Zajęcia wprowadzające:
SM jako nauka
Stosunki międzynarodowe – dziedzina wiedzy i dyscyplina akademicka zaliczana do nauk społecznych, a często także (choć wzbudza to poważne kontrowersje wśród badaczy) do nauk politycznych. Przedmiotem badań są wszelkie "stosunki społeczne, które kształtują się ponad granicami państw i dotyczą relacji między różnymi podmiotami życia międzynarodowego"[1].
Ze względu na bardzo szerokie pole badawcze, obejmujące całość zjawisk o zasięgu przekraczającym granice państw, nauka o stosunkach międzynarodowych jest dziedziną wysoce interdyscyplinarną. Zajmujący się nią naukowcy korzystają z dorobku i aparatu badawczego takich nauk jak politologia, prawo, historia, ekonomia, geografia, socjologia, filozofia, a niekiedy nawet psychologia. W konsekwencji, studia akademickie w zakresie stosunków międzynarodowych składają się zwykle z przedmiotów zawierających elementy każdej z tych nauk.
Najczęściej stosowany podział stosunków międzynarodowych przyjmuje za kryterium ich przedmiot. Tradycyjnie za najważniejsze uważano międzynarodowe stosunki polityczne, wojskowe oraz gospodarcze. W ostatnich dekadach coraz większą doniosłość w światowej nauce o stosunkach międzynarodowych zyskują kierunki takie jak międzynarodowe stosunki kulturalne, naukowo-techniczne czy ekologiczne. Stosuje się także inne podziały, np. bazujący na kryterium geograficznym (np. stosunki międzynarodowe w Europie).
Nauka o stosunkach międzynarodowych nie zdołała jak dotąd wypracować jednego, usystematyzowanego i powszechnie akceptowanego wyjaśnienia teoretycznego badanych zjawisk i procesów. Zamiast tego - podobnie jak w wielu innych naukach społecznych - funkcjonuje wiele nurtów i ujęć badawczych. Największą rolę odkrywają obecnie trzy z nich: realizm, liberalizm i konstruktywizm (przy czym każdy z nich ma wiele odmian, zaś wyznający je badacze zgadzają się często tylko w najbardziej ogólnych kwestiach).
Podmioty biorące udział w stosunkach międzynarodowych nazywane są ich uczestnikami lub aktorami. W Polsce najczęściej przyjmuje się ich klasyfikację zaproponowaną przez Józefa Kukułkę. Badacz ten wyróżnił cztery zasadnicze typy uczestników:
struktury i siły transnarodowe[3]
Nieco odmiennie na kwestię tę patrzy nauka prawa międzynarodowego, która wypracowała pojęcie podmiotów prawa międzynarodowego.
Epistemologia i teoria stosunków międzynarodowych
Teorie stosunków międzynarodowych można podzielić na dwa obozy epistemologi: "pozytywistyczny" i "post-pozytywistyczny". Teorie pozytywistyczne ukierunkowane są na powielanie tych metod natury naukowej, które pozwalają analizować materialną siłę uderzeniową. Z reguły skupione są na cechach stosunków międzynarodowych takich jak: zależności między stanami, wielkość siły militarnej, równowaga sił itp. Post-pozytywistyczna epistemologia z kolei odrzuca pomysł, że świat społeczny może zostać zbadany w sposób obiektywny i bez uwzględnienia standardów. Odrzuca centralne idee neorealizmu/neoliberalizmuu, takie jak teoria racjonalnego wyboru na płaszczyźnie, na której metoda naukowa nie ma zastosowania w społeczeństwie, a zbadanie stosunków międzynarodowych jest niemożliwe.
Kluczowa różnica pomiędzy tymi dwoma pozycjami leży w tym, iż pozytywne teorie, takie jak neo-realizm oferują nieformalne wytłumaczenia (takie jak: dlaczego i jak siła jest gromadzona). Post-pozytywistyczne teorie skupiają się z kolei na pytaniach, np. co jest rozumiane przez „siłę”; jak ją nadrobić, jak jest gromadzona i jak można ją odtworzyć. Często teorie post-pozytywistyczne wyraźnie wspierają normatywne podejście do stosunków międzynarodowych, poprzez uwzględnienie etyki. „Tradycyjne” stosunki międzynarodowe często były ignorowane, podczas gdy pozytywistyczne teorie tworzyły różnice między „faktami” i normatywnymi osądami, czy też pojęciem „wartości”.
Debata w latach 1980/1990 między pozytywistami i post-pozytywistami, stała się dominującą debatą i została określona jako jedna z trzech „Największych Debat” tego okresu.
Pojęcie geopolityki
Geopolityka – nauka powstała na przełomie XIX i XX wieku, badająca wpływ czynników geograficznych na zjawiska i procesy społeczno-polityczne. Termin ten został stworzony przez Szweda, Rudolfa Kjelléna. Po raz pierwszy użył go w swoim artykule naukowym pt. Studier öfver Sveriges politiska gränser, opublikowanym w Sztokholmie na łamach czasopisma "Ymer" w 1899 r. Ten rok uznawany jest za symboliczną datę narodzin geopolityki, jako nauki akademickiej.
Geopolityka dzieli się na geopolitykę akademicką i geopolitykę stosowaną.
Geopolityka akademicka jest interdyscyplinarną nauką, która bada związki i zależności pomiędzy powstawaniem i funkcjonowaniem państw a wpływem na to czynników geograficznych i czasowych. Geopolityka stosowana jest metodą prowadzenia polityki międzynarodowej, opartej przede wszystkim na determinizmie geograficznym. Jej fundamentem jest myślenie w kategoriach przestrzennych. Relacje państw postrzega ona w kategoriach konfliktów interesów i nieustannej rywalizacji o wpływy.
Termin geopolityka może mieć co najmniej pięć znaczeń:
Nauka o charakterze interdyscyplinarnym badająca zależności między wpływem czynników geograficznych i historycznych na powstawanie i funkcjonowanie państw (ośrodków siły).
Paradygmat badawczy, podejście naukowe (metoda, wzorzec), charakteryzujący się rozpatrywaniem zjawisk polityki międzynarodowej przez pryzmat kategorii geograficznych (wielkiej przestrzeni), wykorzystywaniem agregowanych wyników badań (złożonych z wielu danych obejmujących kilka-kilkanaście dziedzin wiedzy). W tym znaczeniu geopolityka bywa często postrzegana jako subdyscyplina nauk politycznych.
Metoda skutecznego wykorzystania wiedzy z zakresu geografii, historii, nauk politycznych, wojskowych i ekonomicznych w celu jak najskuteczniejszej realizacji celów politycznych danego państwa (ośrodka siły). Dla tego znaczenia słowa geopolityka używa się często określenia geopolityka stosowana (w odróżnieniu od geopolityki akademickiej w znaczeniu zawartym w pkt 1).
Doktryna zakładająca konieczność realizacji interesów państwa (ośrodka siły) tylko, lub przede wszystkim, przy użyciu metod i założeń geopolityki. Podstawowym punktem odniesienia jest dla niej Raum-motiv. Głównym założeniem tej doktryny jest ekspansja, poszerzanie pola geopolitycznego. Jednym z terenów eksperymentalnych dla geopolityki w tym rozumieniu jest wojna.
Jedna z pięciu kategorii określających i badających państwo według teorii stworzonej przez Rudolfa Kjelléna, dotycząca jego struktury przestrzennej. Dzieliła się na fizjopolitykę i morfopolitykę [1].
Czynniki SM
=>GEOGRAFICZNY-najtrwalszym czynnikiem jest ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE (położenie i ukształtowanie terytorium, linia brzegowa, klimat, rodzaje gleby, surowce).W przeszłości wielkie rzeki i żyzne doliny determinowały narodziny potężnych cywilizacji(np. starożytny Egipt). Podział na: państwa morskie (wyspiarskie i półwyspy), ograniczone terytorium lądowe, ale chronione przez naturalne przeszkody, realizowały one ekspansję poprzez handel i kolonizację. I na państwa kontynentalne- nieograniczone naturalnymi przeszkodami, dążyły do maksymalnej rozległości swego terytorium ale np.Anglia i Japonia w różnych okresach swej historii realizowały zasadę izolacji i ekspansji
=>CZYNNIK NARODOWY-Proces formowania narodów nie jest równomierny w skali globu: w Europie zakończył się w okresie rozpadu feudalizmu, a trwa nadal w krajach Trzeciego Świata, głównie w Afryce.W SM rzadkością są państwa jednorodne narodowościowo.Czynniki o char. historycznym jak i gospodarczym sprawiają, że w wielu krajach istnieją mniejszości narodowe. Wielonarodowościowy charakter państwa może być przyczyną problemów wew., często zasilanych z zewnątrz, oraz problemów w związkach z sąsiadami.Gdy mniejszości narodowe skupiają się w sąsiedztwie państw tej sami co oni narodowości mogą wykazywać tendencje irredentystyczne, czyli dążenia do przyłączenia się do sąsiednich państw(np.Kaszmir). Narody dążące do samostanowienia mogą prowadzić do rozpadu zarówno mocarstw(ZSSR), jaki małych federacji(Jugosławia, Czechosłowacja
=>.CZYNNIKI IDEOLOGICZNE-u podłoża tych czynników tkwią struktury społeczno-ustrojowe państw, ich zróżnicowanie w zależności od systemu ideologicznego oraz przynależność do odmiennych systemów światowych. Rezultatem są różnice w postrzeganiu zjawisk i procesów międzynarodowych, ścieranie się koncepcji i programów działań dotyczących sposobów realizacji nowego międzynarodowego ładu politycznego, ekonomicznego, społecznego, kulturalnego, informacyjnego. Przejawy wpływu uwarunkowań ideologicznych na stosunki międzynarodowe był rozwój światowego procesu rewolucyjnego i zmieniający się w efekcie międzynarodowy układ sił. Znajdował on odbicie w pluralizmie ustrojowym świata. Upadek komunizmu pod koniec lat 80-tych ograniczył rolę ideologii i ich pochodnych- doktryn-w polityce i SM.Francis Fukuyama –ideologiczny „koniec historii”, zwycięska okazała się liberalno- demokratyczna ideologia bogatego „Zachodu”(Północy), która jednak jest poważnie kontestowana przez nowe, totalistyczne koncepcje ładu społecznego, zwłaszcza w Azji i na bliskim wschodzie (fundamentalizm islamski).
=>.CZYNNIK RELIGIJNY: wpływ tego czynnika na SM zmienia się. Przyczyna naturalnej solidarności (rodzina narodów chrześcijańskich w Europie),jak i konfliktów (święte wojny-między krajami chrześcijańskimi a muzułmańskimi w średniowieczu oraz miedzy europejskimi katolikami a protestantami. Więź religijna jest istotnym czynnikiem w formowaniu się narodów oraz w utrzymywaniu świadomości narodowej przez mniejszości narodowe. Bywa też pożywką kształtowania się ruchów nacjonalistycznych (syjonizm, nacjonalizm islamski). W wielu krajach systemy rządów były ściśle związane z tzw. religią państwową (katolicyzm w monarchii austro- węgierskiej, prawosławie w Rosji carskiej, mahometanizm w krajach muzułmańskich, sintoizm w Japonii). Kościoły oddziałują na opinię publiczną –w sprawach polityki wewnętrznej (partie polityczne o charakterze wyznaniowym, jak i międzynarodowej.-obecnie głownie na politykę państw słabiej rozwiniętych, zwłaszcza islamskich i postkomunistycznych, obecnie zauważalny konflikt miedzy liberalną demokracją a fundamentalizmem islamskim.
=>CZYNNIK EKONOMICZNO-TECHNICZNY (potencjał gospodarczy państwa, postęp w nauce i technice).-Potencjał gospodarczy zawsze warunkował pozycję gospodarcza państwu.W starożytności i średniowieczu-zasoby naturalne, żywność i wyroby rzemiosła.W epoce wielkich odkryć geograficznych –uzależnienie gospodarek poszczególnych państw od stanu i tendencji gospodarki światowej lub regionalnej.-żelazo, węgiel, stal, metale kolorowe, ropa i uran. Epoka przemysłowa –wzrost znaczenia gospodarczego w ocenie bezpieczeństwa i pozycji państwa na arenie międzynarodowej, pogłębia się zróżnicowanie państw spowodowane nierównością w poziomie i tempie rozwoju ekonomicznego. Współcześnie aktywny udział w handlu i gospodarce światowej daje zarówno możliwość wpływania na inne państwa.i odpierania ich nieprzyjaznych działań, jak i rodzi niebezpieczeństwo nadmiernej zależności np. od obcych źródeł energii (kryzys naftowy i jego konsekwencje dla importerów tego surowca). Życie gospodarcze podlega procesom internacjonalizacji.-wali o źródła surowców, rynki zbytu, miejsca inwestycji kapitałów, transfer technologii, tempo postępu naukowo-technicznego: to dzięki niemu wyłoniły się nowe dziedziny współpracy międzynarodowej,
=>CZYNNIK MILITARNY->wpływ siły wojskowej na SM jest niepodważalny. Niegdyś wojna była dopuszczalnym instrumentem rozwiązywania sporów międzynarodowych. Współcześnie ius ad bellum jest całkowicie zakazane przez powszechne prawo międzynarodowe zakaz stosowania siły i groźby jej użycia.Mimo to istnieją państwa, które decyduja się na jej użycie w sytuacji, gdy zastosowanie innych środków nie przyniosło rezultatów- wyścig zbrojeń.=armia, marynarka, lotnictwo, składniki gospodarki decydujące o liczebności wojska, jego zaopatrzeniu, uzbrojeniu, zapasach. Po II W.Ś wprowadzenie kryterium podziału na broń nuklearna i konwencjonalna. Stany zjednoczone dysponowały przez kilka lat monopolem, wpłynął na sformułowanie w tym kraju doktryn polityczno-wojskowych (doktryna zmasowanego odwetu, elastycznego reagowania, ograniczonej wojny jadrowej).Rozbudowa arsenałów jądrowych osłabiła prawdopodobieństwo ich użycia w celach ofensywnych, a zwiększyła w celach defensywnych. Po zakończeniu zimnej wojny spadło ryzyko posłużenia się bronią jądrową przez dotychczasowe mocarstwa, jednak nadal jest wyznacznikiem mocarstwowości.W połączeniu z niestabilnością polityczna większości tych państw rodzi niebezpieczeństwo dostania się broni atomowej w niepowołane ręce lub wybuchu wojny przez przypadek .Klub atomowy się rozrasta-RPA,Izrael, Indie, Pakistan, podejrzewa się o jej posiadanie Iran, Koreę Północną. Większość państw nadal przeznacza ogromne sumy na zbrojenia, co dowodzi jak duże znaczenie przypisuje się ciągle sile wojskowej.
CZYNNIKIORGANIZACYJNO-SPOLECZNE. Instytucje państwowe i między.- ich organizacja i współdziałanie wpływają bezpośrednio na SM. Równie istotne są procesy decyzyjne oparte na selekcji informacji, ocenie sytuacji, diagnozowaniu i prognozowaniu.-dlatego szczególnego znaczenia nabiera poziom przygotowania i sprawność kadr służby zagranicznej instytucjach narodowych i międzynarodowych, wspomaga je nowoczesna technika.
=> CZYNNIKI OSOBOWOŚCIOWE.- wybitne jednostki-przywódcy państw, narodów, decydenci polityczni, których działania są usankcjonowane przez systemy wewnątrzpaństwowe. Wymogi sytuacji sprawiają, że zachowania jednostki nie dają się ująć w jednoznaczne schematy. Politycy działają w pewnej przestrzeni społecznej i politycznej, więc nawet genialne zamierzenia jednostek rządzących nie zostaną zrealizowane bez uzyskania poparcia określonych grup społecznych. W warunkach demokratycznych decyzje polityczne rzadko są decyzjami jednostkowymi, raczej są rezultatem działania grup nacisku i organów kolegialnych. Ważny jest również stan zdrowia przywódców.
Aktorzy SM
Uczestnicy stosunków międzynarodowych – podmioty biorące udział w stosunkach międzynarodowych. Określenie to bywa używane zamiennie z terminami strony stosunków międzynarodowych oraz aktorzy stosunków międzynarodowych. Nie należy go natomiast mylić z pokrewnym, jednak nie w pełni tożsamym pojęciem podmiotów prawa międzynarodowego.
W polskiej nauce o stosunkach międzynarodowych najczęściej przyjmuje się typologię uczestników SM zaproponowaną przez Józefa Kukułkę[1]. W jego ujęciu uczestnikami są:
struktury i siły transnarodowe
Definicje trzech pierwszych z tych pojęć zostały już wypracowane przez badaczy zajmujących się takimi dziedzinami jak nauki polityczne czy prawo międzynarodowe (zobacz poświęcone im hasła). Ostatnią grupę J. Kukułka definiuje ogólnie jako osoby, grupy i stowarzyszenia, które uczestniczą w życiu międzynarodowym[2]. Do tej grupy zalicza się m.in. międzynarodowe organizacje pozarządowe, firmy wielonarodowe (określane też mianem korporacji międzynarodowych lub transnarodowych), a także ruchy ideologiczne i grupy wyznaniowe o zasięgu ponadnarodowym.