Zofia Kaźmirek

Filia Zespołu Szkół Specjalnych
Im.MariiGrzegorzewskiej w Lublińcu

Przy Wojewódzkim Szpitalu Neuropsychiatrycznym w Lublińcu Oddział Psychiatryczny dla Dzieci i Młodziezy

W pracy podejmuję próbę ukazania relacji uczeń - nauczyciel w odniesieniu do młodzieży przejawiającej odstępstwa od szeroko rozumianej normy w zakresie zdrowia psychicznego.

Pracę w zasadniczej części opieram na własnych doświadczeniach pedagogicznych wynikających z kontaktów z pacjentami - uczniami Oddziału psychiatrycznego dla Dzieci i Młodzieży w Lublińcu.

W pierwszej części przedstawię spektrum zachowań uczniów na terenie szkoły, które mogą sygnalizować nauczycielowi, że młody człowiek przeżywa kryzys, któremu nie jest wstanie samodzielnie przeciwdziałać.

W drugiej części dokonam analizy postaw nauczyciela wychowawcy wobec ucznia z trudnościami w zakresie zdrowia psychospołecznego.

Podsumowując przedstawię możliwości podjęcia przez nauczyciela roli wczesnego diagnosty zaburzeń psychicznych u młodzieży, roli terapeuty uczniów’ po przebytej chorobie psychicznej, podkreślę znaczenie prowadzenia w szkole profilaktyki zaburzeń i problemów' zdrowia psychospołecznego.

Zaburzenia zdrowia psychospołecznego zaliczane są obecnie do głównych problemów zdrowotnych dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Szacuje się, że dotyczą one 10-20% tej populacji. Nauczanie tej specyficznej i licznej grupy uczniów stwarza nauczycielom w obecnych warunkach wiele trudności i stawia przed szkołą dodatkowe zadania. [6]

Przychodząc do szkoły dziecko znajduje się w całkowicie nowej dla siebie sytuacji. Często jest to pierwszy kontakt z grupą rówieśniczą, dziecko zaczyna pełnić nowe dla siebie role w życiu społecznym, częściej bywa narażone na brak sukcesu. Uwzględnianie czynników szkolnych i rówieśniczych jest ważne w ocenie problemów każdego dziecka - nie tylko wtedy, gdy problemy behawioralne i emocjonalne ograniczają się do klasy. Stresy przeżywane w domu mogą objawiać się zaburzeniami w klasie i odwrotnie - trudności szkolne mogą być przyczyną odchyleń behawioralnych widocznych w domu. [3]

NAUCZYCIEL A MŁODZIEŻ Z PROBLEMAMI I ZABURZENIAMI ZDROWIA PSYCHICZNEGO

Istotnym dla wychowawców zadaniem jest poznanie sposobu reagowania dziecka, gdy jego potrzeby nie są zaspokojone. Jednym z kolejnych zadań wychowawczych mających znaczenie w procesie kształtowania osobowości ucznia jest przyzwyczajenie dziecka do tego, że nie wszystkie jego potrzeby muszą być zaspokojone. Wyrabia to odporność na sytuacje trudne oraz umiejętność znoszenia przeciwności bez silnego zachwiania stanu równowagi psychicznej. [7]

W każdej przeciętnej klasie szkolnej znajduje się grupa uczniów przejawiających trudności w uczeniu się. W pierwszym etapie edukacyjnym na ogól dobrze układa się współpraca nauczyciela z rodzicami, dlatego wiele trudności szkolnych można szybko zdiagnozować i podjąć właściwą terapię.

Szczególna uwaga ze strony nauczyciela - wychowawcy należy się dzieciom przejawiającym trudności w kontaktach z rówieśnikami, izolującym się od grupy, odrzuconym przez grupę. Ważna jest obserwacja zachowań klasy jako grupy społecznej. Istotnym jest zauważenie czy podejmowane przez uczniów role społeczne błazna, gwiazdy, ofiary nie utrwalają się i nie zaczynają mieć niekorzystnego wpływu na rozwój osobowości wychowanków.

W drugim okresie edukacyjnym obejmującym starsze klasy szkoły podstawowej i gimnazjum pojawiają się nowe zachowania uczniów sygnalizując problemy w zakresie zdrowia psychospołecznego.

Często występującymi, trudnymi do rozwiązania dla samej szkoły są zaburzenia zachowania uczniów, w tym różne formy niedostosowania społecznego, przemoc w szkole oraz używanie substancji psychoaktywnych. [6]

Młodzież wkraczająca w okres buntu adolescencyjnego prezentuje szereg zachowań nie akceptowanych przez wychowawców, nie muszą świadczyć one jednak o zaburzeniach psychicznych. Ważniejsza staje się dla młodego człowieka akceptacja grupy rówieśniczej, w której może uzyskać oparcie w sytuacji rozluźnienia więzów uczuciowych z rodzicami.

Stopniowo następuje przejście od postawy egocentrycznej do socjocentrycznej. Rozwój fizyczny, przemiany w zakresie intelektualnych możliwości, zmiany w emocjonalności, kontaktach społecznych a także wymaganiach ze strony otoczenia powodują szereg zmian w strukturze osobowości. Pojawiają się nowe pytania:, jaki ja jestem?, jaka jest moja wartość?, czego ja chcę? Po raz pierwszy w życiu zaczyna się dokonywać autoanalizy. Jest się świadkiem swojego stwarzania się, żyje się nie tylko teraźniejszością, ale także przyszłością. Te pytania i poszukiwania prowadzą do wyodrębnienia własnej tożsamości i uzyskania autonomii psychicznej w otoczeniu.[l]

Nauczyciel jest osobą stale towarzyszącą adolescentowi w procesie uniezależniania się i kształtowania obrazu samego siebie. Objawy kryzysu adolescencji mogą współwystępować z objawami zaburzeń psychicznych.

Praktyka kliniczna pokazuje, iż wiele rzeczywistych zaburzeń psychicznych u młodzieży może rozpoczynać się w identyczny sposób jak kryzys adolescencji. Trudno jest wtedy rozstrzygnąć, co jest wtedy kryzysem, a co zaburzeniem psychicznym. [5]

W okresie dojrzewania młodzież przechodzi do kolejnego etapu edukacyjnego obejmującego szkoły ponadgimnazjalne. W tym etapie nauczania nauczyciel może zetknąć się z młodzieżą chorującą psychicznie. Wtedy dopiero młodzież posiada na tyle doświadczeń życiowych, by mogły one stanowić pożywkę do tworzenia się zespołu paranoidalnego. [2]

Zespół paranoidalny rozpoznaje się z reguły po 14 roku życia. Początek jego bywa najczęściej powolny i podstępny. Młody człowiek nie budzący dotychczas zastrzeżeń nauczyciela, preferujący aktywność i kontakty towarzyskie, w klasie cichnie, izoluje się, chętnie sam siedzi w ławce, zamyśla się na lekcjach, wpatruje w jeden punkt, przy odpowiedzi przerywa wypowiedź na kilka chwil bez uzasadnienia i trzeba mu przypominać temat odpowiedzi. Uczeń do tej pory spokojny może zacząć sprawiać kłopoty wychowawcze, zachowywać się głośno, przeszkadzać w lekcji, wychodzić z klasy w trakcie zajęć, absorbować klasę dowcipami. Mogą pojawiać się w wypowiedziach wątki filozofujące, można obserwować wzmożone zainteresowanie religią lub pojawiają się własne systemy ontologiczne. Zdarzają się częste nieuzasadnione absencje, często usprawiedliwiane przez rodziców.

Skutkiem, tego typu zaburzeń jest obniżenie efektów procesu nauczania i w konsekwencji niższe, choć jeszcze me niepokojące oceny. Nawet w ciągu kilku miesięcy można obserwować zmniejszanie ruchów⁷ mimowolnych, mniejszą motorykę ciała, a żywa dotychczas mimika adolescenta staje się sztywna i maskowata. Naturalne reakcje mimiczne, np. śmiech w sytuacjach zabawnych zanikają, można obserwować reakcje paradoksalne. Pojawia się niekiedy dziwaczność zachowania widoczna w ubiorze, dziwacznych często stereotypowych ruchach rąk, zmniejsz się spontaniczna aktywność i naturalne do tej pory zainteresowania, [4]

Adolescent, do tej pory aktywny może zdradzać niepokój i lęk, staje się samotnikiem. Rówieśnicy często odrzucają zachowującego się inaczej kolegę. Brak zrozumienia, narastające objawy choroby są źródłem pogłębiającej się frustracji.

Nauczyciel - wychowawca znający specyfikę okresu adolescencji może pełnić rolę wczesnego diagnosty. Obserwując pojawiającą się patologię me może odmiennych zachowań tłumaczyć jedynie procesem dorastania. Często obiektywna diagnostyka może być zależna od obserwacji nauczyciela.

Rodzice, bowiem często bagatelizują pojawienie się irracjonalnych zachowań i zainteresowań, bądź wskutek nowych dla siebie komunikatów stosują szereg mechanizmów obronnych, takich jak racjonalizacja, np. tłumaczenie nowych zachowań tylko okresem adolescencji. wyparcie, czyli nie przyjmowanie do wiadomości pojawienia się patologii oraz projekcja, czyli szukania przyczyny pojawienia się nowych typów zachowań w rodzinie, bądź szkole. [1]

Nauczyciel staje przed istotnym problemem: czy ma prawo ingerować?, czy pozostawić problemy zdrowotne ucznia rodzinie? Dokonując świadomego wyboru wychowawca może przeprowadzić wywiad rodzinny. Jeżeli tenże wywiad uzasadnia w sposób obiektywny pojawienie się nowych jakości behawioralnych adolescenta - nie ma powodu do niepokoju. Jeżeli natomiast rodzice stwierdzą, że obserwują podobne zmienione zachowania i zainteresowania bez obiektywnych przyczyn można zasugerować skorzystanie z fachowej pomocy specjalistów w Poradni Zdrowia Psychicznego. Wczesne rozpoznanie i leczenie przed pełnym rozwinięciem objawów i dokonaniem procesu pełnej dezintegracji osobowości może doprowadzić do wyleczenia w warunkach ambulatoryjnych i uniknięcia hospitalizacji. Leczony ambulatoryjnie pacjent ma szansę uczęszczać do szkoły i korzystać z procesu nauczania bez wyrywania go z naturalnego środowiska.

Ważnym zadaniem stojącym przed nauczycielem - wychowawcą jest dążenie do wykształcenia właściwych postaw w gronie pedagogicznym oraz w grupie rówieśniczej w stosunku do chorującego psychicznie ucznia. Postawa wypośrodkowana między krytycznymi wymaganiami, karcącą oceną a skrajną permisywnością i akceptacją całego zachowania pomaga w wytworzeniu atmosfery bezpieczeństwa, w której chory może ujawnić swoje zaburzone zachowanie bez obawy przed karą bądź odrzuceniem. [4]

Tolerancyjna postawa otoczenia jest bardzo ważna w procesie leczenia i rekonwalescencji, uczniów wracających do szkoły po przebytej hospitalizacji psychiatrycznej. Dłuższa absencja ucznia w szkole jest przyczyną nawiązania kontaktu pedagoga szkolnego lub wychowawcy z rodzicami. Niewątpliwie, zarówno u pedagoga, jak i rodziców powinna w trakcie dyskusji nastąpić redukcja lęku przed chorobami psychicznymi. Za zgodą rodziców koledzy szkolni wraz z wychowawcą mogą odwiedzić chorego w szpitalu psychiatrycznym. Choremu jest wtedy łatwiej wrócić do szkoły, również u niego ma miejsce redukcja lęku przed powrotem do środowiska.

Okres rekonwalescencji w przebiegu zespołu paranoidalnego jest długotrwały. Można zaryzykować stwierdzenie, iż rola szkoły w tym okresie jest wiodąca. Rekonwalescent powinien bezpośrednio po hospitalizacji powrócić do szkoły. Należy pozwolić mu nadrobić powstałe zaległości w nauce w tempie dostosowanym do aktualnych możliwości szkolnych.

W tym czasie ustępują resztkowe objawy paranoidalne; to jest mniejsza aktywność, brak wzrostu zainteresowań, pojedyncze objawy depresyjne związane z wglądem w przebytą chorobę.

Mogą również występować efekty uboczne leczenia neuroleptykami: niewielkie drżenia rąk, nieznaczne problemy z czytaniem wynikające z polekowych zaburzeń akomodacji, minimalnie nasilona senność bądź obojętność po rannej dawce leku, gdyż leczenie zmniejszającymi dawkami po wypisie ze szpitala trwa jeszcze przez kilka miesięcy. [2]

Stosunek nauczyciela do rekonwalescenta powinien być naturalny, akceptujący, wszelka przesada jest niepożądana. Nauczyciel powinien zdystansować się od naturalnie występujących u niego postaw nadopiekuńczych. Ucznia należy stymulować głównie do aktywności społecznej, tzn. do brania udziału w życiu klasy i szkoły. Pozostali uczniowie i sam rekonwalescent nie mogą odnosić wrażenia, że jest on szczególnie traktowany przez nauczyciela. Rozmowy pedagoga z rodzicami, u których również budzą się postawy ochronne i nadopiekuńcze, powinny stymulować rodzinę do wspierania rekonwalescenta może bardziej do aktywności społecznej niż afirmowania wyników nauczania. Nie jest, bowiem wskazane przeciążenie intelektualne rekonwalescenta. Nadmierną ambicję szkolną wskazuje się za jeden z czynników usposabiających do powstawania zaburzeń psychicznych. Z uczniem należy omówić ekonomikę jego aktywności intelektualnej zgodnie z zainteresowaniami. Uczniowi do tej pory bardzo dobremu ze wszystkich przedmiotów należy wskazać kierunek zainteresowań i zdolności oraz wypracować zgodę na otrzymywanie ocen średnich z przedmiotów nie będących w spektrum jego zainteresowań. Działanie tego typu stanowi me tylko podejście terapeutyczne w czasie rekonwalescencji, ale i działanie profilaktyczne w stosunku do ewentualnego nawrotu zaburzeń psychicznych.

Podsumowując należy stwierdzić, że pedagog rozumiejący problemy młodzieży może odegrać znaczącą rolę w profilaktyce zaburzeń zdrowia psychicznego. Do ważnych zadań szkoły we wszystkich etapach edukacyjnych należałoby zaliczyć kształcenie umiejętności zagospodarowywania czasu wolnego, rozwijanie zainteresowań indywidualnych, umiejętności nawiązywania kontaktów interpersonalnych oraz radzenie sobie w sytuacjach trudnych. Wydaje się, że te właśnie umiejętności odgrywają kluczową rolę w zapobieganiu problemom w sferze zdrowia psychicznego.

BIBLIOGRAFIA

1. Badnar - Madej W.: Psychiczne problemy adolescencji. W Zaburzenia psychiczne u młodzieży pod red. M. Orwid PZWL, W - wa 1981

2. Bilikiewicz I'.: Psychiatria kliniczna, PZWL, W - wa 1989

3. Goodman R., Scott S.: Psychiatria dzieci i młodzieży, Urban &Parker, Wrocław 2000

4. Kaźmirek Z.: Program pracy terapeutyczno - pedagogicznej z młodzieżą z zespołami paranoidalnymi, Pam. IV LSN, Lublin 1994

5. Orwid M, Pietruszyński K.: Psychiatria dzieci i młodzieży, Uniwersytet Jagieloński, Coli. Med. Kraków 1993

6. Popielarska A. Popiełarska M. ; Psychiatria wieku rozwojowego, PZWL 2000

7. Przetacznikowa M.,Włodarski Z. : Psychologia wychowawcza, PWN, W - wa 1983