Wychowanie społeczeństwa do niepełnosprawności

Wychowanie społeczeństwa do niepełnosprawności

Temat wychowania społeczeństwa do niepełnosprawności jest dość problematyczny. Dzieje się tak z tej przyczyny, że jest to temat bardzo szeroki i każdy w różny sposób może go rozumieć. Wychowanie do niepełnosprawności zaczyna się od sposobu odbierania ludzi, którzy są poniekąd „inni” od większości. Każdy inaczej rozumie niepełnosprawność i to samo w sobie jest już problemem. Drążąc dalej w temacie dochodzi się do kwestii takich jak zachowania wobec osób niepełnosprawnych – jak będą one wyglądać zależy w większości od tego jak ludzie będą wyedukowania w sferze kontaktów z osobami niepełnosprawnymi. Czasami jednak przekonania i głoszone idee mijają się z rzeczywistością. Nie każdy zachowuje się wobec osób niepełnosprawnych tak jak twierdzi, że należy to robić. Zacznijmy jednak od początku.

Każdy inaczej może zdefiniować niepełnosprawność, jednakże wszystkie te definicje powinny być spójne w jednym punkcie. Osoba niepełnosprawna posiada ograniczoną sprawność w wykonywaniu pewnych czynności. Na potrzeby tej pracy wydaje się to być wystarczającą definicją. Ważną kwestią jest jednak to jaką sferę życia dotyka owa niepełnosprawność. Wyodrębnić można grupy osób niepełnosprawnych fizycznie, upośledzonych umysłowo oraz tych z zaburzeniami psychospołecznymi. Każda z tych grup to grupa osób niepełnosprawnych.

Różnie można również odnosić się do niepełnosprawności. Zarówno w aspektach poznawczych jak i emocjonalnych i behawioralnych1 nasze postawy wobec osób niepełnosprawnych mogą być pozytywne, negatywne, ambiwalentne bądź obojętne2. Co istotne postawy te mogą być różne w każdym z aspektów. Przykładowo jakaś osoba może być pozytywnie nastawiona emocjonalnie do osób niepełnosprawnych ale w działaniach wykazywać obojętność, dlatego, że boi się odrzucenia przez środowisko osób pełnosprawnych. Inna osoba może natomiast być wychowana w przekonaniu, że nie należy zadawać się z osobami niepełnosprawnymi ale z własnych pobudek czuje do tych osób sympatię i wykazuje pozytywne emocje. Skąd biorą się te różnice? Czynników jest wiele.

Wymienić można chociażby:3

Znaczenie ma również to ja prawo odnosi się do niepełnosprawności i czy stara się pomagać osobom niepełnosprawnym w ich życiu codziennym, pracy, obowiązkach itp.

Na przestrzeni wieków ludzie niepełnosprawni traktowani byli w różny sposób4. Na pewno jednak niepełnosprawność nie była nigdy problemem do radości jak i nie jest nim teraz. Największym problemem było jednak podejście społeczeństwa do niepełnosprawności. Od czasów starożytnych ludzie niepełnosprawni byli traktowani jako wybryki natury, uważano ich za gorszych, często skazywano ich na wygnanie bądź zabijano. Na przestrzeni dziejów naszej cywilizacji pojawiały się następujące postawy: dyskryminacji i wyniszczenia, izolacji, segregacji oraz integracji.

Historyczny przegląd owych postaw pozwala zauważyć, że wraz z rozwojem cywilizacji postawy wobec osób niepełnosprawnych uległy poprawie. W starożytności w związku z istniejącym kultem ciała i tężyzny fizycznej los dzieci upośledzonych i kalekich był przesądzony, np. zrzucano je ze Skały Tarpejskiej lub topiono w falach Tybru. Postawa dyskryminacji i izolacji była powszechna w okresie średniowiecza. W tym czasie pokutowało przekonanie, że chorzy psychicznie i umysłowo to ludzie opętani przez złego ducha, a upośledzenie jest karą boską, za grzechy rodziców. Jeszcze w XVII w. umieszczano tego rodzaju ludzi w żelaznych klatkach, podobnych do klatek dzikich zwierząt. W niedziele i święta wystawiano ich na widok publiczny, a widzowie za pewną odpłatnością mogli drażnić nieszczęśliwych, których nieudolne ruchy wywoływały śmiech. Należy jednak zaznaczyć, że równocześnie zapoczątkowana została opieka społeczna nad osobami niepełnosprawnymi, zaczęły powstawać pierwsze przytułki dla umysłowo chorych organizowane przez kościoły chrześcijańskie.

Rozwój nauki w XIX i XX w. a w szczególności medycyny, psychiatrii i psychologii, położył kres znęcaniu się nad upośledzonymi umysłowo. W postawach społecznych zaczęła dominować postawa segregacji. To podejście trwa do dziś, choć w znacznie zmienionej formie. Postawa ta ukształtowała się w wyniku naukowego wyodrębnienia typów niepełnosprawności. Dostrzeżono również społeczną potrzebę wychowania i nauczania osób niepełnosprawnych. Przyznano im prawo do rozwoju i nauki, a także i pracy w instytucjach do tego stworzonych. Postawa ta polega na przekonaniu, że rehabilitacja prowadzona w tych instytucjach może zapewnić najwłaściwsze metody i środki oddziaływań wychowawczych i dydaktycznych. Zapewniano dzieciom z odchyleniami od normy lepsze warunki życia i nauki, niż miałyby poza tymi placówkami, jednak nie przygotowywały je do życia w zwykłych warunkach.

Postawa segregacji służyła rozwiązaniu problemu ludzi niepełnosprawnych przed trudami życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych, ale też izolowała to społeczeństwo od nich. Od czasów II wojny światowej rozwijany jest planowo i świadomie system integracyjny. Zauważono, że można stworzyć korzystniejsze warunki i sposoby zaspokajania potrzeb ludzi niepełnosprawnych poprzez organizowanie rehabilitacji dzieci upośledzonych w masowych placówkach oświatowo — wychowawczych. Jedynie osoby z głębszymi stopniami niepełnosprawności przebywają w szkołach specjalnych i ośrodkach rehabilitacyjnych, ale i tu dąży się aby były one powiązane z otwartym środowiskiem społecznym.

W dzisiejszych czasach próbuje się nauczyć społeczeństwo, że ludzie niepełnosprawni są tacy jak wszyscy inni i należy im dawać równe szanse. Często ich własna niepełnosprawność nie jest największą przeszkodą, ponieważ potrafią sobie radzić ze swoimi ułomnościami. Ciężko jednak żyć im w społeczeństwie, które ich nie akceptuje. Można więc powiedzieć, że niepełnosprawność fizyczna bądź psychiczna mogą rodzić niepełnosprawność społeczną, ponieważ osoby ułomne z obawy przed złym traktowaniem czy niezrozumieniem odizolowują się od społeczeństwa zatracając zdolność swobodnej komunikacji.

Wychowanie społeczeństwa do niepełnosprawności ma na celu zatarcie granic pomiędzy postrzeganiem osób z wadami fizycznymi bądź psychicznymi i bez. Dążenie do prezentowania postaw pozytywnych charakteryzujących się pozytywnym nastawieniem poznawczym (przedmiotem zainteresowania jest człowiek a nie tylko jego inwalidztwo), znajomością potrzeb inwalidy i poziomu ich zaspokajania, obiektywnym dostrzeganiem zalet i możliwości inwalidy, społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby niepełnosprawnej, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i życzliwym kontaktem z osobami niepełnosprawnymi oraz integrowaniem osób niepełnosprawnych.

Trzeba jednak uważać, ponieważ od pozytywnych postaw i zachowań blisko jest do tych negatywnych. Osoba niepełnosprawna nie chce być traktowana jak osoba specjalnej troski lecz jak normalny człowiek, który posiada swoje ułomności, myli się, nie potrafi wszystkiego wykonać. Może zasługiwać również na obiektywną krytykę! Postawy negatywne charakteryzują się5:

Jednym z podstawowych kroków w wychowaniu społeczeństwa do niepełnosprawności powinna być samoocena i samoakceptacja osób niepełnosprawnych. Oczywiście można zapytać – co ma to wspólnego z tematem? Przecież miało być o tym jak wychować społeczeństwo do niepełnosprawności a nie jak zmienić osoby niepełnosprawne. Punkt ten jest jednak jak najbardziej trafny, ponieważ póki osoby niepełnosprawne nie przekonają się do siebie samych i nie zaakceptują swojej niepełnosprawności to wychowanie całego społeczeństwa mija się z celem. Między innymi dlatego, że brak akceptacji własnego siebie zaburza również kontakty z innymi osobami – tymi sprawnymi. Akceptacja siebie jest warunkiem akceptacji innych osób. Wyzwała sympatię i życzliwość w stosunku do innych i pozwala na otwartość w kontaktach z otoczeniem. Poczucie niższości i brak akceptacji własnej osoby i własnej sytuacji prowadzi do uruchomienia mechanizmu obronnego w postaci projekcji lub kompensacji poprzez deprecjonowanie innych ludzi. Brak samoakceptacji powoduje też ograniczenie kontaktów interpersonalnych z innymi osobami, szczególnie tymi, które nie odpowiadają pewnym kanonom czy stereotypom społecznym dotyczącym wyglądu czy funkcjonowania.

Z drugiej strony, żeby wychowanie do niepełnosprawności odniosło pożądany skutek muszą w nim brać udział również osoby sprawne. Badania wykazały, że spośród wszystkich niepełnosprawnych najgorzej odbierani są Ci z upośledzeniem umysłowym. Dzieje się tak, ponieważ osoby te mają najwięcej problemów jeśli chodzi o komunikację z innymi ludźmi. Osoby sprawne w typowych interakcjach dzieli duży dystans społeczny w stosunku do upośledzonych umysłowo, i to niezależnie od płci, poziomu wykształcenia czy wykonywanego zawodu. Przyczyną tak dużego dystansu jest niski stan wiedzy na temat przyczyn, specyfiki i możliwości rozwojowych osób z upośledzeniem umysłowym.

Co ciekawe osoby sprawne deklarują chęć niesienia pomocy niepełnosprawnym. Można jednak przypuszczać, że nie mają one częstego kontaktu z osobami upośledzonymi i w rzeczywistości ich postawy mogą być inne niż deklarowane.

Dodatkowo na postrzeganie osób niepełnosprawnych wpływa doświadczenie zarówno życiowe jak i zawodowe. Można więc twierdzić, że wychowanie społeczeństwa do niepełnosprawności odbywa się częściowo mimowolnie. W szczególności praca na stanowiskach takich jak nauczyciel czy pracownik służby zdrowia uświadamia osoby w kwestii niepełnosprawności i radzenia sobie z tym problemem.

Oprócz tego postawy wobec osób niepełnosprawnych są również warunkowane przez cechy osobowościowe osób sprawnych, mających kontakt z niepełnosprawnymi. Możliwe jest na podstawie cech osobowości osób zdrowych przewidywanie ich postaw i hipotetycznego zachowania się wobec niepełnosprawnych oraz modyfikacja postaw i zachowań osób zdrowych poprzez oddziaływanie na cechy ich osobowości.

Uwarunkowania postaw społecznych wobec osób niepełnosprawnych można ująć w formie hierarchicznej struktury, której elementy pozostają ze sobą w ścisłej dwustronnej zależności. W skład tej hierarchii wchodzi6: makrosystem (społecznie uznany system wartości w danym społeczeństwie – tradycja, historia, obyczaje, stereotypy, uprzedzenia), mezosystem (czynniki związane z funkcjonowaniem osób sprawnych oraz ich kontakty z osobami niepełnosprawnymi), mikrosystem (czynniki związane z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych). Wychowanie społeczeństwa do niepełnosprawności powinno dotyczyć wszystkich tych punktów, żeby osiągnęło najlepsze skutki.

Środowisko społeczne może oddziaływać na kształtowanie się i modyfikację postaw poprzez mechanizmy: empatii, modelowania i identyfikacji. Empatia to emocjonalno-poznawczy proces umożliwiający wczuwanie się w stan psychiczny innej osoby oraz rozumienie jej sytuacji i punktu widzenia. Modelowanie jest bardziej złożonym mechanizmem uczenia się niż naśladownictwo. Poprzez naśladownictwo podmiot przejmuje określone formy zachowania, a w przypadku modelowania - także tendencje uczuciowo-motywacyjne. Inny mechanizm kształtowania się postaw - identyfikacja - ma duże znaczenie w okresie dorastania. Identyfikacja z osobą czy grupa, która staje się modelem dla rozwijających się postaw, wzmacnia zależność pomiędzy postawą a zachowaniem. Mechanizm identyfikacji działa wówczas, gdy jednostka czuje się blisko związana z określoną osobą lub grupą, którą naśladuje, i przejawią troskę o potrzeby i interesy tej osoby lub grupy. Identyfikacja jako ważny mechanizm rozwoju osobowości i budowania poczucia własnej tożsamości może wszakże w pewnych przypadkach czynić jednostkę zbyt zależną od modelu i niesamodzielną, ale może także pełnić funkcję mechanizmu i obronnego - wtedy, gdy dochodzi do redukcji poczucia zagrożenia dzięki identyfikacji z osobą będącą wzorem.

Negatywne postawy wobec niepełnosprawnych wynikają z braku doświadczeń i osobistych kontaktów osób sprawnych, braku treningu w zakresie wzajemnej komunikacji, niewykształconych umiejętności zachowania się wobec osób niepełnosprawnych lub też z dezinformacji. Mogą być także uwarunkowane wiekiem i niskim poziomem wykształcenia: spostrzeganie niepełnosprawnych przez pryzmat słabości występuje częściej wśród osób starszych i niżej wykształconych, natomiast spostrzeganie przez pryzmat cech utrudniających relacje interpersonalne częstsze jest wśród osób młodszych i lepiej wykształconych.

Badania7 wskazują, że istnieje możliwość modyfikacji negatywnych postaw wobec niepełnosprawnych poprzez stwarzanie możliwości nawiązania osobistych kontaktów z osobami niepełnosprawnymi, pełniącymi powszechnie akceptowane role społeczne. Istotną rolę w kształtowaniu się postaw odgrywają własne doświadczenia w pracy i kontaktach osobistych z niepełnosprawnymi. Osoby, którym brak takich doświadczeń, przejawiają zdecydowanie niechętne postawy wobec niepełnosprawnych, natomiast ci, którzy mają niepełnosprawne rodzeństwo lub niepełnosprawnego członka rodziny, przejawiają najbardziej pozytywne postawy.

Postawy wobec osób niepełnosprawnych mogą podlegać zmianom. Towner przedstawił analizę 46 badań poświęconych modyfikacji postaw wobec inwalidów i stwierdził, że manipulując poznawczym komponentem postawy (przez wzbogacenie wiedzy na temat osób niepełnosprawnych) wpływa się na komponent emocjonalny - także czynnik konstytuujący postawę. Towner uznał8 też, iż efektywność różnorodnych technik poznawczych, jakich użył w badaniach, jest taka sama, a więc z jednakowym powodzeniem można stosować wykład, dyskusję kierowaną, odgrywanie ról, kontakt bezpośredni. Szczególne znaczenie dla modyfikacji postaw ma klimat emocjonalny panujący w grupie rówieśniczej.

Postawy dzieci i młodzieży wobec niepełnosprawnych rówieśników także mogą podlegać modelowaniu. Rozbudowanie wiedzy o przyczynach niepełnosprawności, możliwościach, ograniczeniach, problemach codziennego życia i podstawach rewalidacji, a także osobiste kontakty w formie zabaw, dyskotek, zawodów sportowych, wycieczek prowadzą do zmiany obrazu osoby niepełnosprawnej i modyfikacji motywacji leżącej u podstaw podejmowania kontaktów z niepełnosprawnymi rówieśnikami. Zmiana postaw wobec niepełnosprawnych rówieśników zachodzi też w przypadku zastosowania odpowiednich form pracy w szkole: uczenia się wzajemnego i uczenia się kooperacyjnego. Badania dowodzą, że pod wpływem integracyjnego nauczania zmieniają się postawy wobec niepełnosprawnych rówieśników. Podobny efekt przynosi integracja realizowana podczas zajęć sportowych: sprawni uczniowie, biorący udział w integracyjnych zajęciach sportowych, bardziej pozytywnie oceniają swoich niepełnosprawnych kolegów i częściej opisują ich jako wesołych, interesujących, aniżeli uczniowie szkoły masowej pozbawieni kontaktów z niepełnosprawnymi rówieśnikami. Teoretycznego uzasadnienia można tu szukać w teorii Allporta, wyjaśniającej rozwój uprzedzeń rasowych, mówiącej, iż jesteśmy skłonni podejmować kontakty z osobami o podobnym statusie, ale wspólne zaangażowanie różnych grup w działalność stanowiącą wspólną wartość i przynoszącą obopólną satysfakcję prowadzi do akceptacji członków odmiennej grupy.

Modyfikacja negatywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych zależy od przedmiotu postawy, tzn. od rodzaju niesprawności oraz od przejawianego przez te osoby typu zachowania. W przypadku postaw wobec dzieci z zaburzeniami zachowania i zaburzeniami emocjonalnymi stwierdzono, że w stosunku do dzieci nadpobudliwych przejawiane są bardziej negatywne postawy aniżeli w stosunku do dzieci zahamowanych, wycofujących się, oraz że postawy wobec dzieci nadpobudliwych są bardziej odporne na modyfikujący wpływ wykładów poświęconych tej problematyce.

Modyfikacja postaw wobec niepełnosprawnych ma istotne znaczenie w grupie nauczycieli. Badania wykazały, że kilkumiesięczny trening nauczycieli (2 lub 4 miesiące), w ramach którego zajęcia rozwijające wiedzę o niepełnosprawności prowadzone były raz w tygodniu, wpływa na zmianę postaw nauczycieli wobec dzieci niepełnosprawnych w kierunku pozytywnym, natomiast jednodniowe programy zmiany postaw nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Autorzy stwierdzają, że pozytywne zmiany postaw wiązały się z różnymi kategoriami niepełnosprawności, lecz nie dotyczyły dzieci z upośledzeniem umysłowym. Można wnioskować, że modyfikacja postaw nauczycieli wobec uczniów z upośledzeniem umysłowym powinna uwzględniać nie tylko poznawcze elementy postawy, ale i afektywne jej komponenty, winna też prowadzić do wykształcenia konkretnych umiejętności pracy z dziećmi upośledzonymi. Pozwoliłoby to na rozwinięcie u nauczycieli gotowości do adekwatnych zachowań wobec tych dzieci, a więc behawioralnego składnika postawy.

Jako przykłady powszechnego propagowania pozytywnych postaw w stosunku do osób niepełnosprawnych można wymienić:

Po głębszej analizie tematu wysnuć można wnioski, że koniecznym jest systematyczne poszerzanie wiedzy na temat życia i funkcjonowania osób niepełnosprawnych. Nie ma to służyć wyłącznie celom naukowym lecz ma również znaczenie praktyczne. Wychowanie społeczeństwa do niepełnosprawności może zaprocentować w działaniach mających na celu wspieranie osób niepełnosprawnych prowadzonych przez instytucje zajmujące się ich problemami, pedagogów oraz najbliższe otoczenie tych osób. Szerzyć powinna się nowa świadomość społeczna kształtująca u osób sprawnych akceptację postaw wobec ludzi z dysfunkcjami. Poprzez uświadamianie ludziom sprawnym faktu, iż fizyczna niepełnosprawność nie determinuje wewnętrznej struktury potrzeb, dążeń i pragnień dotkniętych nią osób możliwe staje się uzyskanie akceptacji praw osób niepełnosprawnych wystarczających na satysfakcjonujący rozwój w społeczeństwie.

Bibliografia:

K. Błeszyńska, Wybrane determinanty postaw wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie

W. Dykcik, Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych

H. Larkowa, Postawy otoczenia wobec inwalidów, Warszawa: PZWL

A.Sękowski, Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów

A. Towner, Modifying attitudes toward the handicapped: A review of the literature and methodology

www.niepelnosprawni.pl

  1. A.E. Sękowski, Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów, Lublin: Wydawnictwo UMCS↩

  2. H. Larkowa, Postawy otoczenia wobec inwalidów, Warszawa: PZWL↩

  3. A.E. Sękowski, Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów, Lublin: Wydawnictwo UMCS↩

  4. Opis traktowania osób niepełnosprawnych na przestrzeni dziejów na podstawie artykułu: Historia – jak odkrywano niepełnosprawność, Elżbiety Zakrzewskiej-Manterys. (http://sonia.low.pl/sonia/konf_bk/1_zakrzewska.htm)↩

  5. A.E. Sękowski, Psychospołeczne determinanty postaw wobec inwalidów, Lublin: Wydawnictwo UMCS↩

  6. Społeczeństwo wobec osób niepełnosprawnych – postawy i ich determinanty, Joanna Kossewska (www.wsp.krakow.pl/konspekt/konspekt5/koss.html)↩

  7. T. Mądrzycki, Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, Warszawa: PZWS↩

  8. A. Towner, Modifying attitudes toward the handicapped: A review of the literature and methodology↩


Wyszukiwarka