartele narkotykowe w Azji Południowo Wschodniej i Ameryce Łacińskiej, tzw. rosyjska mafia, gangi z Afryki Zachodniej, głownie z Nigerii.

• Stanowiąc zagrożenie dla stabilności gospodarczej i politycznej, a zwłaszcza dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego, przestępczość zorganizowana wywołuje kontrakcję rządów i wymusza współpracę międzynarodową na rzecz jej zwalczania. W ten sposób wpływa pośrednio na przedmiot relacji między państwami oraz program działania wielu organizacji międzynarodowych.

• Ostatnia grupa uczestników to wszystkie prywatne podmioty krajowe podejmujące aktywność międzynarodową bez pośrednictwa i udziału rządów, jak również jednostki subpaństwowe (terytorialne), takie jak regiony, gminy czy miasta podejmujące współpracę z zagranicą.

• Do pierwszej grupy należy zaliczyć: jednostki, grupy społeczne i ich organizacje, fundacje, agencje prasowe, turystyczne, przedsiębiorstwa, organizacje terrorystyczne, grupy przestępcze. Aktywność międzynarodowa tych podmiotów jest niezwykle zróżnicowana. Część z nich trwale uczestniczy w życiu międzynarodowym, a ich kontakty zewnętrzne mają charakter zinstytucjonalizowany. Wiele z tych podmiotów współtworzy międzynarodowe organizacje i ruchy pozarządowe. Część natomiast ma tylko sporadyczne kontakty z zagranicą.

• Najbardziej rozwiniętą i najszerszą współpracę nawiązują wspólnoty przygraniczne w Europie w ramach tworzonych przez nie od początku lat pięćdziesiątych XX w. regionów trans granicznych (euroregionów). Współpraca ta jest wspierana przez rządy oraz organizacje międzyrządowe, w tym Unię Europejską oraz Radę Europy.

• Zaprezentowana charakterystyka uwidacznia wiele cech wspólnych i odmiennych uczestników stosunków międzynarodowych. Pokazuje zwłaszcza ich niezwykłą różnorodność. Są wśród nich m. in.: 1) podmioty publiczne i podmioty prywatne, 2) podmioty jednostkowe oraz podmioty zbiorowe, 3) podmioty pierwotne i podmioty wtórne, 4) podmioty globalne oraz podmioty regionalne, międzyregionalne i lokalne, 5) podmioty działające legalnie, realizujące cele społecznie akceptowane oraz podmioty nielegalne, prowadzące działalność przestępczą. Są wśród nich także uczestnicy mający podmiotowość prawnomiędzynarodową i pozbawieni tej cechy.

• Jeżeli za kryterium uczestnictwa międzynarodowego uznaje się zdolność do działań międzynarodowych, to za kryterium podmiotowości prawnomiędzynarodowej przyjmuje się zdolność prawną, tj. posiadanie praw i obowiązków wynikających bezpośrednio z prawa międzynarodowego i zdolność do czynności prawnych, tj. wywoływanie skutków prawnych przez własne działanie. Warunki tak określone spełnia tylko część uczestników stosunków międzynarodowych, których nazywa się podmiotami prawa międzynarodowego. Mówiąc inaczej, za podmioty prawa międzynarodowego uznaje się tych uczestników stosunków międzynarodowych, którzy będąc adresatami norm prawa międzynarodowego, mają zdolność do działania. Zalicza się do nich, zazwyczaj: państwa, Stolicę Apostolską, narody walczące o niepodległość, powstańców, strony wojujące, organizacje międzyrządowe oraz – w pewnych specyficznych przypadkach – osoby fizyczne.

Interesy uczestników stosunków międzynarodowych

• W nauce przyjmuje się zazwyczaj, że cele są pochodną interesów. Ilustracją tego w języku politycznym są stwierdzenia zbudowane w następujący sposób: aby osiągnąć interes A, należy zrobić B.

• W ogólnym ujęciu interes można określić jako pożądany stan rzeczy, który jest osiągany lub choriony przez podmioty, lub – innymi słowy – jako dobro, którego brak lub niedobór, aktualny bądź antycypowany, wywołuje działanie podmioty. Może ono przyjmować różną postać: rzeczy, wartości, stosunków, właściwości środowiska lub samego podmiotu.

• W przypadku uczestników stosunków międzynarodowych, ich interesy odzwierciedlają zależności między nimi a ich środowiskiem zewnętrznym i wyrażają w sposób ogólny ich pożądane stany. Po pierwsze, określają pożądane stany stosunków między uczestnikiem a jego środowiskiem. Ogólnie można powiedzieć, że chodzi o takie stosunki, które w maksymalnym stopniu zapewniają przetrwanie i rozwój uczestników. Należą do nich interesy bezpieczeństwa, niezależności, tożsamości, uczestnictwa w życiu międzynarodowym, korzystnej współpracy międzynarodowej. Po drugie, interesy wyrażają pożądane stany zjawisk i procesów międzynarodowych oraz środowiska międzynarodowego. Należy do nich zaliczyć interesy ochrony i umacniania pokoju, ochrony praw człowieka, rozwój handlu międzynarodowego, rozwój współpracy międzynarodowej, instytucjonalizację stosunków międzynarodowych. Ta grupa interesów jest charakterystyczna dla organizacji międzynarodowych, chociaż inne podmioty wyrażają i realizują niektóre z tych interesów. Po trzecie, interesy określają pożądane przez uczestników statusy, pozycje i role międzynarodowe. Chodzi tu zatem o właściwe miejsce wśród innych uczestników i odpowiadające temu funkcje. Organizacje narodowowyzwoleńcze dążą do utworzenia państwa. Wzrost pozycji międzynarodowej należy zaś do podstawowych interesów większości uczestników. Zabiegają o jego osiąganie nie tylko państwa, ale także organizacje międzynarodowe, grupy transnarodowe i podmioty krajowe. W przypadku organizacji pozarządowych takim źródłem pozycji może być współpraca z organizacjami międzyrządowymi.

• W literaturze spotyka się często typologię interesów dokonaną przez J. Kukułkę. Autor ten wyodrębnił trzy typy podstawowych interesów uczestników stosunków międzynarodowych: 1) interesy egzystencjonalne – interesy całości, bezpieczeństwa, pewności, przetrwania, identyfikacji, rozwoju, przystosowania i perspektywy, 2) interesy koegzystencjonalne – interesy autonomiczności, suwerenności, uczestnictwa, współżycia, współpracy, korzyści, wzajemności, pozycji, roli, normatywizacji, 3) interesy funkcjonalne – interesy skuteczności, sprawności, informacji, regulacji i innowacji. Typologia ta, w porównaniu z przedstawionymi wcześniej grupami interesów, uwzględnia znacznie szerszy ich zakres. Chodzi głownie o interesy funkcjonalne realizowane przez każdy działający podmiot. Określają one warunki skutecznego działania i mają instrumentalny charakter wobec interesów podstawowych. Ich funkcja polega na zwiększaniu efektywności realizacji interesów egzystencjonalnych i ko egzystencjonalnych.

• Co więcej, znaczący wpływ na decyzję o podjęciu działania ma potencjał, jaki może być użyty w daje sytuacji. W związku z tym cele mogą być przedstawiane jako wypadkowa interesów, zagrożeń, szans i potencjału, a nie jedynie jako mechaniczna konkretyzacja interesu.

• Z punktu widzenia aktywności podmiotu cele spełniają trzy ważne funkcje: 1) ukierunkowują działanie; decydują o tym, co jest ważne, na czym ma się koncentrować podmiot, 2) wpływają na wybór środków i metod działania; środki i metody są bowiem dostosowywane do celów, 3) decydują o czasie trwania aktywności i wydatkowanej energii; im cele są ważniejsze i trudniejsze, tym więcej czasu i energii poświęca podmiot na ich osiągnięcie.

• W związku z tym za działania skuteczne należy uznać takie, które nie tylko dają rezultaty tożsame z zamierzonymi lub im bliskie, ale w dodatku nie wywołują poważnych negatywnych skutków ubocznych.

Oddziaływania uczestników stosunków międzynarodowych

• Pojęcie oddziaływania określa specyfikę stosunków między elementami środowisk międzynarodowego. Nie wszystkie jednak elementy oddziałują w jednakowy sposób. Oddziaływania jednych są nieukierunkowane i niezamierzone, a innych celowe, świadomie realizowane i ukierunkowane. Ten drugi rodzaj oddziaływań jest właśnie przejawem działania podmiotów. Tylko podmioty spośród wszystkich elementów środowisk oddziałują w toku własnych działań. Działania zatem to oddziaływania ukierunkowane, celowe, świadomie wybrane i realizowane przez podmiot.

• Działania uczestników w swojej formie, przebiegu i rezultatach mają najczęściej charakter pośredni. Nie kształtują bezpośrednio sfery międzynarodowej, ani jej nie kontrolują. Realizowane są bowiem przez różnych pośredników za pomocą „miękkich” metod, takich jak: wyrażanie stanowisk, wymiana poglądów, negocjacje, perswazja, wywieranie presji środkami pokojowymi.

• Działania bezpośrednie to zazwyczaj: 1) stosowanie siły zbrojnej wobec innego podmiotu lub grożenie siłą, w tym m. in.: interwencja zbrojna, okupacja całości lub części obcego terytorium, demonstracje zbrojne, ostrzał terytorium innego państwa, ultimatum, akcje terrorystyczne, 2) manipulowanie środkami (dobrami materialnymi i niematerialnymi), które są niezbędne dla innego podmiotu, w celu wywołania pożądanych zmian w jego działaniach, postawach, koncepcjach, w tym m. in. zrywanie lub ograniczanie stosunków gospodarczych, politycznych, zamknięcie granic, zawieszenie wymiany osobowej, wyrażanie gróźb, 3) tajne akcje wywiadowcze, w tym szczególnie infiltracja aparatu państw, kontrola działalności partii politycznych, oczernianie i przekupywanie polityków, działalność wywrotowa, sabotaż, organizowanie zamachów stanu.

• Zarówno działanie pośrednie, jak bezpośrednie, są formami aktywności różnych podmiotów. Żadna z nich nie może być przypisana tylko jednej grupie uczestników. Można jednak zauważyć, że choć różne podmioty podejmują działania bezpośrednie, to jednak posługują się nimi najczęściej państwa. Korzystają z nich przede wszystkim, w ramach stosunków bilateralnych, państwa silniejsze wobec słabszych.

Ewolucja uczestników stosunków międzynarodowych

• Już wcześniej zwracano uwagę na ogromna niejednorodność (pluralizm) uczestników życia międzynarodowego. Jest ona skutkiem i równocześnie przejawem dwóch procesów charakteryzujących ewolucję podmiotów międzynarodowych – wzrostu liczby tych podmiotów oraz rozwoju ich różnorodności.

• Proces szybkiego rozwoju i zagęszczenia niepaństwowych, głównie prywatnych uczestników stosunków międzynarodowych nastąpił w okresie ostatnich 30 – 40 lat a uległ przyspieszeniu po zakończeniu zimnej wojny. Był konsekwencja wielu czynników. Do najważniejszych należy zaliczyć: 1) liberalizację, zwłaszcza gospodarczą, która poprzez redukcję kontroli nad gospodarkami oraz barier granicznych w przepływie towarów, kapitałów i usług stworzyła nowe możliwości rozwoju i aktywności przedsiębiorstw, ale też dogodne warunki dla działalności przestępczej; ponadto w ramach procesu liberalizacji państwa wycofały się z bezpośredniego wykonywania pewnych funkcji za granicą, powierzając je często finansowanym przez siebie organizacjom pozarządowym, co sprzyjało rozwojowi tych ostatnich, 2) rewolucję komunikacyjną, która stworzyła możliwości szybkiego porozumiewania się w skali międzynarodowej po radykalnie obniżonych kosztach, przede wszystkim poprzez Internet, oraz pozwoliła na dosyć łatwe ujawnianie się i manifestowanie różnych tożsamości, 3) zakończenie zimnej wojny i demokratyzację, które stworzyły bądź poszerzyły obszar wolności obywateli, 4) rozwój edukacji, który wyposażył obywateli w wiedzę i umiejętności niezbędne do kontaktów międzynarodowych, a wraz z rozwojem mediów i turystyki poszerzył ich horyzonty.

• Zdaniem niektórych badaczy, rozwój uczestników niepaństwowych stanowi wyzwanie dla państwa oraz odzwierciedla jego erozję. Tezę tę jednak trudno zaakceptować z kilku powodów. Po pierwsze, wiele podmiotów, które dla celów klasyfikacyjnych przedstawia się jako niepaństwowe, jest powiązanych z państwami i służy realizacji ich polityk zagranicznych; rządy państw liberalnych w szerokim zakresie finansują działalność organizacji pozarządowych, głownie działających w obszarze rozwoju społecznego – gospodarczego, wspierania demokracji i praw człowieka, wskutek czego stają się one kontraktorami państw; część przedsiębiorstw jest współwłasnością lub w całości należy do państw. Po drugie, zdecydowana większość podmiotów niepaństwowych nie podważa istnienia państwa, nie dąży do jego zastąpienia, ale współpracuje z państwami i ich organizacjami, uzupełnia ich aktywność i próbuje korygować ją w korzystnym dla siebie kierunku. Po trzecie, uczestnicy pozapaństwowi działają w warunkach prawnych i rzeczowych stworzonych przez państwa, często korzystają z pomocy państwa, a bez wyraźnej lub milczącej zgody państw działalność większości z nich nie byłaby w ogóle możliwa. Warto w tym kontekście podkreślić rolę państwa w zapewnianiu bezpieczeństwa, które jest podstawowym warunkiem kształtowania się i aktywności prawie wszystkich podmiotów niepaństwowych.

Bielecka, Role międzynarodowe państwa

• Państwo prowadząc politykę zagraniczną realizuje wiele ról międzynarodowych. Świadczą one o ciągłości i konsekwentnej realizacji założeń tej polityki. Mają charakter celowych oddziaływań państwa na środowisko międzynarodowe, co w dłuższej perspektywie czasowej, pozwala na określenie zależności pomiędzy jego deklaracjami politycznymi a rzeczywistymi działaniami ukierunkowanymi na realizację tych zamierzeń. Jako czynnik pośredni wpływają na określenie celów i kierunków polityki zagranicznej państwa, a także metod i środków ich realizacji.

Rola międzynarodowa jako rodzaj roli społecznej

• Mianem roli społecznej można, więc określić zachowanie poszczególnych jednostek w ramach pozycji społecznych w stosunku do siebie nawzajem i z uwzględnieniem norm i oczekiwań społecznych.

• Pojęcie roli międzynarodowej w odróżnieniu roli społecznej nie utożsamia się zwykle z zachowaniem poszczególnych jednostek, a raczej z polityką zewnętrzną państwa. Działanie w ramach większego, poliarchicznego systemu międzynarodowego sprawia, że role formułowane na jego użytek mają specyficzny charakter wynikający ze specyfiki tego systemu.

• Z poliarchicznego charakteru systemu międzynarodowego wynika fakt, że możliwości wybierania i interpretowania ról w środowisku międzynarodowym są znacznie większe niż w przypadku społeczeństwa, a w którym występuje bardziej złożony system sankcji. W odróżnieniu od jednostek, gdzie rola deklarowana nie ma większego znaczenia, w przypadku państw wydaje się, że role deklarowane są bardziej istotne niż role narzucane przez środowisko międzynarodowe.

• Szukając istoty roli międzynarodowej warto zauważyć, że ma ona charakter dynamiczny. Nie można zajmować roli, tylko się ją pełni, odgrywa lub realizuje. Jest to, więc swego rodzaju działanie lub raczej oddziaływanie jednego podmiotu na inne. Z kolei istotą oddziaływań międzynarodowych jest dwustronne i symetryczne działanie na siebie różnych państw w celu wywarcia wpływu na swe przyszłe zachowania. Oddziaływanie to ma charakter elastyczny, zmienia się w zależności od reakcji podmiotów będących adresatem oddziaływania i jest funkcją presji środowiska, w którym to oddziaływanie ma miejsce. Jest także funkcją nacisków płynących z wnętrza pomiotu. Warto też zwrócić uwagę na fakt, że działanie to zazwyczaj jest celowe i zorganizowane, gdyż w przeciwnym razie konflikt poszczególnych ról mógłby utrudniać ich realizację. Pod pojęciem roli międzynarodowej państwa rozumieć można, zatem zorganizowany i celowy system oddziaływań państwa na innych uczestników międzynarodowych, będący funkcją jego subiektywnej oceny i wpływu środowiska zewnętrznego.

Rola międzynarodowa a pozycja państwa

• Pod pojęciem pozycji, w potocznym tego słowa znaczeniu, rozumiemy zazwyczaj położenie czegoś względem jakiegoś określonego punktu odniesienia. W nauce o stosunkach międzynarodowych pojęcie to zastępowane jest często przez pojęcie statusu międzynarodowego i określa rangę państwa w systemie międzynarodowym.

• Pozycja państwa zależy od wielu czynników natury obiektywnej i subiektywnej. Są to czynniki ekonomiczne, polityczne, geograficzne, kulturowe, a także wynikające z subiektywnej oceny innych uczestników systemu międzynarodowego lub też własnego wizerunku tworzonego przez państwo.

• Pozycja państwa jest wynikiem ewolucyjnych zmian środowiska międzynarodowego i ma charakter względnie stały. Środkiem wyrażania pozycji państwa są role, jakie pełni ono poza swoimi granicami. Można więc powiedzieć, że międzynarodowa rola państwa jest dynamicznym wyrazem jego pozycji.

• W pewnych przypadkach rola odgrywana w środowisku międzynarodowym może mieć wpływ na pozycję państwa. Dotyczy to głownie państw o niewielkim potencjale i możliwościach wpływania na inne podmioty stosunków międzynarodowych, które ze względu na swoją aktywność polityczną zaczynają w pewnych sytuacjach pełnić rolę „języczka u wagi”. Innym przykładem mogą być państwa będące mediatorami w konfliktach lub pełniące inne, znaczące dla środowiska międzynarodowego role. Doniosłość ról, które realizują sprawia, że wzrasta ich prestiż na arenie międzynarodowej, a co za tym idzie, poprawia się też ich pozycja międzynarodowa.

Klasyfikacja ról międzynarodowych państwa

• Istnieje wiele sposobów klasyfikacji ról międzynarodowych państw. Można wyróżnić dwa główne podejścia: teoretyczne opierające wyniki na metodach dedukcyjnych oraz podejście empiryczne, opierające wyniki na badaniu częstotliwości występowania konkretnych ról państwa (zarówno deklarowanych jak i odgrywanych).

• Opierając się na ustaleniach metodologicznych Ziemowita Pietrasia wyróżnić można kilka różnych kryteriów podziału ról międzynarodowych.

• Według kryterium hierarchiczności możemy mówić o rolach syntetycznych (ogólnych lub kierunkowych), zawierających ogólną wizję celów i środków wykorzystywanych przez państwo i szczegółowych, będących konkretyzacją tych pierwszych. W przypadku państw zazwyczaj mamy do czynienia z jedną ogólna koncepcja roli oraz z szeregiem ról cząstkowych odpowiadających pozycji państwa w rozmaitych obszarach jego działalności, podporządkowanych jednak roli głównej. Brak komplementarności w przypadku roli lub ról syntetycznych oraz ról szczegółowych państwa, a co za tym idzie, konflikt tych ról na dłuższą metę uniemożliwiałby skuteczną realizację celów i założeń polityki zagranicznej.

• W odniesieniu do ról międzynarodowych możemy dokonywać podziału także w oparciu o kryterium twórcy lub autora roli. Współpraca międzynarodowa ogranicza suwerenność państw i narzuca im konieczność prowadzenia elastycznej polityki zagranicznej, czyli także odpowiedniego formułowania własnych ról międzynarodowych. Możemy, więc wyróżnić role narzucane przez środowisko międzynarodowe oraz wybierane przez państwo zgodnie z własnymi interesami z uwzględnieniem sytuacji międzynarodowej. Role wybierane nie zawsze pokrywają się z rolami narzucanymi z zewnątrz, zwłaszcza w sytuacji, gdy godzą one w interes państwa. Często jednak państwa wybierają swoje role międzynarodowe spośród ról narzucanych im przez środowisko.

• W przypadku państw możemy także wyróżnić kryterium efektywności roli. W tym przypadku dzielą się one na role deklarowane i realizowane rzeczywiście. Role deklarowane nie zawsze pokrywają się z rolami realizowanymi w praktyce. Fałszuje to obraz polityki zagranicznej państwa, ale ułatwia realizację celów ukrytych lub niecieszących się poparciem środowiska międzynarodowego.

• Według kryterium terytorialnego zasięgu roli możemy mówić o rolach globalnych, regionalnych i lokalnych. O możliwości realizowania ról o większym zasięgu decyduje głównie potencjał państwa w dziedzinie, jakiej dotyczy rola. Właściwie każde państwo realizuje jakieś role lokalne lub regionalne. Na formułowanie i realizację ról globalnych mogą sobie pozwolić głównie państwa o dużym potencjale ekonomicznym, chociaż doraźnie role takie spełniać mogą też państwa o niewielkim potencjale, ale bardzo aktywne politycznie.

• Ziemowit Pietraś przy podziale ról międzynarodowych stosuje także kryterium stosunku do rzeczywistości międzynarodowej. Według tego kryterium role dzielą się na rewolucyjne, innowacyjne, konserwatywne i reakcyjne.

• Najbardziej rozpowszechnionym kryterium podziału ról międzynarodowych jest kryterium przedmiotowe. Wyróżnić tu można role polityczne, ekonomiczne, kulturowe, militarne, ideologiczne i inne, wyznaczone na podstawie różnych płaszczyzn działalności państwa. Intensywność ról państwa na różnych płaszczyznach jego polityki zagranicznej może być różna w zależności od jego specyfiki, położenia, potencjału czy rozmiaru.

• Warto też zwrócić uwagę na wprowadzony do nauki przez Hansa Morgenthau podział ról międzynarodowych państwa na podstawie kryterium intencji roli. Wyróżnił on role mające na celu utrzymanie siły, wzrost siły czy demonstrowanie siły, prowadzące do status quo, imperializmu czy prestiżu. Klasyfikacja ta jako główny wyznacznik roli stawia kategorię siły państwa, co ogranicza jej zastosowanie do państw niezaangażowanych i neutralnych. W odniesieniu do tego podziału role międzynarodowe można ułożyć w trzy główne, przecinające się nawzajem kontinua, które można opisać jako zadowolone/niezadowolone, aktywne/pasywne oraz silne/słabe.

• Jedną z najbardziej rozbudowanych klasyfikacji ról międzynarodowych opartych na empirycznych badaniach przedstawił Kalevi Holsti. Wyodrębnił on 17 głównych ról międzynarodowych. Klasyfikacji dokonał w oparciu o kryterium aktywności międzynarodowej, od ról aktywnych do pasywnych. Wyodrębnił role: 1) bastionu rewolucji – wyzwoliciela – państwo poczuwa się do obowiązku organizowania i przewodzenia różnym typom ruchów wyzwoleńczych poza granicami własnego kraju; 2) przywódcy regionalnego – państwo poczuwa się do obowiązku czy specjalnej odpowiedzialności za inne państwa regionu z którymi silnie się identyfikuje; 3) regionalnego opiekuna – zakłada istnienie specjalnej odpowiedzialności przywódczej w danym regionie geopolitycznym lub w pewnych sprawach; 4) aktywnej niezależności – państwo nie jest zainteresowane udziałem w porozumieniach sojuszniczych, prowadzi jednak aktywną politykę zagraniczną mającą na celu rozwój stosunków z jak największą liczbą państw; 5) stronnika ruchów wyzwoleńczych – w odróżnieniu od roli wyzwoliciela, państwo nie ponosi odpowiedzialności za organizowanie i przewodzenie ruchom wyzwoleńczym, udziela jedynie wsparcia politycznego; 6) agenta antyimperialistycznego – państwo dostrzega zagrożenie imperializmem i postrzega siebie jako siłę z nim walczącą; 7) obrońcy wiary – państwo poczuwa się do specjalnej odpowiedzialności za zagwarantowanie ideologicznej czystości dla grupy innych państw. Wiąże się to z obrona pewnych systemów wartości; 8) mediatora – integratora – państwo nakłada na siebie zobowiązanie dotyczące uczestnictwa w działaniach pojednawczych w konfliktach między państwami albo grupami państw; 9) uczestnika podsystemu regionalnego – rola ta zakłada, że państwo będzie brało czynny udział w budowaniu współpracy regionalnej w perspektywie długofalowej, a nie tylko w działaniach doraźnych; 10) wspierającego rozwój innych państw – państwo przyjmuje na siebie obowiązki wspierania rozwoju państw słabo rozwiniętych; 11) pomostu – zakłada spełnianie funkcji komunikacyjnych przez państwo, działania w charakterze: tłumacza czy przekaźnika informacji między narodami o odmiennych kulturach; 12) wiernego sojusznika – jest to rola mniej aktywna. Zakłada wspieranie polityki innego państwa; 13) niezależną – państwo deklarując tę rolę kieruje się głównie interesem własnego społeczeństwa, popieranie celów innych państw jest dla niego mniej interesujące; 14) przykładu – państwo deklarujące role przykładu stara się wywierać wpływ na system międzynarodowy poprzez realizację własnej polityki wewnętrznej i umacnianie własnego prestiżu; 15) budowniczego własnego potencjału – państwo kieruje wszystkie swoje wysiłki na rozwój wewnętrzny ignorując przy tym jakiekolwiek cele zewnętrzne; 16) izolowaną – państwo dążące do realizacji tej roli ogranicza do minimum wszystkie kontakty zewnętrzne w obawie przed jakimkolwiek zaangażowaniem międzynarodowym; 17) protegowanego – państwo deklarujące tę rolę odwołuj się do odpowiedzialności innych państw, nie deklaruje natomiast żadnych własnych celów w stosunku do środowiska międzynarodowego.

• Ponadto Kalevi Holsti wyróżnił też kilka rzadziej występujących ról międzynarodowych, takich jak: 1) języczka u wagi, 2) agenta rewizjonistycznego, 3) agenta syjonistycznego, 4) obrońcy pokoju.

• Na podstawie rodzajów ról wyszczególnionych przez Kalevi Holstiego można wyodrębnić główne orientacje w polityce zagranicznej państwa. Są to: 1) orientacja ekspansjonistyczna – wyraża zainteresowanie państwa poszerzeniem swojego terytorium, powiększeniem własnej potęgi. Stosunki z innymi państwami postrzegane są na zasadzie „my – oni”, „ci którzy są z nami – ci, którzy są przeciwko nam”. Orientacja ta wiążę się zwykle z wysokim poziomem nacjonalizmu wśród przywódców, silnego dążenia do władzy i niezbyt złożonych koncepcjach ról, wiążę się też z przekonaniem o dużej zdolności do kontrolowania wydarzeń. Jednocześnie przywódcy nie wykazują się dużą tolerancją w stosunku do oponentów czy potrzeb społeczeństwa. Działalność państwa koncentruje się wokół zdobycia siły i jak najlepszego statusu; 2) orientacja aktywnie niezależna – polega na chęci uczestniczenia we wspólnocie międzynarodowej bez uzależnienia się od jej poszczególnych uczestników. Przywódców charakteryzuje tu wysoki poziom nacjonalizmu (dążenie do niezależności), wiara w możliwość kontrolowania sytuacji, dążenie do ustanowienia lub wzmocnienia przyjaznych stosunków z innymi państwami i niewielka potrzeba wywierania wpływu na otoczenie. Decydenci bardziej realnie oceniają sytuację polityczną w kraju i poza jego granicami; 3) orientacja nastawiona na wpływ – działania polityków mają na celu wywieranie wpływu na inne państwa i na odgrywanie roli przywódcy w środowisku międzynarodowym. Ideologia nie odgrywa tak dużej roli jak w przypadku poprzednich orientacji a przywódcy są bardziej otwarci na potrzeby społeczeństwa. Jednocześnie charakteryzuje ich przekonanie o możliwości kontrolowania sytuacji, chęć nawiązania i utrzymania stosunków z otoczeniem i niski stopień nacjonalizmu. Ponadto przywódcy polityczni są przyjaźnie nastawieni do współpracy z przywódcami innych państw gdyż pomyślna współpraca międzynarodowa postrzegana jest jako środek do umocnienia pozycji własnego państwa; 4) orientacja mediacyjna (integracyjna) – przejawia się w łagodzeniu rozbieżności między innymi państwami. Liderzy polityczni postrzegają siebie i swoje narody jako budujące pokój na arenie międzynarodowej. Państwa reprezentujące tę orientację zainteresowane są dobrem innych narodów, szczególnie, jeśli ma ono jakiś wpływ na ich własne dobro. Nie zawsze zainteresowane są natomiast kontrolowaniem i wywieraniem wpływu na inne państwa, a nawet często stoją z tyłu realizując rolę dobrego samarytanina. Przywódcy polityczni charakteryzują się w tym przypadku wysoką złożonością czynników, które mają wpływ na ich decyzje, silną wiarą w możliwość kontrolowania wydarzeń i niski stopień nacjonalizmu. Charakteryzuje ich także niewielka potrzeba kontroli i dominacji nad innymi państwami; 5) orientacja oportunistyczna – charakteryzuje ją chęć do podejmowania działań korzystnych i wykorzystywania istniejących okoliczności. Państwo nie jest tu zainteresowane odgrywaniem aktywnych ról w środowisku międzynarodowym, prowadzi politykę elastycznych posunięć mająca na celu jak najlepsze wykorzystane sytuacji. Przywódców państw reprezentujących orientację oportunistyczną charakteryzuje złożoność procesu decyzyjnego, niewielki brak zaufania do innych państw, niezbyt duża wiara w możliwość kontrolowania wydarzeń, nie duża potrzeba dominacji i umacniania przyjaznych stosunków z innymi a także niski poziom nacjonalizmu. Przywódcy tych państw mogą być dyskryminowani przez inne podmioty; 6) orientacja rozwojowa – przejawia się w budowaniu pozycji własnego państw przez rozwijanie współpracy z innymi państwami. Współpraca ta nie ma charakteru symbiozy, a służy tylko wzmocnieniu własnej pozycji. Państwa czasami przejawiają tu chęć dominacji i kontrolowania innych podmiotów. Przywódców politycznych charakteryzuje w tym przypadku wysoki poziom nacjonalizmu, duża potrzeba afiliacji, złożoność procesu formułowania ról, niewysoki poziom zaufania dla innych państw oraz niezbyt duża potrzeba dominacji w środowisku międzynarodowym.

• Na podstawie wyodrębnionych orientacji polityki zagranicznej państw, można z kolei wyodrębnić różne typy ról międzynarodowych. Są to role: 1) bojownika – gdzie państwo gotowe jest wykorzystać swoją siłą militarną do powstrzymania lub pokonania przeciwnika. Rola ta wykorzystywana jest w każdej sytuacji związanej z konfrontacją; 2) pojednawcy – gdzie państwo, w przypadku braku porozumienia z przeciwnikiem, broni swoich interesów, jednocześnie stara się jednak doprowadzić do rozwiązania sytuacji krzyżowej poprzez rokowania i działania pojednawcze; 3) obrońcy wiary – istotną rolę w działaniach państw odgrywa ideologia. Jeśli stosunki między państwami mają charakter konfrontacji, szczególnie ideologicznej, postawa państw spełniającego rolę obrońcy wiary jest skrajnie negatywna, natomiast, gdy mamy do czynienia ze stosunkami gdzie nie ma różnic ideologicznych, współpraca jest możliwa na ogólnie przyjętych zasadach; 4) dawcy – gdzie państwo inwestuje swoje zasoby w celu promowania ekonomicznego rozwoju państw mniej rozwiniętych. Zwykle z rolami tego typu mamy do czynienia w ramach organizacji międzynarodowych; 5) opiekuna (ojca chrzestnego) – gdzie państwo odczuwa specjalną odpowiedzialność za inne państwo z którym czuje się silnie związane i które wspiera; 6) wyzwoliciela – gdzie państwo gotowe jest wspierać siły rewolucyjne i powstańcze w innych państwach pod warunkiem, że przyjmą one narzucane im warunki; 7) mediatora – państwo gotowe jest do działań na rzecz rozstrzygania sporów międzynarodowych w których nie jest stroną zainteresowaną i żadna ze stron nie jest tradycyjnym przeciwnikiem; 8) oponenta – za cel działania państwo stawia sobie przeciwstawianie się ekspansjonistycznej postawie innych państw bez użycia siły militarnej, ale z wykorzystaniem wszelkich innych środków; 9) policjanta – celem państwa jest ochrona mniejszych i słabszych państw zaprzyjaźnionych w przypadku, gdy państwa te zagrożone są przez zewnętrzne lub wewnętrzne siły militarne. Rolę policjanta mogą pełnić państw o dużym potencjale militarnym; 10) promotora – gdzie państwo, poprzez udzielane innym podmiotom wsparcie, stara się rekrutować je do bloku lub organizacji, do której należy i jest jej aktywnym uczestnikiem. Państwo to stara się minimalizować różnice między członkami, aby współpracę uczynić bardziej dla nich atrakcyjną.

• Steven Walker zaproponował nieco inne podejście, które łączy w sobie wyniki wcześniej omawianych badań empirycznych i teoretyczne klasyfikacje ról międzynarodowych państw. Wyróżnia on sześć podstawowych ról: 1) rola konsumenta – celem polityki zagranicznej państw jest osiągnięcie lub utrzymanie pomocy ze strony innego państwa lub państw; 2) rola producenta – spełniana przez państwo, które przekazuje pomoc innym państwom; 3) rola wojownika – występuje, gdy państwo odrzuca prośby innych państw o udzielenie pomocy; 4) rola ułatwiacza – występuje, gdy państwo próbuje ustanowić lub utrzymać współpracę innych państw; 5) rola prowokatora – jest przeciwieństwem poprzedniej roli. Jest realizowana przez państwo dążące do pogorszenia stosunków między innymi państwami; 6) rola hegemona – polega na prowadzeniu przez państwo wymiany jednostronnej i dominowaniu w stosunkach z innymi państwami.

• Autorstwa Stevena Walkera jest także koncepcja połączenia różnych klasyfikacji ról międzynarodowych państwa i przedstawienia zależności między nimi w formie drzewa ról międzynarodowych. Uwzględnił przy tym typy procesów politycznych, typy sytuacji, podstawowe role międzynarodowe i koncepcje ról.

Efektywność ról międzynarodowych państwa

• Mówiąc o efektywności rozumieć można skuteczność, sprawność a także istotność, rzeczywistość zjawiska lub działania. Wojciech Morawiecki pod tym pojęciem rozumie rentowność (opłacalność) określonego rozwiązania, decyzji lub postępowania, która wynika z bilansu kosztów i korzyści powodowanych danym rozwiązaniem, decyzją czy postępowaniem.

• Do czynników warunkujących efektywność ról międzynarodowych państwa niewątpliwie należy zaliczyć szeroko rozumiany potencjał, od którego zależy siła oddziaływania na środowisko. Składa się na to wiele czynników takich jak na przykład uwarunkowania geopolityczne, pozycja w systemie uczestników. Inną przesłanką warunkującą efektywność ról może być ocena społeczności międzynarodowej, rozumianej jako ogół uczestników stosunków międzynarodowych. W tym przypadku ocena ta właściwie warunkuje występowanie pewnych ról, gdyż istnieją one jako odpowiedź na pojawiające się potrzeby państw, ale także środowiska międzynarodowego. Dlatego też, aprobata środowiska międzynarodowego budująco wpływa na system ról państwa. Za jeden z warunków efektywności działań uznać można także ich trwałe i stabilne konsekwencje, a te z kolei, determinuje m. in. pozytywna reakcja ze strony społeczności międzynarodowej.

• Na efektywność poszczególnych ról międzynarodowych wpływa także samo formułowanie i konsekwencja w ich realizacji. W przypadku państw jest to podstawowy warunek skuteczności działań w tym zakresie.

• Józef Kukułka zwraca uwagę na jeszcze jeden czynnik warunkujący efektywność oddziaływań (w tym także ról międzynarodowych), a mianowicie ich uboczne skutki, które mogą być oceniane jako pozytywne, negatywne lub obojętne. Według niego skuteczność oddziaływania polega na minimalizacji znaczenia negatywnych skutków ubocznych, a maksymalizacji skutków pozytywnych i obojętnych, które nie zmieniają w sposób negatywny uwarunkowań towarzyszących realizacji innych działań.

• Przede wszystkim jest to kryterium stopnia realizacji roli. Przez realizację roli rozumieć można, dążenie do stanu, w którym deklaracja o podjęciu celowych działań, przekształca się w skuteczne działanie nastawione na wywołanie pożądanej zmiany. Można mówić tu o rolach zaledwie deklarowanych, deklarowanych i wywołujących jakąś reakcję (pozytywną, negatywną albo obojętną), a także o rolach wywołujących namacalną reakcję w postaci konkretnych decyzji działań uczestników mających wpływ na realizację ról.

• Kolejnym kryterium oceny realizacji ról międzynarodowych jest efektywny zakres roli. Pod tym pojęciem rozumieć można zakres przedmiotowy lub podmiotowy, w którym rola może wywoływać pożądane efekty. Da się tutaj wyszczególnić różne wymiary efektywności ról; wymiar psychologiczny i rzeczywisty: globalny, regionalny lub lokalny.

• Efektywność ról państwa można badać także w oparciu o kryterium stopnia aprobaty środowiska międzynarodowego. Biorąc pod uwagę fakt, że role uczestników stosunków międzynarodowych zależą także od potrzeb i wymagań otoczenia, kryterium to wydaje się mieć istotne znaczenie dla występowania i efektywności poszczególnych ról. Według tego kryterium wyróżnić można zarówno role cieszące się dużą aprobatą (wręcz narzucane przez środowisko) a także role tolerowane lub też zupełnie nieakceptowane.

Bieleń, Państwa upadłe

• Pojecie państwa upadłego upowszechniło się w latach 90. XX wieku na oznaczenie skutków kryzysu struktur państwowych. Stało się zaprzeczeniem i podważeniem państwa normalnego. Deficyt ładu wewnętrznego, całkowita dezintegracja struktur społecznych, demontaż infrastruktury państwowoprawnej, którym towarzyszą takie negatywne zjawiska jak katastrofa ekonomiczna, ubóstwo, głód, naruszanie podstawowych praw i wolności obywatelskich, klęski humanitarne, widoczne w masowych migracjach czy konfliktach etnicznych, to zjawiska, które nie dotyczą wyłącznie indywidualnych uczestników stosunków międzynarodowych.

• Zjawisko upadku państw jest charakterystyczne dla obszarów określanych powszechnie jako Trzeci Świat (w Afryce, na Bliskim i Środkowym Wschodzie, w Azji Środkowej i Ameryce Łacińskiej). Zrodziło się w następstwie wystąpienia kilku istotnych czynników, które nakładają się na siebie. Jest to przede wszystkim dziedzictwo systemu kolonialnego, który zniszczył tradycyjne struktury społeczne, ale nie zdążył wykształcić trwałych instytucji konstytucyjno – ustrojowych, odpowiadających specyfice etnicznej, społecznej czy religijnej, i zbudować efektywnej tożsamości tych nowych państw. Ponadto było skutkiem dekolonizacji, której legitymizację stanowiło prawo do samostanowienia ludów kolonialnych, bez uwzględniania ich rzeczywistej zdolności do samodzielnego przetrwania.

• Elity rządzące w pastwach postkolonialnych nie były w stanie wyrazić wewnętrznej spójności i pokonać problemów typowych dla społeczeństw multietnicznych i wielowyznaniowych. Duży wpływ na upadek państw miał koniec zimnej wojny, w czasie której supermocarstwa często w sposób sztuczny podtrzymywały u władzy rządy deklarujące lojalność sojuszniczą, opartą na dostawach broni i uzbrojenia oraz pokrewieństwie ideologicznym, nie zaś na efektywności rządzenia.

• Do tego doszła utrata znaczenia wielu państw w strategicznej kalkulacji superpotęg. Wreszcie nie bez znaczenia są globalne procesy modernizacji przyczyniające się w skali powszechnej do desuwerenizacji i deagregacji państwa. Upadek państw zaczęto więc traktować jako jedną z konsekwencji procesów globalizacji. Jeśli niesie ona m. in. utratę autorytetu państwa i podważa jego klasyczne funkcje, to prowadzi także do destrukcji czy dekompozycji te państwa, które są najsłabsze i nie potrafią się konsolidować. Poza krajami Trzeciego Świata pewne prawdopodobieństwo wystąpienia ekstremalnych sytuacji, związanych z chroniczną patologią państw, dotyczy obszarów poradzieckich, a także Europy Południowo – Wschodniej.

• Pod względem geograficznym i terytorialnym upadek państw jest wywoływany przez problemy wewnętrzne, endogeniczne, z incydentalnym wpływem czynników zewnętrznych. Dochodzi raczej do implozji, a nie eksplozji struktur władzy, dezintegracji i destrukcji państwa, nie zaś jego rozczłonkowania. W sensie politycznym oznacza to zanik prawa i porządku, zastępowanych chaosem i anarchią. W aspekcie funkcjonalnym wyraża się w braku instytucji zdolnych do reprezentowania państwa na zewnątrz, jak również przyjmowania bodźców ze środowiska międzynarodowego.

• Istotą upadku państwa jest utrata przez jego władzę społecznej legitymizacji rządzenia. Inaczej, mówiąc, jest to problem zaniku identyfikacji obywateli z władzą. Z tego punktu widzenia jedynie kilka państw we współczesnym świcie można uznać za całkowicie upadłe bądź zdezintegrowane, pogrążone w katastrofie. Na pierwszym miejscy wymienia się Somalię. Wcześniej takimi państwami były: Liban, Afganistan czy Sierra Leone. Większość, znajduje się – jak sugeruje znawca problematyki Robert Rotberg – na poziomie państw słabych, państw upadających bądź państw upadłych. Państwa słabe borykają się z trudną sytuacją wewnętrzną, a ich władza nie jest w stanie utrzymać swego autorytetu na całym terytorium. Państwa upadające są już najczęściej pogrążone w wojnie domowej, w wyniku której istotne części terytorium znajdują się pod kontrolą separatystów czy wrogich sił. Państwa upadłe natomiast nie są w sanie sprawować jakiegokolwiek władztwa ani spełniać podstawowych funkcji wobec ludności.

• Degradacja państw oznacza przede wszystkim: 1) upadek porządku państwowego, społecznego i gospodarczego; 2) wewnętrzne konflikty zbrojne; 3) masowe naruszenia prawa człowieka i kryzysy humanitarne; 4) endogeniczny charakter konfliktu; 5) fragmentaryzację społeczeństwa.

• Do upadku państwa doprowadza eskalacja stosowania przemocy w postaci wojny domowej, w wyniku której zniszczeniu ulega dotychczasowy standard życia społecznego, załamuje się infrastruktura codziennego funkcjonowania, a chciwość rządzących przesłania ich odpowiedzialność za troskę o dobro społeczeństwa. Anarchizacja życia publicznego idzie zatem w parze z terrorem, który jest zjawiskiem powszechnym. Symptomatyczna jest brutalizacja i intensyfikacja stosowania siły fizycznej wobec niewinnych ludzi. Towarzyszy temu wzrost przestępczości i przemocy kryminalnej. Atrofia funkcji państwa oraz anomia w sensie braku jakichkolwiek reguł gry sprzyjają wszechobecności zbrodni. Inicjatywę przejmują rozmaite syndykaty, gangi i prywatne armie, które kontrolują miasta i ulice. Upowszechnia się handel bronią i przemyt narkotyków. Państwowe siły policyjne ulegają paraliżowi. Normą staje się anarchizacja życia publicznego. Obywatele szukają naturalnego schronienia pośród komendantów wojennych, panów wojny, którzy symbolizują klanową bądź etniczną solidarność i jako jedyni są w stanie uchronić ludzkość przed pogromami.

• Wojny domowe mają najczęściej swe źródła we wrogości etnicznej, religijnej czy językowej. Strach przed obcymi stymuluje nienawiść pomiędzy rządzącymi a grupami dyskryminowanymi. Antagonizmy narastają również w wyniku rywalizacji o zasoby surowcowe.

• Podziały na tle bogactwa społecznego są często silniejszym bodźcem w kierunku rozpadu państwowości niż tradycyjne różnice etniczne czy religijne. Bezpośrednim następstwem wojen domowych jest groźba ich eskalacji na kraje sąsiednie. Odwrotnym zjawiskiem jest pokusa interwencji państw sąsiednich w sprawy wewnętrzne skłóconych społeczności, co przyspiesza degradację ich państwa. Przykłady interwencji państw afrykańskich w sprawy sąsiedzkie potwierdzają intensywność występowania tego zjawiska.

• Kolejnym skutkiem upadku państw jest utrata ich kontroli nad granicami i nad całością terytorium. Efektywna władza państwowa ogranicza się najczęściej do stolicy i jakiejś specyficznej strefy etniczno – geograficznej. Poza gestia rządu centralnego pozostają ważne szlaki transportowe, zasoby wodne czy źródła zaopatrzenia w żywność. Na terenach oderwanych od centrum tworzą się quasi reżimy polityczne, które zabiegają nawet o uznanie międzynarodowe.

• Państwa upadłe nie są w stanie wykonywać podstawowych funkcji administracyjnych, organizatorsko – gospodarczych, socjalnych czy kulturalnych. Nie gwarantują przede wszystkim bezpieczeństwa swoim obywatelom, co oznacza utratę wiarygodności oficjalnych instytucji, a także zanik procedur konstytucyjnych. Biurokracja państwowa traci poczucie zawodowej odpowiedzialności za państwo, staje się powolnym narzędziem ręku władzy wykonawczej. W dyspozycji tej ostatniej znajdują się też resztki sił zbrojnych, których wysoki stopień upolitycznienia powoduje, że stają się instrumentem opresji.

• O stanie państwa najlepiej świadczy jego infrastruktura. W języku funkcjonuje taka metafora, iż po stanie dróg poznaje się poziom życia obywateli. Im bardziej rządząca elita wysysa pieniądze z kasy państwowej, tym mniej jest zainteresowana odległymi prowincjami i dostępem do nich.

• Zaniedbania w dziedzinie edukacji i ochrony zdrowia powodują odczucie, zwłaszcza w rejonach wiejskich i rolniczych, że ludzi pozostawiono samych sobie. Degradacja wszelkich zabezpieczeń socjalnych oznacza, że mieszkańcy najbiedniejszych regionów stają się jeszcze biedniejsi i upokorzeni, niż byli.

• Państwa upadłe stanowią przykład rosnących dysproporcji ekonomicznych pomiędzy garstka uprzywilejowanych a ubożejącą większością. Rządząca oligarchia i jej klienci mają możliwości koncentracji bogactw, podczas gdy reszta pogrąża się w nędzy. Jednym ze źródeł bogacenia się jest wszechobecna korupcja na wszystkich szczeblach organizacji państwowej. Zyski skorumpowanych elit politycznych i wojskowych są najczęściej lokowane za granicą. Ewidentną oznaką upadku jest spadek wskaźników PKB i PKB per capita. Dotyczy to nawet państw posiadających bogate zasoby surowców naturalnych.

• Przyczyny upadku państw tkwią przede wszystkim w złych rządach. Ewidentnych przykładów dostarczają przypadku Zairu, Sierra Leone, Liberii, Zimbabwe, a w skrajnych postaci – Somalii.

• Ze słabych, a więc niestabilnych i biednych państw, które znalazły się na krawędzi egzystencji, płyną w stronę państw zamożnych i stabilnych wielkie fale migrantów. Ich asymilacja, jak choćby pokazały to wydarzenia na obrzeżach francuskich miast, nastręcza poważnych problemów.

• Najbardziej symptomatycznym skutkiem upadku państw stał się terroryzm międzynarodowy. Utrata kontroli przez władze państwowe pozwala na swobodne tworzenie baz, obozów szkoleniowych i zaplecza logistycznego dla terrorystów.

Implikacje dla prawa międzynarodowego

• Problem państw upadłych należy do sfery odpowiedzialności całej wspólnoty międzynarodowej. Stanowią one poważne wyzwanie zarówno dla wewnętrznego, jak i międzynarodowego porządku prawnego. Są ponadto źródłem zagrożeń cywilizacyjnych, nawet gdy ograniczają się tylko do niektórych obszarów globu. Tzw. efekt CNN nadaje im rozległy rezonans o zasięgu światowym. Prawo międzynarodowe stawia na rekonstrukcję państw upadłych i przywracanie ich do normalnego funkcjonowania. W tym celu podtrzymuje się stanowisko, że nie można kwestionować ani granic, ani osobowości prawnej, przynależności organizacyjnej czy stosunków dyplomatycznych państw na swój sposób fikcyjnych. Choć nie mogą one podejmować żadnych nowych zobowiązań, to jednak zawarte przez nie traktaty pozostają w mocy.

• Upadek państw rodzi więc frustrację wśród uczestników stosunków międzynarodowych, gdyż brakuje im odpowiednich narzędzi instytucjonalnych i normatywnych, pozwalających na adekwatną reakcję wobec wyzwań, jakie stanowi zanik efektywnych rządów i pojawienie się aktorów niepaństwowych. Już sama terminologia odnosząca się do państw upadłych rodzi rozmaite kontrowersje ze względu na konsekwencje prawnomiędzynarodowe. Upadek państwa może bowiem oznaczać z jednej strony zanik pewnych Standarów organizacji życia społecznego, politycznego i gospodarczego, z drugiej strony także załamanie warunków odnoszących się do efektywności i odpowiedzialności rządu, a to może uchylać skuteczność uznania międzynarodowego i usprawiedliwiać na przykład interwencje zewnętrzne celem ochrony ludności państwa upadłego. W takich sytuacjach dochodzi do pewnego konfliktu interesów między obowiązkiem poszanowania suwerenności państwowej a dążeniem do uwzględnienia zasady samostanowienia miejscowej ludności. Konsekwencją takiego stanowiska jest w szczególności uznanie ciągłości bytu państwowego pomimo upadku władzy państwowej, z czym wiąże się zwłaszcza zobowiązanie interweniujących podmiotów do zachowania integralności terytorialnej danego państwa.

• Zagadnienie identyfikacji państwa upadłego niesie poważne wyzwania doktrynalne w dziedzinie prawa międzynarodowego. Jerzy Zajadło w polskiej literaturze dowodzi, że większość prawników stoi na gruncie teorii kontynuacji. W jej świetle państwo upadłe nie traci swej podmiotowości międzynarodowej., pozbawione jest natomiast zdolności do działania w stosunkach międzynarodowych z uwagi na demontaż instytucji politycznych i faktyczny brak możliwości reprezentacji. Utrata efektywnej kontroli nad terytorium nie oznacza przyzwolenia dla podboju ze strony sąsiadów czy innych ekspansywnych mocarstw o imperialistycznych ambicjach, tak jak to się działo w różnych okresach historii. Obecnie chodzi raczej o poddanie takiego państwa, które straciło kontrole nad swoim terytorium, ochronie międzynarodowej.

Implikacje dla budowy pokoju i odbudowy

• Problem identyfikacji państw upadłych stanął na forum ONZ już w latach 90. XX stulecia. Dość szybko oczywiste stało się przekonanie, że upadek jakiegokolwiek państwa niesie szkodliwe konsekwencje dla całego systemu międzynarodowego. Nie wypracowano jednak żadnych skutecznych sposobów zapobiegania szerzeniu się tych negatywnych zjawisk.

• Tradycyjne instrumenty o charakterze dyplomatycznym czy ekonomicznym straciły swoją skuteczność wobec państw upadłych. Bardziej przydatne okazują się przedsięwzięcia kombinowane o charakterze kolektywnym, a także rozwiązania unilateralne.

• Organizacja Narodów Zjednoczonych dysponuje największym potencjałem w celu sprostania wyzwaniom związanym z przywracaniem do życia upadłych państw spośród wszystkich instytucji międzynarodowych. Rada Bezpieczeństwa ONZ w praktyce wypracowała dotychczas cztery podejścia do rozwiązania tego problemu: 1) najbardziej upowszechniła się praktyka odwoływania się do rozdziału VII KNZ. Punktem przełomowym była rezolucja 794 z 3 grudnia 1992 roku w sprawie Somalii, w której ogrom ludzkiej tragedii spowodowany konfliktem uznano za zagrożenie dla pokoju w znaczeniu artykułu 39 Karty. Wcześniej Rada Bezpieczeństwa w rezolucji 688 z 5 kwietnia 1991 roku, dotyczącej łamania praw Kurdów irackich, uznała za poważne wykrocznie państwa przeciwko własnym obywatelom stanowią zagrożenie dla pokoju. podobnie w przypadku Haiti, w rezolucji 841 z 16 czerwca 1993 roku, Rada Bezpieczeństwa w formie dość ostrożnej postanowiła, że rząd niedający się pogodzić z zasadami demokratycznymi stanowi zagrożenie dla pokoju w znaczeniu artykułu 39 Karty. Wszystko to oznacza, że w świetle dotychczasowej praktyki każde poważne i systematyczne naruszanie praw człowieka albo rażące pogwałcenie zasad demokracji jest wystarczającym powodem do interwencji Rady Bezpieczeństwa w wewnętrzne sprawy państwa, którego władze przestały funkcjonować; 2) w ramach rozdziału VII Karty Rada Bezpieczeństwa, w odniesieniu do Bośni i Hercegowiny, Rwandy oraz Haiti, udzielała autoryzacji państwom, w przypadku Somalii zaś – operacji UNOSOM II, w celu wypełnienia zadań, także z użyciem siły. W tym przypadku można mówić o wymuszaniu pokoju na drodze operacji, bez stosowania sankcji. Wynika to z braku faktycznego czy potencjalnego państwa – agresora, przeciwko któremu można byłoby zastosować sankcje, wymuszając na nim właściwe zachowanie. Dopóki więc nie zostanie stwierdzone zagrożenie dla pokoju, Rada Bezpieczeństwa na podstawie własnej praktyki może sięgać po środki interwencyjne celem przywrócenia porządku, także z użyciem siły, bez oczekiwania na zgodę państwa, wobec którego podjęto takie środki; 3) zgodnie z praktyką ukształtowaną w ostatnich latach Rada Bezpieczeństwa interpretuje swój mandat szeroko, uznając, że ma kompetencje nie tylko do utrzymywania bezpieczeństwa w czysto wojskowym sensie, lecz także zapewniania dostępu do danego kraju; 4) Rada Bezpieczeństwa dopuszcza – jak pokazują przykłady z lat 90. XX wieku – udział różnych podmiotów, w tym także niepaństwowych, w przywracaniu pokoju, tak jak w Bośni i Hercegowinie. Poszerza też stosowanie środków pokojowego rozstrzygania sporów między państwami według rozdziału XVI Karty do sytuacji wewnętrznych.

• Praktyka Rady Bezpieczeństwa ONZ wobec państw upadłych wskazuje na znaczne poszerzenie jej możliwości działania w stosunku do pierwotnych założeń Karty. Organ ten w pewnym sensie sprawuje funkcję ponadnarodowej administracji, wspomagając zagrożone upadkiem państwa w przywracaniu ich funkcji wewnętrznych. Warto wszak dodać, że Rada Bezpieczeństwa nie jest jedynym organem zajmującym się wyzwaniami i zagrożeniami, jakie stwarzają upadłe państwa. Czyni to w związku ze swoją główną odpowiedzialności za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. W dokumentach ONZ wskazuje się na rosnącą rolę organizacji regionalnych, które mogą podejmować nie tylko środku dyscyplinujące, ile świadczyć pomoc ekonomiczną, sprzyjać ochronie praw człowieka, wspomagać zarządzanie czy redukować zadłużenie. W celu koordynacji tej działalności w Warszawskim Raporcie Konferencji Regionalnej na rzecz Poparcia Panelu ds. Zagrożeń, Wyzwań i Zmiany, powołanego przez Sekretarza Generalnego ONZ, wskazano na konieczność współpracy pomiędzy Radą Bezpieczeństwa a Radą Gospodarczą i Społeczną ONZ, a także powołania koalicji przyjaciół, łączącej państwa upadłe i grupy krajów zainteresowanych przywracaniem ich stabilności, co stanowiłoby istotne wsparcie dla wysiłków ONZ.

• Wkrótce jednak okazało się, że pierwsza w historii operacja przywracania pokoju, polegająca na użyciu siły w trybie rozdziału VII Karty NZ z powodu katastrofy humanitarnej bez zgody rządu zainteresowanego państwa, autoryzowana przez Radę Bezpieczeństwa ONZ, nie jako odpowiedź na akt agresji, lecz jako odpowiedź na przypadki ludobójstwa i masowej dyskryminacji ludzi, poniosła fiasko. Nietrwałość rozwiązań ustrojowych w Bośni i Hercegowinie, Kosowie i Iraku stawia na porządku dziennym pytania o skuteczność operacji pokojowych, akta że interwencji z użyciem siły.

• Problem ten został podjęty w tzw. Raporcie Brahimiego z 21 sierpnia 2000 roku i przedstawiony następnie przez Sekretarza Generalnego ONZ 27 października 2000 roku na 55 sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w spawie wszystkich aspektów operacji pokojowych. Zaakcentowano w nim konieczność stworzenia efektywnego systemu wczesnego ostrzegania na wypadek nadciągających kryzysów. Przy czym problemem jest nie tylko dostęp do informacji, ile właściwa ocena politycznej dynamiki rozwoju sytuacji wewnątrz danego państwa. Najważniejszym zadaniem ONZ jest koordynacja wysiłków na rzecz zdiagnozowania objawów wskazujących na możliwość upadku państwa. Konieczne jest uwzględnienie takich wskaźników jak: szybko obniżające się standardy życia ludności, narastanie korupcji i pojawienie się symptomów kleptokracji, degradacja instytucji rządzenia, zwłaszcza podważanie roli ciał wybieralnych czy samorządowych, sięganie do aparatu przemocy przez rząd w rozwiązywaniu kwestii społecznych, narastanie buntów i protestów, spotykających się z silnymi represjami aparatu władzy.

• Państwa upadłe są traktowane przez ONZ jako kraje wychodzące z konfliktu. Komisja Budowania Pokoju ma koncentrować uwagę na działaniach zmierzających do rekonstrukcji lub tworzenia instytucji koniecznych dla prowadzenia odbudowy po konflikcie oraz wspieraniu rozwoju zintegrowanych strategii mających na celu stworzenie solidnych podstaw dla zrównoważonego rozwoju. Odpowiedzialność za ochronę ludzi podczas konfliktów musi iść w parze z odpowiedzialnością za odbudowę. Takie stanowisko wyrażono w Raporcie Komisji ds. Bezpieczeństwa Człowieka. ONZ wzięła na siebie odpowiedzialność za intensyfikację wysiłków na rzecz pomocy krajom w skutecznym przechodzeniu ze stanu wojny do pokoju.

• W budowaniu demokracji – oprócz ONZ – powinny uczestniczyć także organizacje regionalne, takie jak: NATO i Unia Europejska, Rada Europy, OBWE, OPA, Unia Afrykańska czy ASEAN. Dla Rady Gospodarczej i Społecznej przewiduje się aktywną rolę w gromadzeniu środków i upadających państw. Tego samego oczekuje się od instytucji z Bretton Woods, baków regionalnych, a także rozmaitych organizacji pozarządowych.

• Dotychczasowe instytucje, takie jak Wysoki Komisarz ds. Uchodźców oraz Wysoki Komisarz ds. Praw Człowieka, spełniają niezwykle pożyteczną funkcję w łagodzeniu skutków upadki państw. To bogactwo instytucji zaangażowanych w rekonstrukcję państw wychodzących z konfliktu jest z jednej strony korzystne, z drugiej jednak niesie wiele problemów. Dotyczą one przede wszystkim kwestii koordynacji działań, podziału ról i odpowiedzialności.

• Z inicjatywy Sekretarza Generalnego ONZ, Kofiego Annana podjęto wysiłki, aby przejść od kultury reagowania do kultury zapobiegania. Panuje powiem przekonanie, że prewencyjne wzmacnianie państw przed upadkiem jest znacznie łatwiejsze i tańsze niż przywracanie ich do życia po całkowitej destrukcji. Koszty interwencji i pokonfliktowa rehabilitacja wymagają o wiele większych nakładów.

• Wspólnota międzynarodowa jest świadoma wyzwań płynących ze strony nieefektywnych reżimów politycznych. Środki zapobiegawcze oparte na doradztwie, pomocy finansowej, gospodarczej i politycznej są w zasięgu państw i organizacji międzynarodowych. Brakuje jednak długotrwałej strategii, opartej na systemowych i metodycznie wdrażanych działaniach. Dominują rozwiązania spektakularne i incydentalne. Tymczasem przywrócenie samowystarczalności państwo, które znalazły się w fazie destrukcji, wymaga niezwykłej cierpliwości i długich lat.

• Poza tym nie brakuje recept indywidualnych choćby Francisa Fukuyamy czy Nialla Fergusona. Fukuyama w książce pt. Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku postuluje stosowanie przez bogate i stabilne państwa Zachodu metod transferu sprawnych instytucji i administracji.

• W książce z 2006 roku pt. Ameryka na rozdrożach Fukuyama bogatszy o doświadczenie irackiej interwencji Stanów Zjednoczonych postuluje stosowanie miękkiej siły, takiej jak edukacja lokalnych elit intelektualnych czy finansowanie ruchów obywatelskich, które sprzyjają tworzeniu przesłanek demokratyzacyjnych. W miejsce zachowań unilateralnych proponuje wykorzystanie struktur i inicjatyw wielostronnych, które chociaż spowalniają zabiegi, to jednak legitymizują różne akcje i zapewniają im większą skuteczność w dłuższej perspektywie. Podobne poglądy głoszą inni prominentni znawcy polityki Stanów Zjednoczonych, na przykład Henry Kissinger czy Zbigniew Brzeziński.

• Brytyjski historyk gospodarki Niall Ferguson wyostrzył dyskusje wokół tych kwestii, stawiając na przywrócenie imperialnych metod rządzenia wobec społeczeństw biednych i pozbawionych własnych tradycji państwowych. Jego zdaniem w dzisiejszym świecie realna alternatywą dla liberalnego imperium, kontrolowanego przez supermocarstwo, nie jest multilateralna utopia ani jakiś nowy system oenzetowski, ale koszmarna anarchia w średniowiecznym stylu. Ferguson w istocie podnosi ważną kwestię odpowiedzialności mocarstw za ład międzynarodowy.

Implikacje dla ochrony praw człowieka

• Przypadek państw upadłych dobitnie wskazuje, że realna ochrona praw człowieka zależy od właściwego funkcjonowania państwa. O ile pierwsza generacja praw człowieka była skierowana przeciw arbitralności władzy państwowej, o tyle druga polega na aktywnej roli państwa w zaspokajaniu socjalnych praw ludzkich obu generacji, gdy zanika struktura administracyjna, niezbędna dla ich przestrzegania.

• W odniesieniu do konfliktów wewnętrznych znajdują zastosowanie przepisy międzynarodowego prawa humanitarnego, zwłaszcza art. 3 Konwencji Genewskich z 1949 roku. W istocie przyjmuje się interpretację rozszerzającą, mającą na względzie ochronę ofiar konfliktów zbrojnych, nawet gdy ich stronami są grupy o tej samej przynależności etnicznej czy językowej. Potwierdził to Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w sprawie Nikaragui w 1986 roku. Ponadto Rada Bezpieczeństwa przy różnych okazjach przypominała o konieczności przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego w odniesieniu do sytuacji państw upadłych. W ten nurt wpisuje się także stanowisko prezentowane w międzynarodowym prawie karnym które wskazuje na bezzasadność rozróżniania pomiędzy wojami międzypaństwowymi a wojami domowymi z humanitarnego punktu widzenia.

***

• Tuż po zakończeniu zimnej wojny upadek państw był traktowany przez wspólnotę międzynarodową jako zjawisko marginalne w stosunkach międzynarodowych, mające lokalne i regionalne konsekwencje o charakterze humanitarnym. Większość obserwatorów traktowała je wyłącznie z perspektywy Afryki czy też Trzeciego Świata, co było warunkowane geopolitycznie. Niektórzy autorzy, na przykład Gerald Helman, Steven Ratner czy Robert Kaplan, dość alarmistycznie przestrzegali, iż negatywne zjawiska z różnych zakątków globu mogą wkrótce rozprzestrzenić się na cały świat. Rzeczywistość miała rychło potwierdzić te ostrzeżenia. Problem państw upadłych z peryferii sceny międzynarodowej przesunął się do jej centrum.