W starożytnym Egipcie spisywane były majątki oraz należności za czynsz. Służyły one celom ewidencyjnym oraz kontrolnym. Nie miały one jednak charakteru planistycznego i nie odnosiły się do przyszłości, ale do zaszłości gospodarczych.

Natomiast w starożytnej Grecji, w Atenach w VI w.p.n.e sporządzane inwentarze skarbców świątynnych. W skarbcach tych gromadzone były zarówno wpłaty podatkowe jak i wpływy z czynszów dzierżawnych. Szczególne znaczenie miały skarbce związkowe, które obejmowały zarówno zasoby pieniężne jak i kosztowności. Również one nie miały charakteru planistycznego, tylko ewidencyjno-kontrolny.

Pierwszym historycznie znanym urządzeniem planistycznym były spisy dochodów i wydatków sporządzane w starożytnym Rzymie za cesarza Oktawiana Augusta. Potrzeba sporządzania tych spisów związana była z wyodrębnianiem skarbca publicznego i cesarskiego. Spisy te nie zawierały tylko istniejącego stanu, ale zawierały również przewidywania dotyczące przyszłych dochodów i wydatków. Był to rodzaj planu finansowego. Od planu budżetowego różnił się tylko tym, że nie miał charakteru dyrektywnego, czyli nie był adresowany do konkretnego podmiotu, zobowiązanego do jego wykonania.

W Anglii w latach siedemdziesiątych XIV wieku, za panowania króla Ryszarda II Izba Gmin zaczęła domagać się rozliczenia wydatków, zgromadzonych z podatków. Przedstawiając takie sprawozdanie parlamentowi, informowano jednocześnie o przewidywanych, przyszłych wydatkach państwa.

Zasady te były wielokrotnie zrzucane i powracano do nich. Definitywnie przyjęcie nastąpiło w Bill of Rights w 1688r. Można tym samym powiedzieć, że jest to data powstania współczesnego budżetu.

We zestawieniami dochodów i wydatków zajmowali się urzędnicy królewscy, którzy prognozowali potrzeby wewnętrzne aparatu administracyjnego oraz one stanowiły postawę żądań królewskich pod adresem Stanów Generalnych w zakresie nakładania podatków. Np. Filip IV w 1302r. domagał się zgody na zwiększenie podatków.

Pierwszy polski budżet obejmujący całość dochodów i wydatków państwa uchwalony został za Stanisława Augusta w 1768r. Był to drugi- po angielskim- dokument tego rodzaju w Europie.

Samorząd terytorialny jest elementem systemu społecznego oraz politycznego funkcjonującego w państwie. Konstytucja RP określa samorząd terytorialny jako podstawową formę organizacji życia publicznego.

Cechą samorządu terytorialnego jest samodzielność.

Samodzielność jednostki samorządu terytorialnego występuje w ujęciu:

• Prawnym – jednostka samorządu ma osobowość prawną, wiąże się z tym jej niezależność

• Politycznym- jest to prawo do działania zgodnego z ideą danej partii lub organizacji

• Gospodarczym- co jest związane z realizacją zadań i prowadzeniem działalności gospodarczej

• Organizacyjnym- co jest związane z przyznaniem prawa do tworzenie własnych organów, jednostek organizacyjnych

Podmioty podsektora samorządowego:

• Samorząd województwa

• Samorząd powiatowy

• Samorząd gminny

Tworzy się je na mocy rozporządzenia Rady Ministrów, można je również łączyć, dzielić lub znosić.

Budżet jest to sformalizowane zestawienie dochodów i wydatków jednostki sektora publicznego w formie planu finansowego realizowanego w okresie przyszłym.

Funkcje budżetu to:

• Kontrolna- pozwala na weryfikację i kontrolę przede wszystkim kierunków wydatkowania środków publicznych

• Planistyczna- czyli narzędzie planowania dochodów i wydatków budżetowych

• Polityczna- jako narzędzie kreowania i realizowania polityki prowadzonej przez elity rządzące

Ponadto w literaturze wskazuje się również następujące funkcje: redystrybucyjną, stabilizacyjną oraz alokacyjną.

W przygotowywaniu planu budżetowego bardzo ważne jest, aby zachować pewne zasady. Powinno to zapewnić prawidłowe i sprawne tworzenie oraz wykonywanie budżetu. Te zasady to:

• Równowagi budżetowej- stan budżetu, w którym wydatki znajdują pokrycie w dochodach. Równowaga budżetowa rozumiana dosłownie nie występuje prawie nigdy. Najczęściej występują odchylenia od stanu równowagi. W literaturze przyjmuje się, że nierównowaga budżetu występuje wtedy, gdy w budżecie pojawia się deficyt, czyli nadwyżka wydatków nad dochodami. Natomiast budżet wykazujący nadwyżkę traktuje się jako zrównoważony. Trzeba pamiętać, że suma dochodów i przychodów nie może być niższa niż suma wydatków i rozchodów.

• Zupełności (powszechności)- oznacza konieczność ujmowania w budżecie całości stosunków finansowych. Muszą być zawarte wszystkie dochody i wydatki.

• Jedności formalnej i jednostki materialnej- polega na ujmowaniu całości dochodów i wydatków w jednym akcie prawnym.

• Szczegółowości (specjalizacji)- budżet powinien być ustalany i wykonywany z podziałem szczegółowym dochodów i wydatków, a nie w ujęciu ogólnym.

• Jawności- Treści budżetu są publikowane. Ponadto można składać wnioski do projektu budżetu.

• Przejrzystości (jasności)- umożliwia prawidłowe planowanie budżetu oraz rozpoznawanie zachodzących w nim procesów.

• Jednoroczności – budżet jednostki samorządu terytorialnego musi być uchwalony przed rozpoczęciem roku budżetowego.

Planowanie budżetu jest to proces, na który składa się szereg działań:

• Określenie priorytetów budżetowych

• Integrowanie planów jednostkowych w zbiorczy plan

• Weryfikacja i urealnienia projekcji dochodów

• Wybór zadań przeznaczonych do finansowania w danym roku i w latach następnych

• Ustalenie wielkości wydatków, które nie mają pokrycia w dochodach

• Określenie zapotrzebowania na źródła finansowanie

• Określenie dostępności i realności pozyskania źródeł finansowania

• Ustanowienie systemu kontroli realizacji planu

Uchwalenie budżetu:

• Opracowanie i uchwalenie budżetu samorządowego nie powinno trwać dłużej niż do 31 grudnia roku poprzedzającego rok budżetowy.

• W uzasadnionych przypadkach dopuszcza się możliwość uchwalenia budżetu do 31 marca roku, na który budżet jest uchwalany.

1. Uchwała budżetowa określa:
1) łączną kwotę planowanych dochodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego, z wyodrębnieniem dochodów bieżących i majątkowych;
2) łączną kwotę planowanych wydatków budżetu jednostki samorządu terytorialnego, z wyodrębnieniem wydatków bieżących i majątkowych;
3) kwotę planowanego deficytu albo planowanej nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego wraz ze źródłami pokrycia deficytu albo przeznaczenia nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego;
4) łączną kwotę planowanych przychodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego;
5) łączną kwotę planowanych rozchodów budżetu jednostki samorządu terytorialnego;
6) limit zobowiązań z tytułu zaciąganych kredytów i pożyczek oraz emitowanych papierów wartościowych, o których mowa w art. 89, zaciąganie kredytów i pożyczek oraz emisja papierów wartościowych przez jednostki samorządu terytorialnego, ust. 1 i art. 90, pożyczki w państwowych funduszach celowych;
7) kwotę wydatków przypadających do spłaty w danym roku budżetowym, zgodnie z zawartą umową, z tytułu poręczeń i gwarancji udzielonych przez jednostkę samorządu terytorialnego;
8) szczególne zasady wykonywania budżetu jednostki samorządu terytorialnego w roku budżetowym, wynikające z odrębnych ustaw;
9) uprawnienia jednostki pomocniczej do prowadzenia gospodarki finansowej w ramach budżetu gminy;
10) inne postanowienia, których obowiązek zamieszczenia w uchwale budżetowej wynika z postanowień organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego.

1. Źródłami dochodów są:

1. wpływy z podatków:
   a) od nieruchomości,
   b) rolnego,
   c) leśnego,
   d) od środków transportowych,
   e) dochodowego od osób fizycznych, opłacanego w formie karty podatkowej,
   g) od spadków i darowizn,
   h) od czynności cywilnoprawnych;

i) od posiadania psów,

1. wpływy z opłat:
   a) skarbowej,
   b) targowej,
   c) miejscowej, uzdrowiskowej i
   e) eksploatacyjnej

2. Dochody z mienia- wpływy z tytułu dzierżawy i użytkowania wieczystych gruntów

3. Subwencja- to bezzwrotna pomoc finansowa, udzielana przez państwo ze środków budżetowych różnym podmiotom w celu wsparcia ich działalności. Subwencję ogólną charakteryzuje przede wszystkim: bezzwrotność, nieodpłatność, ogólność, uzupełniający i obiektywny charakter. Wyróżnia się subwencje: wyrównawczą, równoważącą, regionalną i oświatową.

Wydatki samorządu terytorialnego:

• Bieżące: dotacje, wynagrodzenia i uposażenia oraz składki od nich naliczane, zakupy towarów i usług i inne wydatki związane z funkcjonowaniem jednostek organizacyjnych;

• Na obsługę długu publicznego: oprocentowanie zaciągniętych kredytów i pożyczek oraz wypłaty związane z udzielonymi poręczeniami i gwarancjami;

• Majątkowe: zakup i objęcie akcji i wniesienia wkładów do spółek prawa handlowego oraz wydatki inwestycyjne jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie i dofinansowanie kosztów inwestycji.

Nadwyżka budżetu

Dochody > Wydatki

Deficyt budżetu

Dochody < Wydatki

1. Deficyt budżetu jednostki samorządu terytorialnego może być sfinansowany przychodami pochodzącymi z:
   1) sprzedaży papierów wartościowych wyemitowanych przez jednostkę samorządu terytorialnego;
   2) kredytów;
   3) pożyczek;
   4) prywatyzacji majątku jednostki samorządu terytorialnego;
   5) nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego z lat ubiegłych;
   6) wolnych środków jako nadwyżki środków pieniężnych na rachunku bieżącym budżetu jednostki samorządu terytorialnego

Wykonywanie budżetu:

• Wykonywanie budżetu oznacza, że należy zgromadzić zapisane w budżecie dochody i przychody oraz zrealizować planowane wydatki i rozchody

• Gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków to dwie niezależne sfery

• W każdym momencie powinna być zachowana równowaga budżetowa, co w praktyce polega na tym, że nie można wydawać więcej, niż wynoszą zgromadzone na dany moment dochody i zaciągnięte długi. Wykonywanie budżetu wspomaga również harmonogram realizacji budżetu.

• Sprawność procesu wykonywania budżetu zależy od bieżącego zarządzania środkami finansowymi oraz od metod i rozwiązań. W trakcie wykonywania budżetu jednostki samorządu terytorialnego mogą dokonywać zmian w planie dochodów i wydatków. Niezrealizowane kwoty wydatków budżetu wygasają w upływem roku budżetowego, tzn. że nie można przenieść ich realizacji na następny rok w sposób automatyczny, ale można je zapisać w budżecie na rok następujący po roku, w którym nie zrealizowano wydatków.

Kontrola budżetu:

• Cel: badanie zgodności postępowania z prawem oraz ocena realizacji procesów

• Zadanie: wykrywanie negatywnych zjawisk, ustalanie ich przyczyn, rozmiarów, skutków oraz wskazanie sposobu ich usunięcia a także zapobiegania w przyszłości