WYBRANE ZAGADNIENIA CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ PRAWA KARNEGO 03.03.2011
Zbieg przestępstw – ciąg dalszy
Niewłaściwy zbieg przestępstw dotyczy tylko dwóch reguł wyłączania wielości ocen: reguła subsydiarności oraz (jej odwrotność) reguła konsumpcji.
Reguła subsydiarności polega na tym, iż przepis subsydiarny (pomocniczy) stosuje się tylko wtedy, gdy nie stosuje się przepisu pierwotnego (lex premaria derogat legi subsidiariae). Subsydiarność może mieć charakter ustawowy lub milczący. Ustawowa subsydiarność może być bezwzględna, czyli jej stosowanie nie zależy od wysokości sankcji w obydwu przepisach (artykuł 231 § 4 Kodeksu Karnego) albo względny (Rozporządzenie Prezydenta RP z 1928 r.). Subsydiarność milcząca (doktrynalna) dotyczy przede wszystkim zbiegu form stawialnych (np. usiłowanie dokonania) oraz typu narażającego i naruszającego dobra prawnego na niebezpieczeństwo, o ile mają tą samą stronę podmiotową.
Reguła konsumpcji (odwrotność reguły subsydiarności odnosi się w pierwszym rzędzie do przestępstw złożonych i dotyczy sytuacji , gdy jeden przepis pochłania inny (lex consumens derogat legi consumptae), np. artykuł 280 Kodeksu Karnego (rozbój) wyłącza stosowanie artykułu 217 Kodeksu Karnego (naruszenie nietykalności cielesnej), artykuł 207 Kodeksu Karnego (znęcanie) wyłącza stosowanie artykułu 216 Kodeksu Karnego (zniewaga).
Pozorny zbieg przepisów oznacza, że tylko na pierwszy rzut oka wydaje się, iż zachodzi zbieg, który faktycznie nie zachodzi. Do zbiegu tego zastosowanie ma zastosowanie reguła wyłączania wielości ocen, zasada specjalności (lex specialis derogat legi generali). Z sytuacją taką mamy miejsce np. artykuł 279 Kodeksu Karnego (kradzież z włamaniem) wyłączy stosowanie artykułu 278 Kodeksu Karnego (kradzież), artykuł 150 Kodeksu Karnego (zabójstwo eutanatyczne) wyłączy zastosowanie artykułu 148 § 1 Kodeksu Karnego.
Zbieg rzeczywisty właściwy ma miejsce wówczas, gdy dla oddania całej wartości bezprawia zachodzi potrzeba powołania się na wszystkie ze zbiegających się przepisów np. przy usiłowaniu kwalifikowanym - artykuł 13 § 1 Kodeksu Karnego w związku z artykułem 148 Kodeksu Karnego, albo przy zbiegu typu narażającego i naruszającego dobro prawne na niebezpieczeństwo, o ile mają różną stronę podmiotową, albo artykuł 233 Kodeksu Karnego (składanie fałszywych zeznań) i artykuł 239 § 1 Kodeksu Karnego (poplecznictwo). Właściwy zbieg wymaga ponadto powołania się w kwalifikacji prawnej na artykuł 11 § 2 Kodeksu Karnego. Zbieg rzeczywisty przestępstw może być rozwiązywany w różny sposób przyjęty przez ustawodawcę. Zbieg dotyczy kumulatywnej kwalifikacji, polegającej na tym, że kwalifikację prawną stosuje się w oparciu o wszystkie zbiegające się przepisy, a kary i środki karne wymierza się na podstawie przepisu najsurowszego.
Inne techniczne metody rozwiązywania wielości ocen to:
Zbieg eliminacyjny (zbieg ustaw wyższego rzędu) – różniący się od wyżej wymienionego tym, że kwalifikację prawną stosuje się na podstawie najsurowszego przepisu i tak też wymierza kare i środek karny,
Idealny zbieg przepisów (np. artykuł 8 Kodeksu Karnego Skarbowego, artykuł 10 Kodeksu Wykroczeń) – powołanie się na wszystkie przepisy i tak też wymierza się karę.
Czyn ciągły jest wyrazem tak zwanego pozornego zbiegu przestępstw, kiedy według kryterium naturalistycznego mamy kilka czynów, a według kryterium prawnego mamy do czynienia z jednym czynem. Instytucja uregulowana jest w artykule 12 Kodeksu Karnego. Nawiązuje ona do tak zwanej jednoczynowej koncepcji przestępstwa ciągłego. Istota czynu ciągłego polega na zrealizowaniu znamion czynu zabronionego „jak gdyby na raty”. Czyn ciągły należy odróżnić od przestępstwa trwałego, przy którym znamię czynnościowe, że jego wypełnienie nie jest możliwe jednym zachowaniem (np. przestępstwo zbiorowe – artykuł 207 Kodeksu Karnego, artykuł 209 Kodeksu Karnego; przestępstwo złożone – artykuł 280 Kodeksu Karnego czy przestępstwo wieloodmianowe – artykuł 310 Kodeksu Karnego; w tych wypadkach nie są one przestępstwami ciągłymi). Zastosowanie artykułu 12 Kodeksu Karnego prowadzi do przekształcenia w trakcie interpretacji znamion czynu zabronionego w taki sposób, że w miejsce znamienia czynnościowego, ujętego w przepisie części szczególnej „jednoczynowo” pojawia się znamię czynnościowe, charakteryzujące się elementem ciągłości, powtarzalności lub wielokrotności.
Przesłanki czynu ciągłego:
Dwa lub więcej zachowań w znaczeniu naturalnoprawnym (nie muszą to być nawet wykroczenia),
Krótkie odstępy czasu pomiędzy zachowaniami (zwyczajowo przyjmuje się, że krótki odstęp to okres do kilkunastu dni),
Z góry powzięty zamiar, co oznacza, że zamiar musi odnosić się chociaż w ogólnie sformułowanym zarysie do wszystkich czynów, tym samym czyn ciągły nie jest możliwy przy przestępstwach nieumyślnych (nie ma znaczenia postać umyślności).
Ponadto, gdy czyn ciągły godzi w dobra osobiste, czy dobra publiczne warunkiem jest tożsamość pokrzywdzonego.
W przypadku zmiany ustawy w czasie decydującym jest ostatnie z zachowań objętych czynem ciągłym. W przypadku nieletniości uwzględniamy tylko zachowania podjęte przez sprawcę, po osiągnięciu odpowiedniego wieku.
Kontratypy
Obrona konieczna jako kontratyp (okoliczność wyłączająca bezprawność) legalizuje wtórnie bezprawne zachowanie. znamiona określające obronę konieczną można podzielić na dwie grupy :
Dotyczące warunków dopuszczalności działań obronnych
Zamach – zachowanie człowieka, skierowane na naruszenie dobra prawnego,
Bez znaczenia jest, czy jest umyślny czy nieumyślny,
Może mieć formę działania lub zaniechania np. Blokada drogi,
Musi być rzeczywisty, a nie udawany,
Bezpośredniość – zachowanie atakującego jednoznacznie wynika, że prowadzi ono do naruszenia dobra prawnego (czyli zagrożenie abstrakcyjne przekształca się w konkretne),
Bezpośredniość trwa tak długo, jak długo występuje realne zagrożenie dla dobra prawnego,
Bezprawność – oznacza, że z obroną konieczną nie będziemy mieli do czynienia np. w ramach wykonywania przez funkcjonariusza obowiązków służbowych, bez względu na jej merytoryczną zasadność,
Obrona konieczna przysługuje przeciwko funkcjonariuszowi, tylko gdy przekracza on lub działał poza uprawnieniami,
Nie przysługuje też uczestnikom bójki – z wyjątkiem likwidatora bójki,
Zamach skierowany na jakiekolwiek dobro prawne – dobro własne jak i innej osoby – pomoc konieczna; rozwinięciem tego są przepisy art. 25 § 4 i 5 Kodeksu Karnego, wchodzące w życie z dniem 22 marca 2011 r.
§ 4. Osoba, która w obronie koniecznej odpiera zamach na jakiekolwiek cudze dobro chronione prawem, chroniąc bezpieczeństwo lub porządek publiczny, korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych.
§ 5. Przepisy § 4 nie stosuje się, jeżeli czyn sprawcy zamachu skierowany przeciwko osobie odpierającej zamach godzi wyłącznie w cześć lub godność tej osoby.
Określające same działania obronne,
Odpieranie zamachu - stanowiące znamiona czynu zabronionego,
Zachowanie to musi być skierowane przeciw napastnikowi i jego dobru prawnemu;
działanie musi być motywowane chęcią odparcia zamachu, czyli nie istnieje nieświadoma obrona konieczna, ani „przypadkowa”,
Konieczność wskazująca czy obrona konieczna ma charakter subsydiarny czy samoistny – przyjmujemy tzw. względną subsydiarność, w myśl której prawo do obrony koniecznej przysługuje tylko wtedy, gdy nie było innego racjonalnego sposobu uniknięcia zamachu;
Przekroczenie granic obrony koniecznej może przybierać postać ekscesu ekstensywnego – zbyt wczesne lub zbyt późne działanie obrony koniecznej, lub ekscesu intensywnego – użycie niewspółmiernych środków lub narzędzi.
Artykuł 25 § 3 Kodeksu Karnego znosi karalność sytuacji, gdy do przekroczenia granic obrony koniecznej doszło w wyniku strachu lub wzburzenia, usprawiedliwionych okolicznościami, o ile były one ponad przeciętną miarę).