Rodzina stanowi najstarszą i najbardziej trwałą formę współżycia ludzi. Występuje we wszystkich społeczeństwach i formach społecznych. U jej podłoża tkwią biologiczne cechy człowieka, co powoduje trwałość pewnych cech rodziny.

Jedną z cech rodziny sformułował J.Szczepański, mówiąc, że rodzina "jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim.

Natomiast S.Kowalski dokonując przeglądu różnorodnych definicji rodziny stwierdza, że "rodzina to grupa oparta w zasadzie na współżyciu płciowym, dostatecznie ścisła i trwała, aby stworzyć warunki prokreacji i wychowania dzieci.

Według J.Pietera "rodzina jest jednym z najważniejszych kręgów środowiskowych każdej jednostki". Jest to przede wszystkim złożona całość, układ różnorodnych warunków środowiska domowego dzieci, rodziców, ewentualnie pozostałych członków rodziny. Dlatego w wielu publikacjach pedagogicznych podkreśla się ogromne znaczenie wpływów środowiska rodzinnego na dziecko.

Rodzina stanowi jedną z podstawowych grup społecznych, a przy tym taką, która istnieje od najdawniejszych czasów. Funkcjonowanie rodziny, czyli spełnienie obowiązków wychowawczych uzależnione jest w dużym stopniu od wzajemnych więzów między jej członkami, a zwłaszcza między rodzicami. Ze względu na te więzy A.Kelm wyróżnia cztery kategorie rodzin: wzorową, przykładną, formalną i rozbitą.

Rodzina wzorowa - oznacza się trwałymi więzami między wszystkimi jej członkami.

W rodzinie przykładnej, mimo dość trwałych więzów występują pewne konflikty, które jednak nie zagrażają jej rozbiciem.

W rodzinie formalnej brak jest silniejszej więzi emocjonalnej, a każdy jej członek układa swoje plany życiowe według osobistych interesów.

Rodzina rozbita charakteryzuje się postępującym procesem osłabiania więzów międzyrodzinnych, konflikty staja się jednym przejawem wzajemnych kontaktów.

Najczęściej jednak spotykanym typem rodziny jest rodzina naturalna, pełna, złożona z ojca, matki i dzieci z tego małżeństwa. Taka rodzina ma największe dane, aby stać się rodziną wzorową, spełniająca swoje zadanie wychowawcze.

Efekty wychowania w rodzinie zależna są w bardzo dużym stopniu od postaw rodzicielskich, rozumianych jako specyficzne zachowanie się rodziców wobec dziecka. Postawy rodzicielskie można ogólnie podzielić na dwie grupy:
- postawy właściwe,
- postawy niewłaściwe.

Do postaw właściwych zaliczamy postawę akceptacji, współdziałania z dzieckiem, dawania mu rozumnej swobody, uznawania jego praw. Rodzice charakteryzujący się postawą akceptacji przyjmują dziecko takim, jakim ono jest, z wadami i zaletami, zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa. Współdziałanie z dzieckiem polega na zainteresowaniu się jego sprawami, na wciąganiu go w sprawy domowe. Dawanie rozumnej swobody, która pozwala na wyrażanie się dziecka w różnych formach własnej aktywności. Łączy się to jednak ze stawianiem dziecku koniecznych wymagań i utrzymywaniu autorytetu rodziców. Uznawanie praw dziecka pociąga za sobą styl kierowania jego zachowaniem, polegającym na wzajemnym porozumiewaniu się i oddziaływaniu rodziców poprzez własny przykład. Właściwe postawy rodzicielskie mają ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, a w tym dla kształtowania jego osobowości.

Natomiast do postaw niewłaściwych należy postawa odtrącająca wobec dziecka, unikająca, nadmiernie chroniąca i stawiająca wygórowane wymagania. Postawa odtrącająca charakteryzuje się traktowaniem dziecka jako ciężar, jako coś niechcianego. Rodzice takiemu dziecku nie okazują uczuć, ciągle go krytykują i nie dopuszczają do głosu.

Postawa unikająca charakteryzuje się brakiem uczucia, obojętnością na sprawy dziecka, ignorowaniem jego potrzeb.

Przeciwieństwem do postawy unikającej jest nadmiernie chroniąca, która charakteryzuje się przesadna opiekuńczością i usuwaniem z drogi dziecka wszelkich trudności. Rodzice stale boją się o zdrowie dziecka, izolują go od rówieśników.

Postawa nadmiernie wymagająca charakteryzuje się ciągłym zmuszaniem dziecka do postępowania według określonych wzorów. Dziecko jest pod stałą presją rodziców, którzy nim dysponują, nie licząc się z jego możliwościami i nie dopuszczają go do głosu.

" Niewłaściwe postawy rodzicielskie wywierają szkodliwy wpływ na rozwój dziecka. Konsekwencją takich postaw bywa władczość dziecka, egoizm, zarozumiałość, niechęć do nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, uleganie, zazdrość, kłamliwość".

Rodzinę obecnie określa się często mianem "rodziny współczesnej". Rodzina współczesna jest tak zwaną małą rodziną, w przeciwieństwie do wielopokoleniowej rodziny dawnej. Z.Tyszka wyraża pogląd, "że we współczesnych rodzinach, szczególnie młodych stażem małżeńskim i wiekiem w coraz większym stopniu następuje przemiana modelu rodziny tradycyjnej, w którym decydował ojciec, na model partnerski. Podstawą modelu partnerskiego w małżeństwie, jego zdaniem jest równomierne rozłożenie obowiązków rodzinnych".

Według L. Dyczewskiego "do najważniejszych czynników wpływających na przemianę rodziny w Polsce należą: uprzemysłowienie i urbanizacja. Przeobrażenia ustrojowe i działalność kościoła". W chwili obecnej rodzinie polskiej przypadło żyć i funkcjonować może w przełomowym okresie, można go określić jako trudny czas, powodujące kryzysowe sytuacje dla małżeństwa i rodziny. Mimo wszystko rodzina jest tą grupą, która kreuje stan, poziom i rozwój kultury narodowej. Wynika z tego, że rdzeniem każdej kultury są wartości, idee i normy przekazywane z pokolenia na pokolenie właśnie w środowisku rodzinnym.

Ponadto, charakterystyczną cecha rodziny współczesnej jest praca obojga rodziców. Dawniej, w wielkiej rodzinie ojciec zarabiał na utrzymanie całej rodziny, matka zajmowała się domem i wychowaniem dzieci. Obecną pracę obojga rodziców uzasadniają nie tylko względy ekonomiczne, głównym źródłem tego zjawiska jest zmiana społecznej i kulturalnej pozycji kobiety.

Rodzina jest również doskonałym ośrodkiem kształtowania zainteresowań dzieci. Dziecko a następnie młodzież zapoznając się z różnymi dziedzinami kultury, korzysta z pomocy rodziców, chociażby przez sama zachętę, namowę, przykład środowiska rodzinnego. Rzecz jasna, że nie we wszystkich rodzinach wymieniony proces występuje w jednakowym stopniu. W rodzinie inteligenckiej, rodzice mają większy udział we wprowadzaniu swoich dzieci w różne sfery życia i kultury, niż to ma miejsce w rodzinie robotniczej, czy chłopskiej. Jednocześnie ojciec i matka mogą eliminować dziecko od pewnych negatywnych czynników tkwiących w środowisku lokalnym, spełniając w ten sposób ideę filtra dla płynących ze środowiska norm postępowania. Zakres i charakter odpowiedzialności i oddziaływań wychowawczych rodziny zmienia się w różnych okresach rozwojowych dziecka. Możliwości wychowawcze środowiska rodzinnego są największe i najtrwalsze w stosunki do małych dzieci.

Z powyższych rozważań widać, jak wielkie znaczenie ma rodzina dla rozwoju dzieci. M. Łobocki uważa, że w całej dotychczasowej historii cywilizacji i kultury nie zdołano stworzyć lepszych warunków wielostronnego rozwoju dzieci, niż jest to możliwe w normalnej rodzinie. Dzieje się tak z kilku powodów. Przede wszystkim rodzina jest pewną grupa społeczną w życiu dziecka, której członkiem staje się ono od urodzenia i nie przestaje nim być do późnej starości. Należy zatem uznać tezę, że podstawową ideą w rozwoju społecznym, emocjonalnym, zdrowotnym i intelektualnym odgrywa rodzina.

Wychowanie dziecka w pierwszych jego okresach rozwojowych nie powinno być zastępowane przez inną instytucję wychowawczą. Wraz za rozwojem dziecka zwiększa się wprawdzie rola pozarodzinnych ośrodków wychowawczych, lecz znaczenie rodziny nie maleje, zmienia się jedynie treść i zakres oddziaływań w związku z nowymi sferami życia dziecka, jego wzrastającymi potrzebami społecznymi oraz innymi wymaganiami, jakie niosą ze sobą zewnętrzne stosunki międzyludzkie i ekonomiczne.

Literatura:
1. H. Cudak, "Znaczenie rodziny w rozwoju i wychowaniu małego dziecka". Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1999
2. M. Ziemska, "Postawy rodzicielskie". Wiedza Powszechna, 1962
3. M. Przetacznik, Z. Włodarski, "Psychologia wychowawcza". PWN Warszawa 1981
4. J. Szczepański, "Elementarne pojęcia socjologii". PWN Warszawa 1970
5. S. Kowalski, "Socjologia w zarysie". PWN Warszawa 1979
6. Kawula,Brągiel, Janke: "Pedagog rodzinny". Wyd. A.Marszałek Toruń 1998