Rozwój emocjonalny

Osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego, językowego oraz obrazu własnej osoby stanowią podstawę dla rozwoju emocjonalnego. Między 2-gim a 6-ym rokiem życia dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, zdobywa zdolność regulowania ekspresji własnych emocji. J Dunn zauważa, że od 2-go roku życia zaznacza się wyraźny wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach i refleksji nad nimi. Dzięki rozmowom o emocjach dzieci mogą dzielić się swoimi doświadczeniami, pozostawać w intymnych stosunkach z innymi osobami. Dzieci komentują i wyjaśniają reakcje emocjonalne innych osób. Szuman uważa, że gdyby człowiek nie nazwał przeżyć, nie mógłby innym przekazywać tego, co czuje i sam nie byłby tego świadomy. W dziennikach mowy dzieci w 2-gim i 4-tym roku życia nazwy stanów i przeżyć uczuciowych stanowią po 6,6% wszystkich nazw czynności wyrażonych czasownikowo.

Młodsze dzieci przedszkolne potrafią właściwie oceniać przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych. Jednak są skłonne zwracać uwagę raczej na czynniki zewnętrzne wywołujące emocje niż na wewnętrzne (z wiekiem zasada ta ulega odwróceniu). Potrafią przewidywać w zabawie, co może zrobić rówieśnik przejawiający określone emocje. Nabywają umiejętności zaradczych, które pozwalają im manipulować zachowaniami i uczuciami innych osób przez wyrażanie własnych emocji, np. przytulanie się. Dzięki temu dobrze radzą sobie w kontaktach z dorosłymi i rówieśnikami. Wzrastająca świadomość i stosowanie odpowiednich procedur zaradczych sprawia, że wybuch złości przedszkolaków stają się rzadsze. Znaczący wpływ mają w tym względzie dorośli, którzy zachęcają do wyrażania pozytywnych emocji, a hamowania negatywnych. Wskazówki dorosłych (rodziców, nauczycieli) służą kulturowej kontroli emocji, co zapewnia dziecku kształtowanie pozytywnych relacji interpersonalnych.

Rozwój poznawczy, a także rozwój obrazów własnej osoby pozwalają na pojawienie się w 2-3 roku życia takich emocji jak: duma, wstyd, wina, zazdrość czy zakłopotanie. Dla rozwoju niektórych z nich potrzebna jest obecność innych osób. Np. duma czy zazdrość powstają wskutek tych interakcji z otoczeniem, które są istotne dla samooceny i oceny przez innych. Dzieci stają się coraz bardziej świadome znaczenia porażki i mogą cierpieć w wyniku niekorzystnych dla siebie porównań z innymi. W późniejszym wieku zdolne będą do dokonywania porównań z osobami gorszymi w celu podniesienia poczucia własnej wartości. W miarę jak u dzieci rozwija się rozumienie wyznaczników dobrego zachowania, obecność innych nie jest konieczna do wystąpienia określonych emocji. Wina pojawia się w odniesieniu do norm moralnych, zaś wstyd – w odniesieniu do ideałów osobistych.

Rozwój uczuć u dzieci nie kształtuje się samorzutnie. Zależy on w głównej mierze od warunków życia dziecka, od wpływu wychowawczego. Mimo dużej zmienności i krótkotrwałości uczuć w tym wieku, pod wpływem odpowiedniego wychowania mogą one stać się bardziej trwałe i stałe. Uczucia dziecka odznaczają się dużą intensywnością, czego wyrazem jest fakt, że nawet błaha przyczyna może wywołać równie silną reakcję uczuciową, jak poważna. Uczucia dziecka przejawiają się w jego działaniu, a intensywność reakcji uczuciowych jest niejednokrotnie przyczyną jego konfliktów z otoczeniem. Dziecko w wieku przedszkolnym szybko przechodzi od łez do śmiechu, od radości do gniewu, od czułości do zazdrości. Nie umie jeszcze ukrywać swoich przeżyć emocjonalnych.

Już w wieku przedszkolnym należy przyzwyczajać i uczyć dziecko panować na uczuciami, hamować efekty, negatywne reakcje emocjonalne. Odpowiednia organizacja dnia i zajęć dziecka nie tylko zapobiega wybuchom efektów, kłótniom, itp., ale wytwarza także radosny, przyjemny nastrój, sprzyjający osiąganiu pozytywnych rezultatów w działaniu.

Na rozwój emocjonalny dziecka wpływają takie czynniki jak: tryb życia dziecka (uregulowany lub nie, spokojny lub pełen rozrywek, silnych przeżyć, zbyt wielu zajęć), rozwój umysłowy, stan zdrowia, zmęczenie, stosunki rodzinne (stosunek rodziców do dziecka, rodziców między sobą, rodzeństwa między sobą).

LITERATURA:

1. Brzezińska Anna Izabela, Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.

2. Turner Jeffrey S., Helms Donald B., Rozwój człowieka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 1999.

3. Harwas-Napierała Barbara, Trempała Janusz (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

4. Ziemińska Maria (red.), Rodzina i dziecko, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.

5. Matczak Anna, Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczycieli, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.

6. Żebrowska Maria (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1973.

Rozwój moralny

Początki rozwoju moralnego człowieka wiążą się z poznaniem reguł obowiązujących w grupie społecznej, odróżnieniem dobra od zła oraz doświadczaniem poczucia winy i wstydu. A zatem rozwój moralny jest ściśle związany z rozwojem poznawczym, uczuciowym i społecznym.

Moralność jest świadomym przyswojeniem sobie standardów związanych z tym, co jest dobre, a co złe. Chociaż przepisy dotyczące zachowania różnią się w zależności od kultury, każde społeczeństwo przestrzega pewnych wypracowanych przez siebie wzorców zachowania. Te standardy są ustalone wcześniej w dzieciństwie, kiedy dzieci uczą się, że pewne zachowania są określane mianem dobrych, a inne złych. Wraz z wiekiem i doświadczeniem te standardy moralności zaczynają obejmować empatię oraz złożone pojęcia wartości i przekonania.

Rozwój moralny dziecka postępuje od dostosowania się do nakazów i zakazów do zachowania zgodnego z normami społecznymi. W wieku przedszkolnym dziecko pozostaje pod wpływem nakazów i zakazów dorosłych. Początkowo respektuje nakazy dorosłych aby uniknąć kary; stara się być posłuszne osobom, które mają władzę. Starsze dzieci traktują zachowanie zgodne z regułami jako instrument do uzyskania nagrody: zadowolenia innych i zaspokojenia własnych dążeń.

Aby dostrzec i docenić liczne wymiary moralności obejmujące winę, wstyd, kłamstwo, dyscyplinę i religię, trzeba uzyskać dogłębne zrozumienie sposobu, w jaki rozwija się moralność w okresie dzieciństwa. Rozwojowe aspekty moralności próbowali wyjaśnić Jean Piaget i Lawrence Kohlberg.

TEORIA JEANA PIAGETA

Jean Piaget stwierdził, że moralność jest systemem reguł przekazywanych dzieciom przez osoby dorosłe. Dzieci stopniowo dochodzą do respektowania tych standardów zachowania. Podstawą teorii Piageta jest teza, że dziecięce rozumienie dobra i zła jest kształtowane przez świadomość poznawczą.

Rozmowy Piageta z dziećmi pozwoliły na sformułowanie złożonej z trzech stadiów teorii rozwoju moralnego. W stadium przedmoralnym (przed 5. rokiem życia) dzieci mają ograniczoną świadomość reguł oraz racji je uzasadniających. Pierwsze oceny moralne pojawiają się w stadium nazywanym realizmem moralnym (od 5 do 10 lat). W tym stadium dzieci uczą się od rodziców reguł, ale nie rozumieją jeszcze uzasadniających je racji. Ponadto reguły są przez nie uważane za święte i nietykalne. Dzieci sądzą także, że kara stanowi zadośćuczynienie za ich wykroczenia. I trzecie stadium nazwane moralnego relatywizmu (początki po 10. roku życia).

Piaget uważa, że pierwsza moralność oparta jest na posłuszeństwie. Dziecko podporządkowuje się normom, zasadom narzuconym przez dorosłych, których obdarza szacunkiem. To właśnie szacunek wywołuje jednostronne wartościowanie i prowadzi do moralności polegającej na niewolniczym dostosowaniu się do narzuconych przez innych reguł, moralności heteronomicznej. W okresie moralności heteronomicznej dziecko kieruje się zasadą realizmu moralnego. W myśl tej zasady należy postępować zgodnie z literą, a nie duchem prawa. Nie są dopuszczalne żadne odstępstwa od reguły!!! Stąd dziecko może niekiedy postępować nielogicznie. Np. zgodnie z regułą „nie należy innemu dziecku zabierać zabawek”, nie odbiera młodszemu bratu nożyczek, które wziął do zabawy, mimo że brat może zrobić sobie krzywdę. Dla dziecka liczy się jedynie wielkość materialna czynu.

Stąd w badaniach Piageta nad ocenami moralnymi, dzieci uważały, że gorsze („bardziej niegrzeczne”) było dziecko, które przez nieuwagę stłukło kilka filiżanek od tego, które chcąc ukraść konfitury stłukło tylko jedną. Dziecko nie bierze pod uwagę intencji sprawcy. Uważa, że każde odstępstwo od reguły powinno być ukarane. Wielkość kary powinna być dostosowana do wielkości materialnej szkody. Kara powinna mieć formę sankcji ekspiacyjnej (okupienie winy) prowadzącej do odpokutowania za niezgodne z normą zachowanie.

Nie sprzyja wychodzeniu z heteronomii nadużywanie kar i nagród zwłaszcza materialnych. Kary nie powinny być nadużywane, lecz powinny być wspierane argumentacją i stopniowo na miarę rozwoju dziecka wycofywane.

TEORIA LAWRENCE’A KOHLBERGA

Lewrence Kohlberg zaproponował bardziej szczegółowe wyjaśnienie rozwoju moralności. Podobnie jak Piaget, Kohlberg twierdzi, że moralność jest osiągana w serii stadiów. Obaj uważają, że kolejne stadia rozwoju moralności biorą początek z umysłowej restrukturyzacji uprzednio zdobytych doświadczeń. Kohlberg sugeruje jednak, że rozwój moralny jest procesem bardziej złożonym i dłuższym, niż sądził Piaget. Postrzega on też różne stadia jako ściśle powiązane ze sobą. Jest przekonany, że rozwój charakteryzuje wzrastające zróżnicowanie i że każde stadium uwzględnia wszystko to, co wydarzyło się w stadiach poprzednich.

Teoria Kohlberga składa się z sześciu stadiów podzielonych na trzy poziomy: przedkonwencjonalny (od 0 do 9 lat), konwencjonalny (od 9 do 15 lat) i pokonwencjonalny poziom rozumowania moralnego (16 lat i powyżej).

Na poziomie przedkonwencjonalnym dzieci mają małą świadomość możliwego do przyjęcia przez społeczeństwo zachowania moralnego, ale po przejściu przez dwa stadia tego poziomu zaczynają ujawniać oznaki zachowania moralnego. W stadium pierwszym orientacji na posłuszeństwo i karę dzieci zaczynają przestrzegać reguł w celu uniknięcia kary. Prawdziwa świadomość reguł nie została jeszcze wykształcona, moralne zachowanie dzieci jest natomiast oparte w znacznej mierze na lęku związanym z naruszeniem reguły. Kohlberg, podobnie jak Piaget, twierdzi, że powaga wykroczenia w tym czasie zależy od wielkości jego skutków. Podczas stadium drugiego, orientacji naiwnie egoistycznej, dzieci rozumieją, że gdy zrobią coś dobrego otrzymają nagrodę. Zaczyna tu dochodzić do głosu pewien rodzaj wzajemności: dzieci robią dobry uczynek nie po to, aby zaspokoić swoje własne potrzeby, ale także i po to, aby zaspokoić potrzeby innych. Sądzą one bowiem, że zaskarbią sobie w zamian pewien rodzaj przychylności. („Podrapałeś mnie w plecy, więc ja podrapię cię w twoje”).

Rozwój moralny wiąże się także z odróżnieniem dobra od zła. Wewnętrznym przewodnikiem w tym zakresie jest sumienie. Jest ono zbiorem norm i wartości w które człowiek wierzy i do których chce dostosować swoje postępowanie. Początki kształtowania się sumienia są związane z poczuciem normy, które można obserwować już u dzieci w 2-gim roku życia. Małe dziecko odróżnia wygląd przedmiotu zgodny z przyjętą „normą” od przedmiotu uszkodzonego. Potrafi odróżnić to, co dobre (czyli akceptowane przez dorosłych) od tego co złe (czyli nieakceptowane przez dorosłych). Ponadto swoje nieakceptowane społecznie zachowania często przypisują innym osobom, zwierzętom, a nawet zabawkom. Od około 4-go roku życia dzieci zaczynają odczuwać wewnętrzny „powściąga”, choć nie rozumieją jeszcze podstawy nakazów i zakazów. Istotną rolę w tym względzie odgrywa rozumienie przeżyć innych osób oraz rozwój takich uczuć jak wstyd i wina.

We wczesnym wieku przedszkolnym dziecko nie potrafi kontrolować swego zachowania – w związku z czym potrzebna jest stała kontrola ze strony dorosłych. Dziecko często broni się przed narzuconym mu głównie przez rodziców systemem nakazów i zakazów, lecz zaczyna je sobie przyswajać, liczyć się z nimi i zgodnie z nimi postępować. Stopniowo przyjmuje je od dorosłych tak dalece, że stają się one jego własnymi normami postępowania, tzn. kształtuje się to, co potocznie nazywamy sumieniem i dzięki czemu zaczyna się ono być zdolne do samokontroli.

LITERATURA:

1. Brzezińska Anna Izabela, Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.

2. Turner Jeffrey S., Helms Donald B., Rozwój człowieka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 1999.

3. Harwas-Napierała Barbara, Trempała Janusz (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.

4. Ziemińska Maria (red.), Rodzina i dziecko, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.

5. Matczak Anna, Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczycieli, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.

6. Żebrowska Maria (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1973.

• Przywiązanie

Przywiązanie jest pojęciem szerokim, przywoływanym przez psychologów różnych teorii i kierunków w opisie rozwoju dziecka. Przywiązania nie można postrzegać tylko jako specyficznej formy zachowania między dzieckiem a matka, a trzeba wiedzieć holistycznie jako proces rozwoju fizycznego poznawczego, emocjonalnego, społecznego dziecka wskazane jego środowiska rodzinnego.

Przywiązanie to pierwotnie zjawisko, w którym to co biologiczne jest przekształcone dzięki środowisku społecznemu czyli drugiemu człowiekowi, w psychiczne więzi.

H.R. Schafler przywiązanie traktuje jako najprostsze i zarazem najbardziej fundamentalne zachowanie społeczne, którego celem jest zawsze znalezienie się w bliskości z innymi. osobnikami społeczeństwa.

Lorenz – więź musi być nawiązana między dzieckiem a matka krótko po narodzeniu, dopiero z niej rozwija się przywiązanie, a z niego w późniejszym okresie, następne więzi z innymi ludźmi

Na powstanie i rozwój przywiązania wpływają czynniki naturalne, które wywołują emocje dzięki wrodzonym właściwością organizmu, a także które zostały z nimi związane przez doświadczenie społeczne oraz czynniki, które emocjonalne właściwości opierają się na relacji między oczekiwaniami podmiotu z informacji z jakimi się styka.

Na gruncie etiologii uznano, że podstawy przywiązania są wrodzone potrzeby zachowania, które w trakcie rozwoju dziecka dzięki procesom uczenia się ulęgają modyfikacjom i zmianom.

W kształtowaniu się stylu przywiązania jakość relacji przywiązaniowych na większe znaczenie niż stopień i intensywność relacji przez jakość relacji rozumie się dostępność i wrażliwość matek na potrzeby, które sygnalizują dzieci.

Wykorzystując stopień dostępności matki oraz stopień jej wrażliwości na sygnalizowanie przez dziecko potrzeby. Wyodrębnione są trzy podstawowe style przywiązania A, B, C.

Pierwszy ze stylów bezpiecznych B, cechuje się zaufaniem dziecka do obiektu przywiązania, opary jest na doświadczeniu jego dostępności, ujawnieniu przez obiekt wrażliwości w sytuacjach zagrażających poczucia konfliktu.

Styl lękowo – ambiwalentny A kształtuje się w toku doświadczania przez dziecko niepewności, co do dostępności obiektu. Przywiązanie kształtuje u dziecka „wzmożone czynności” obniżenie poczucia bezpieczeństwa, silny lęk przed rozstaniem a także złość z powodu braku pewności, co do dostępności obiektu.

Styl unikający C – kształtuje się w toku doświadczenia przez dziewcko niedostępności obiektu przywiązania, w sytuacjach zagrożenia wzbudzonej potrzeby bądź niewrażliwości obiektu, na sygnalizowanie potrzeby. Doświadczenie niedostępności utrzymuje system przywiązania dziecka w stanie aktywnym, uruchamia mechanizmy obronne, konsekwencją może być unikanie przez dziecko bliskiego kontaktu – forma obrony przed zranieniem.

Zdezorientowanie/zdezorganizowanie.

Przywiązanie D objawia się brakiem większego celu czy intencji zachowaniach. Zachowania są w niekompletne , cechuje ją przerywane ruchy, zastyganie, bezpośredni wyraz lęku. Więź D jest więzią patologiczną, może być czynnikiem ryzyka dalszej patologii rozwoju dziecka.

W zależności od doświadczonego przywiązania przebiega rozwój społeczny dziecka.

Więź ufna B – pozwala na ukształtowanie się u dziecka pozytywnej samooceny, poczucie sprawiedliwości, empatii, zdolności społecznych. Dziecko lepiej radzi sobie z trudnymi sytuacjami, frustracją, zmiana otoczenia, odrzucenia gratyfikacji, itp.). Ma większą odporność psychiczną, radzi sobie z trudnymi doświadczeniami. Jest bardziej autonomiczne i niezależne.

Doznawanie przez dzieci więzi A skutkować może w dalszym rozwoju ukształtowania się osoby bardziej zależnej od innych, bardziej lękowej, nadmiernie czujnej, ostrożnej mało odpornej na frustrację, niedoceniającej swoich możliwości, mało pewnej siebie , z mała sprawnością i z niską samooceną.

Więź C – w dalszym rozwoju, może spowodować wykształcenie się osoby z niską samooceną, mało autonomiczną, często kontrolującą , przejawiającej złość w sytuacjach frustracji, rozczarowaną, zrozumienie lęku. Bardziej lękowej, czujnej, z małą „odpornością” psychiczną.

Więź zdezorientowana D – powoduje ukształtowanie w dalszym rozwoju osoby, która w sytuacjach frustracji odczuwa gniew, może reagować agresją, często przejawia zachowania agresywne w stosunku do rówieśników i dorosłych w toku przedszkolnym może to być dziecko niezwykle kontrolujące (tyranizujące). Osoba doznająca więzi D ma w późniejszym życiu trudności z odraczaniem gratyfikacji. Mogą się w niej rozwinąć zaburzenia osobowości.

Niekorzystne relacje przywiązania wchodzą w skład zaburzeń emocjonalnych, które pojawiają się we wczesnym dzieciństwie. Należą do nich min. Reaktywne zaburzenia przywiązania charakteryzujące się lękliwością i nadmierną czynnością, znacznym ograniczeniem interakcji społecznych z rówieśnikami oraz współwystępującą agresją. Interakcje społeczne dziecka maja charakter zachowani owy, ambiwalentny lub cechuje je nadwrażliwość.

Dzieci w tym typie (D) zaburzenia przywiązania mogą reagować na opiekunów bardzo zmiennie, raz poszukują kontaktów, następnie unikają go, stawiając opór przy próbach przytulenia, wzięcia na ręce.

• Wyróżniamy 5 typów zaburzeń przywiązania.

Typ I Nieprzywiązany. Dziecka nie przejawia preferencji w stosunku do wybranego opiekuna, nawet w sytuacjach zagrożenia. Nie przejawia wyraźnej reakcji na separację. Jest nieróżnicująco towarzyskie na poziomie interakcji, wszystkich traktuje podobnie.

Typ II Niewyróżniający. Dziecko oddala się od opiekuna bez powracania do niego (zaburzone zjawisko „bezpiecznej przystani”). Często stawia się w sytuacji stanowiącej niebezpieczeństwo (fizyczne). Przejawia nadmiernie przyjacielskie zachowanie w stosunku do nieznanych osób np. poszukuje pocieszenia. Obecnie są dwa podtypy: nadmiernie towarzyski i nieostrożny na niebezpieczeństwo.

Typ III Zahamowany. Dziecko przejawia niechęc do zbliżenia się, dotyku w nieznanych sytuacjach, w szczególności w otoczeniu nieznanych osób. Aktywnie unika i wycofuje się z interakcji społecznych innych niż z opiekunem. Zakres okazywanych emocji jest ograniczony. Przyjmuje postawę od badawczej do nadmiernie czułej. Obecnie są dwa podtypy: nadmiernie przywiązanego i kompulsywnie ugodowy.

Typ IV Agresywny. Dziecko wyraża preferencje opiekuna, do którego jest przywiązane, ale poszukiwanie bliskości jest często przerywane przez wybuchy złości i agresji. Przejawy złości wychodzące poza ramy normy rozwojowej dla danego wieku . Mogą być widoczne przejawy lęku.

Typ V Odwrócone role. W pierwszym podtypie role rodzic – dziecko są odwrócone i jest to stała cecha reakcji. Dziecko utrzymuje bliskość z opiekunem w nieznanym otoczeniu bez przejawiania lęku. W drugim przypadku dziecko jest nadmiernie wymagające, rządzące się, nadmiernie troskliwe lub kontrolujące w interakcjach z opiekunem. Dziecko przejawia nadmierne zainteresowanie psychicznym samopoczuciem rodziców.

Styl przywiązania wpływa na interakcje społeczne, kształtuje rozój dziecka. Bezpieczne przywiązanie łączy się ujawnieniem korzystnych cech funkcjonowania społecznego. A nie prawidłowe wzory przywiązania mogą być przyczyną trudności w rozwoju społecznym.

• U dzieci rozłączonych z matką występują objawy depresji.

Depresja – to zaburzenia pracy mózgu, wpływa na specyficzny sposób myślenia, odczuwanie, działanie jest zaburzeniem emocjonalnym manifestującym, że utratę energii psychicznej oraz lękliwością, smutkiem, apatia, przygnębieniem.

Depresja do 12 roku życia dotyczy 2 % dzieci. Nieleczona może doprowadzić do poważnych problemów, uzależnień i samobójstwa.

• Można wyróżnić trzy fazy depresji:

• Protestu i rozpaczy (płaczliwe, chęć odzyskania matki) zwiększona czujność, lepkość wobec pojawiających się osób.

• Utrata nadziei ( wybuchy głośnego płaczu, krzyku, bierność, brak zainteresowania otoczeniem, bezsenność, spadek masy, twarz bez wyrazu.

• Wycofanie (sztywne wyrażanie ekspresji, niewidzący wzrok, kładzenie się twarzą w dół na łóżku, letarg, ignorowanie osób przejawiających zainteresowanie nim, stale pogłębiające się opóźnienia w rozwoju, nawiązywanie kontaktu staje się praktycznie niemożliwe)

Objawy depresji u dzieci można podzielić na:

- wegetatywne

-emocjonalne

-społeczne

-poznawcze

Granice są bardzo płynne.

• Czynniki podwyższonego ryzyka depresji:

- występowanie depresji w rodzinie

- doświadczenie utraty bliskiej osoby

- seksualne wykorzystywanie

- przemoc domowa

- konflikty z kolegami

- trudności adaptacyjne

• Leczenie depresji u dzieci obejmuje:

- profesjonalna pomoc psychologowi psychiatrów

- terapia domowa

-wspomaganie farmakologiczne.

GRUPY RÓWIESNICZE

Pojęcie grupy na gruncie wychowawczym i psychologicznym znacznie wcześniej pojawiło się w pedagogice, niż w socjologii. Przedstawiciele socjologii zwrócili uwagę na grupę dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy coraz częściej mówiło się o tym, że społeczeństwo składa się z pewnych zbiorowości ludzkich, które charakteryzują się zróżnicowaną genezą, strukturą i wielkością oraz pełnią zróżnicowane funkcje. Temu zróżnicowanemu obiektowi poddanemu analizie nadano miano "grupa", aby oznaczyć różne zbiorowości. Emil Durkheim jako jeden z pierwszych zajął się analizą grupy pierwotnej oraz odkrywaniem i przedstawianiem społecznych cech wychowania. Działania Durkheima w tym zakresie były niezwykle ważne dla myśli pedagogicznej, gdyż przyniosły nie tylko skutki teoretyczne, ale także praktyczne. Jego koncepcja w dużym stopniu przeniknęła koncepcje pedagogów społecznych, np. Heleny Radlińskiej, która twierdziła, człowiek powinien budować świat swoimi siłami, opierając się na własnych ideałach.

Przeprowadzanie badań dotyczących roli grupy w wychowaniu zapoczątkowali Emil Durkheim i Ferdynand Tonnies. Szczególną uwagę zwrócili oni na grupy rówieśnicze - zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe. Każda jednostka od momentu narodzin zaczyna przynależeć do różnych grup rówieśniczych. Wśród ich cech konstytutywnych można wyróżnić "arystotelejską przyjaźń" i "tonniesowską wspólnotę". W przypadku tak rozumianej grupy rówieśniczej, grupa ta wyróżnia się spośród innych organizmów społecznych nie ze względu na wiek, ale ze względu na istnienie bliskich więzi. Uczestnictwo w takiej grupie cechuje się wzajemną aprobatą. Jest to grupa o charakterze pierwotnym, w której zawierają się inne formy grup (np. organizacje młodzieżowe), które mają charakter wtórny i celowy. Charles Horton Cooley - teoretyk zajmujący się grupami pierwotnymi - zdefiniował grupę pierwotna jako zbiorowość, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się w tym, że odgrywają one podstawową rolę w kształtowaniu ideałów jednostki oraz jej społecznej natury. Jednym ze skutków tak bezpośredniego kontaktu jest to, że w danej grupie spotyka się wiele indywidualności, a wspólna działalność i wspólne cele grupy sprawiają, że w jakimś zakresie stają się one częścią jaźni danej jednostki. Charakter takiej grupy oddaje zaimek "my", który zakłada wzajemną sympatię oraz identyfikację poszczególnych członków grupy. Jednostka ma świadomość pewnej łączności z grupą i to poczucie wyznacza niektóre z jej dążeń.

Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju i w procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie. Już w 3 roku życia dzieci łączą się w małe grupy dla wspólnej zabawy, w wieku przedszkolnym staje się to regułą. W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie wpływ grupy rówieśniczej na jej członków. Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym - przede wszystkim w celu wspólnych zabaw i zajęć, w okresie dojrzewania - także w celu wymiany poglądów i zwierzeń, rozmów i dyskusji. Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności jej członków. Mimo to więź między członkami takiej grupy jest bardzo silna, stopień solidarności - wysoki. Członkowie takiej grupy oddziałują na siebie nawzajem i, jak podkreśla J. Szczepański, „grupa rówieśników staje się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie”. W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę, grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy, reprezentujący pokolenie dorosłych, nie są w stanie zaspokoić. Dzięki silnej motywacji uczestnictwo w grupie rówieśniczej - w zależności od pełnionej tam roli - wzmacnia poczucie własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki. Mechanizm socjalizacji przez przynależność do grupy rówieśniczej polega także na tym, że włączającemu się do grupy zależy na uznaniu jej członków. Na uznanie to trzeba sobie zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatię kolegów, zachowując się zgodnie z obowiązującymi w grupie normami i sankcjami.

Według Znanieckiego „grupy rówieśnicze pełnią dwojaką funkcję: młodzież wyraża w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w życiu otoczenia dorosłych, przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielnie dążenia i osiąga cele, których nie może realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznaniem jej pełnoprawnego uczestnictwa w życiu dorosłych. Grupy rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieży, wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego”.

W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i przydatności. Dużo zależy od pełnionej tam roli - im wyższy poziom popularności w grupie, tym samoocena jednostki jest większa. Pozytywny wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy. Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć. W związku z tym jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje narzucane przez grupę sankcje. Zdarzają się takie sytuacje, że wśród celowych grup młodzieżowych zaczynają się tworzyć naturalne grupy rówieśnicze, których członkami stają się wszyscy lub niektórzy uczestnicy zbiorowości celowej. Może się zdarzyć także i tak, że w obrębie jednej grupy celowej powstanie kilka grup rówieśniczych. Natomiast w stowarzyszeniach często mamy do czynienia z powstawaniem wtórnych więzi rówieśniczych, gdyż powstawanie stowarzyszeń jest uwarunkowane określonymi związkami (np. religijnymi lub ideowymi) i często wynika z potrzeb emocjonalnych. Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jak związki rówieśnicze (zarówno grupy pierwotne, jak i grupy celowe) wpływają na jednostkę, gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej styka się z nimi niemal codziennie.

Zdaniem Floriana Znanieckiego grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy, które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w procesie wychowania jej uczestników. Zdaniem Znanieckiego grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym przesłaniem jest zabawa. Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Jest to konsekwencją tego, że członkowie grupy mają zmienne i często sprzeczne nastawienia. Do najczęstszych nastawień należą: przodownictwo, podporządkowanie, rywalizacja i współdziałanie. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.

W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:

• grupy dziecięce – oparte na zabawie,

• grupy młodzieżowe – paczki,

• grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze).

Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:

• kształtowanie aktywności jednostek,

• kształtowanie więzi z innymi ludźmi,

• ułatwianie kontaktów interpersonalnych,

• zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania,

• konstruktywne współzawodnictwo,

• pobudzanie do rozwijania zainteresowań,

• umożliwianie kontaktów towarzyskich,

• zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych,

• zapełnianie wolnego czasu.

Na podstawie wyżej wymienionych funkcji można powiedzieć, że grupy rówieśnicze maja ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i rozwój społeczny każdej jednostki.

Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej osoby i ogólne zadowolenia z życia.

Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze
Każdy człowiek ma bardzo wiele potrzeb np. potrzebę akceptacji, afiliacji, uznania, bezpieczeństwa, kontaktu z druga osobą, przynależności, znalezienia własnego miejsca, samorealizacji, identyfikowania się, aktywności poznawania.

Grupa jest też miejscem, gdzie jednostka poznaje życie, doświadcza jego smaku, uczy się sprytu, a nawet cwaniactwa. Zdobywa też umiejętności radzenia sobie z trudnościami, stawiania im czoła. Uważa się, że grupa rówieśnicza jest swego rodzaju szkołą życia, przygotowującą młodego człowieka do życia w społeczności, do pełnienia określonych ról społecznych. Na forum grupy dziecko broni słuszności swego stanowiska, uczy się samodzielnego podejmowania różnych decyzji, samodzielnego myślenia, tworzenia czegoś nowego, przeżywa różnego rodzaju porażki, dzięki którym uczy się wytrwałości, cierpliwości w dążeniu do celu, odporności w razie niepowodzenia. Takie dziecko będzie potrafiło w razie porażki otrząsnąć się i zacząć od nowa, nabędzie umiejętności mobilizowania się do działania, nauczy się ono pracy z innymi i współdziałania. Grupa rówieśnicza jest niekwestionowaną częścią życia nastolatków. Daje poczucie przynależności, zrozumienia akceptacji. Wewnątrz grupy nastolatek może wypróbować nowe role i przybierać różne imiona.

Grupy rówieśnicze są pomostem nastolatka do odpowiedzialnego świata dorosłych.

Każda grupa ma wpływ na jednostkę. Dopóki grupa jest atrakcyjna dla jednostki, zaspokaja jej potrzeby, umożliwia osiągnięcie celu, wówczas siła oddziaływania jej będzie większa. Nastąpi szybsze przyswajanie norm i wzorów zachowań, szybsze wtapianie się w strukturę grupy. W zależności od rodzaju grupy jej wpływ na jednostkę może być negatywny lub pozytywny.

Ujemne wpływy grup rówieśniczych wiążą się zazwyczaj z przeklinaniem, wagarowaniem, opowiadaniem frywolnych historyjek i dowcipów, złośliwością, skłonnością do naruszenia więzi rodzinnej, lekceważeniem postaw wobec zasad i autorytetów, snobizmem i odrzuceniem wzorów ustalonych w rodzinie. W miarę jednak rozwoju dziecka wpływ tych ujemnych cech staje się coraz słabszy, a zaczynają dominować dodatnie czynniki oddziaływania wychowawczego grup rówieśniczych. Uczestnicy tych grup zdaniem E.B. Hurlock uczą się między innymi „przystosowywać własne pragnienia i czyny do dążeń i działalności grupy  i współdziałać z nią, grupa rówieśnicza uczy opanowywać indywidualizm i egoizm, rozwija samokontrolę, cierpliwość, lojalność, wierność, oddanie sprawie, lojalność wobec przywódcy, wgląd w istotę stosunków społecznych, wrażliwość na dzieła sztuki i uczucia innych”. Dziecko współdziałając z innymi dziećmi zmienia na ogół swoje egocentryczne zainteresowania na zainteresowania grupowe.

Grupy rówieśnicze stanowią naturalną drogę uspołecznienia dzieci i młodzieży, wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego. W młodzieżowych grupach rówieśniczych wyrażają się bezpośrednio postawy młodej generacji. W okresie dorastania społeczna orientacja młodego człowieka przesuwa się bowiem z najbliższej rodziny na kręgi towarzyskie i one to stanowią o tym czasie układ odniesienia, który wywiera przenośny wpływ na orientację życiową młodych ludzi. Ma to swoje dość istotne znaczenie, gdyż właśnie młode pokolenie ma przejmować dziedzictwo społeczne i kulturalne pozostawione przez starszą generację. Czasami jednak dochodzi do konfliktu między młodą generacją a społeczeństwem dorosłych. Młodzież z reguły aprobuje inne wartości, wytwarza własne wyobrażenie i własną koncepcję rozwoju społecznego. W realizacji tych zamierzeń mają pomóc między innymi grupy rówieśnicze. Na szczęście konflikt pokoleń nie jest zjawiskiem stałym, gdyż występuje najczęściej w okresach ostrych przeobrażeń w strukturze społecznej.

Grupy rówieśnicze jako środowisko wychowawcze są wieczne  i niezniszczalne, bowiem to co młodość ceni szczególnie – więzi przyjaźni, uczucia przynależności przenosi się również na grunt prywatności. Jest wtedy zaspokojona potrzeba ekspresji uczuciowej i zaangażowania emocjonalnego, poczucia bezpieczeństwa i bliskości.

Uczestnicy grup uczą się przystosowywać własne pragnienia i czyny do dążeń i działalności grupy współdziałać z nią. Grupa rozwija takie sprawności, które pozwalają dziecku robić to, co robią rówieśnicy. Grupa rówieśnicza rozwija samokontrolę, lojalność, wierność, oddanie sprawie, lojalność wobec przywódcy, wgląd w istotę stosunków społecznych.
Współzawodnicząc o pozycję społeczną dziecko usiłuje doskonalić się i zmienia swoje egocentryczne zainteresowania na zainteresowania grupowe.
Grupa rówieśnicza umożliwia demonstrowanie własnych poglądów i swego stosunku do społeczeństwa.

Grupa rówieśnicza odgrywa w procesie uspołeczniania niezastąpioną rolę. Za kryterium społecznej efektywności tej roli uważa się to, w jakiej swojej części i na jakich etapach wychowania pokolenia młode osiągają dojrzałość społeczną, a w jakiej części i do jakiego stopnia ulegają wykolejeniu i staczają się na płaszczyznę patologii społecznej. Są to zyski i straty.

Grupa społeczna stanowi dynamiczny układ zachodzących w niej procesów i zjawisk grupowych. Należą do nich: cele i normy grupowe, struktura społeczna, przywództwo i spoistość.

Wymienione procesy i zjawiska powstają przeważnie w wyniku wzajemnych oddziaływań na siebie członków danej grupy. Cele grup rówieśniczych są wyrazem upodobań i zainteresowań zrzeszonych chłopców i dziewcząt. Normy grupowe powstają w toku interakcji, jaka ma miejsce w każdej grupie. Są to przepisy, określające sposób zachowania się członków grupy w różnych sytuacjach życia codziennego. Zobowiązują np. do punktualnych spotkań członków grupy, bycia solidarnym w sytuacji zagrożenia.
Struktura społeczna – składa się na nią wzajemny układ ról i pozycji.
Przywództwo wyłania się w sposób naturalny. Staje się nim ten członek grupy, który cieszy się uznaniem i wywiera największy wpływ na swoich członków. Spoistość określa stopień atrakcyjności, jaką grupa przedstawia dla swych członków. Miara odczuwanej przez nich atrakcyjności są żywione w grupie wzajemne uczucia sympatii i ogólnej życzliwości. Spoistość grupy, jest tym większa, im bardziej członkowie lubią się wzajemnie, są do siebie przywiązani.
Wpływ grup rówieśniczych na wychowanie jest bardzo duży. Jednak wychowawcze oddziaływanie grup rówieśniczych może być pozytywne lub negatywne. Wśród niepożądanych zjawisk można wymienić: użycie żargonu, przeklinanie, wagarowanie, złośliwość, lekceważąca postawa wobec zasad i autorytetów, skłonność do naruszania więzi rodzinnej i odrzucania wzorów ustalonych w rodzinie. W miarę rozwoju dziecka wpływ ujemnych cech staje się słabszy, dominują natomiast dodatnie czynniki oddziaływania grup rówieśniczych. Uczestnicy tych grup rozwijają samokontrolę, wierność, lojalność, sumienność.
Grupy wyrównują niedosyt zaspokajania potrzeb psychospołecznych w domu i szkole. Są terenem zdobywania nowych doświadczeń społecznych, umiejętności współżycia i współdziałania, wczuwania się w cudze przeżycia i problemy.
Grupy rówieśnicze wpływają pozytywnie także na zdrowie psychiczne swych członków. Według Z. Zaborowskiego, dziecko dzięki uczestnictwu w grupie zdobywa większą pewność siebie, odporność i równowagę emocjonalną..

GRUPY WYWIRAJACE WPLYW…

Grupy wywierają wpływ na zachowanie człowieka, jego postawy, wartości, procesy poznawcze. Grupa rówieśnicza jest to określona zbiorowość ludzi w tym samym lub bardzo zbliżonym wieku. Czynnikami wiążącymi w grupie rówieśniczej są oprócz wieku, przynależności do wspólnej struktury organizacyjnej, występowanie określonych kontaktów, brak istotnych różnic w poziomie wiedzy i rozwoju intelektualnym jej członków.
     Grupy dzielimy według różnych kryteriów, z których najczęściej brane są pod uwagę wielkość i więzi emocjonalne.
     Podział grup ze względu na liczebność członków: grupy małe i grupy duże. Grupy małe to takie, w których członkowie kontaktują się ze sobą bezpośrednio. Są one najczęściej częścią grupy większej. Do grup małych zaliczamy "paczki", niewielkie zespoły osób mające wspólne zainteresowania, kółka towarzyskie. Grupy duże, mające większą liczbę członków nazywane są niekiedy społecznościami i do nich należą zrzeszenia, związki, towarzystwa. Do grupy tej zaliczamy również zespół uczniów danej klasy, organizacji młodzieżowej czy nawet całej szkoły.
     Podział grup ze względu na więzi emocjonalne między członkami: grupy formalne i grupy nieformalne.
     Grupami formalnymi nazywa się takie grupy, które są odgórnie i planowo organizowane, spełniają określone zadania i cele, mają stałą strukturę organizacyjną i są kontrolowane przez jednostki nadrzędne. Takimi grupami są klasy szkolne, organizacje młodzieżowe, organizacje samorządowe i inne. Grupy formalne mają znacznie szersze cele i zadania niż grupy nieformalne. Do grup formalnych należą również grupy wychowawcze organizowane celowo, kształcące określone cechy osobowości lub pożądane wartości społeczne. Będą to zespoły wychowawcze, drużyny zuchowe, harcerskie i temu podobne. Ważnym czynnikiem spajającym grupę jest jej atrakcyjność.
     Drugim czynnikiem warunkującym spoistość grupy są obowiązujące w niej normy, przyjęte i przestrzegane przez wszystkich członków. Poważniejsze odchylenie od norm grupowych powoduje nie tylko osłabienie przynależności do grupy, ale również zachwianie równowagi psychicznej jednostki. Normy społeczne w grupie prowadzą do kształtowania dyscypliny, formowania świadomości moralnej, ułatwiają realizację zadań i wprowadzają ład i porządek do działalności grupy. Przestrzeganie ich prowadzi do zwartości grupy, jednomyślności w kwestiach ważnych dla grupy, zgodności w ustalaniu jej zadań i celów. Wychowawcze oddziaływanie grup rówieśniczych może być pozytywne lub negatywne Kształtowanie się podstawowych struktur osobowości przypada na wiek przedszkolny Trzonem osobowości jest obraz samego siebie, jak mówią psychologowie "struktury ja". Jednak trzeba powiedzieć, że samowiedza (wiedza o sobie) w okresie przedszkolnym to zwykle zbiór sądów o charakterze opisowym, dotyczących wyglądu, posiadanych rzeczy i umiejętności, dopiero pod koniec tego okresu pojawiają się pierwsze sądy wartościujące i opinie o tym, jakie dziecko powinno być.
     Ważnym elementem obrazu siebie jest samoocena, ona to determinuje rozwój wielu innych struktur i ma wpływ na aktywność dziecka. Bardzo niebezpieczna jest sytuacja dziecka odrzucanego – takie dziecko jest nielubiane, rzadko wybierane do zabaw. Często ten brak społecznej akceptacji rodzi również brak akceptacji ze strony dziecka, co owocuje wszczynaniem przez nie kłótni i bójek. Dzieci odrzucone często mają zaburzone poczucie własnej wartości (samoocenę), niekiedy sobie przypisują winy wszelkich niepowodzeń, nawet takich, na które nie miały żadnego wpływu. Już w grupach przedszkolnych dziecko uczy się określonych ról społecznych i stara się zdobyć odpowiednią pozycję w grupie. Te z dzieci, które nie potrafią zdobyć przyjaciół, nie wykazują empatii są odrzucane przez rówieśników. Starają się zwrócić na siebie uwagę innych poprzez zachowania agresywne czy płacz, które to nie należą do aprobowanych społecznie. W związku z tym dzieci te pogarszają swoją sytuację, która i tak jest już trudna. Grupa rówieśnicza może mieć negatywny wpływ na jednostkę. Potrzeba akceptacji przez członków grupy jest tak silna, iż w dziecku uruchomione zostają mechanizmy zachowań konformistycznych. Wchodzenie w relacje z poszczególnymi członkami grupy wymaga od jednostki dostosowania się do grupy, a więc uznania jej norm i wartości – często sprzecznych z norami i wartościami obowiązującymi w danym społeczeństwie. Równie zagrażające są sytuacje, w których dziecko nie ma możliwości nawiązywania relacji z rówieśnikami. Konsekwencją tego jest izolacja, brak umiejętności współpracy. W związku z tym zakłócone zostaje prawidłowe funkcjonowanie jednostki, co determinuje dewiacyjne zachowania dziecka

3 – 7 lat

Obok dzieci, które z dużą łatwością i swobodą nawiązują szybko kontakty społeczne w grupie przedszkolnej są i takie , których zachowanie ulega widocznej dezorganizacji. Są to dzieci nieśmiałe. Ze względu na przejawianą przez nie skłonność do izolacji, unikanie kontaktów z innymi dziećmi oraz tzw.,, zamykanie się w sobie" i bierność społeczną określa się je jako asteniczne, zahamowane. Zdaniem A. Lewickiego - typ dziecka nieśmiałego , cichego lub przewrażliwionego to taki , u którego właściwości psychiczne można powiązać z osłabieniem układu nerwowego , a jego czynność szybko ulega zahamowaniu.

Już w wieku przedszkolnym obserwuje się u dziewczynek i chłopców zainteresowanie takimi rodzajami zabaw, które jak gdyby przygotowują je do pełnienia określonych ról w życiu dorosłym związanych z płcią.
W zabawach tematycznych dziewczynek częstym motywem jest opieka nad dzieckiem (lalką), a także różne czynności domowe (gotowanie, porządkowanie); bawią się w ‘dorosłe panie’, przebierając się w ubrania i buty mamy, malując się, nosząc torebki. Z kolei chłopcy chętnie bawią się autami, kolejkami, lubią majsterkowanie, zabawy w wojnę, ubierają ‘strój szeryfa’ lub ‘policjanta’Ważnym warunkiem prawidłowej zabawy dziecka w grupie jest umiejętność werbalnego i niewerbalnego porozumiewania się z towarzyszami zabawy. Wpływa to na prawidłowe relacje z rówieśnikami.
Relacje te powinny być otwarte, każdy uczestnik zabawy powinien mieć świadomość, że jest rozumiany a poprzez to akceptowany. Brak porozumienia w grupie rówieśniczej sprzyja zjawisku odtrącania.

W wieku od około czterech lat ma miejsce uspołecznienie zabawy dziecka – zaczynają się wówczas pojawiać sporadyczne a potem coraz częstsze interakcje z rówieśnikami. Na początku są one dość sztywne ale szybko pojawia się współpraca. Bycie mało atrakcyjnym dla grupy i nieangażowanie do wspólnych zabaw mogą doprowadzić do obniżenia szans społecznego istnienia dziecka. Dłuższe trwanie poczucia odrzucenia i braku akceptacji może doprowadzić do rozwinięcia u dziecka bierności oraz niedostosowania społecznego (Stefańska – Klar, 2006, s. 150). Negatywny wpływ na rozwój społeczny może mieć frustracja i poczucie winy przeżywane w rywalizacji z rówieśnikami – przeżycia te w okresie trzeciego dzieciństwa zgodnie z teorią Eriksona prowadzić mogą do rozwoju „bierności społecznej” (Sęk, op.cit., s. 61). W okresie szkolnym popularne wśród dzieci są zabawy i gry sportowe, dające okazję do odczucia rywalizacji i współzawodnictwa, jednakże elementy te powinny być w zabawie umiejętnie dawkowane, tak, aby „zaspokoić potrzebę osiągnięć, unikając nadmiernego podniecania się dzieci lub wycofywania się z góry z rywalizacji, wówczas, gdy dziecko odczuwa głęboko porażkę i nie chce się na nią narazić Jak wytłumaczyć dziecku, że nie warto przejmować złych nawyków od kolegów? W tym wieku to raczej niemożliwe. Przedszkolak naśladuje rówieśników,
bo potrzebuje identyfikacji z nimi. W ten sposób oddziela się od mamy i zyskuje własną tożsamość. Nie ma sensu, by rodzice domagali się od wychowawczyni w przedszkolu ukarania „prowodyra”. Lepiej, by próbowali zwalczyć złe zachowanie u dziecka

Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności jej członków. Mimo to więź miedzy członkami takiej grupy jest bardzo silna, stopień solidarności – wysoki, Grupy rówieśnicze oddziałują na swych członków i stają się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie. Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej lub

werbalnej. Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. W

momencie wybuchu gniewu dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci,

niekiedy gryzie lub drapie. Czasami dziecko powoduje cierpienia innych

poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, swoją arogancję, przezywanie czy

skar enie, jest to agresja werbalna

7 – 11 lat

W wieku wczesnoszkolnym przeważają formy aktywności wymagające kontaktów z rówieśnikami. Zgodnie z teorią Freuda okres życia dziecka od 7. do 12. roku życia to faza latencji, która charakteryzuje się rozluźnieniem więzi z rodzicami i powstaniem nowych związków z rówieśnikami . Grupa rówieśnicza pozwala dziecku na realizację charakterystycznej dla tego wieku
potrzeby – odizolowania się od dorosłych i przynależności do społeczności o podobnych preferencjach, zainteresowaniach. W wieku wczesnoszkolnym przynależność do grupy rówieśniczej ma dla dzieci szczególne znaczenie. „Uczeń odczuwa potrzebę życia w grupie, uczestniczenia w zbiorowej działalności (...). Dla chłopców jest to wiek koleżeństwa. Dziewczynki także odczuwają niezaspokojoną potrzebę posiadania ‘przyjaciółki’ (...). Klasa stanowi żywy organizm społeczny” Dziecko w okresie trzeciego dzieciństwa staje się świadome, że należy do społeczności dziecięcej, jest to dla niego bardzo atrakcyjne i odczuwa bardzo dużą potrzebę przynależenia do tej społeczności rówieśników.
W tym czasie rówieśnicy wywierają na siebie bardzo duży wpływ, kontakty rówieśnicze są źródłem wzajemnej wiedzy i informacji, dają możliwość podejmowania nowych ról. Czas spędzony wspólnie z rówieśnikami ułatwia dziecku określenie własnego ‘Ja’. Dziecko spostrzega, analizuje i ocenia samego siebie z perspektywy relacji z bliskimi sobie osobami.

Dzieci izolowane pozostają na uboczu życia klasowego. Inni uczniowie odnoszą się do nich obojętnie, często nie interesują się nimi i nie dostrzegają ich. Dzieci te nie należą w klasie do żadnej mniejszej grupki i często nie biorą aktywnego udziału w jej życiu.

Dzieci odrzucane nie są lubiane, nie znajdują w klasie warunków do zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa i akceptacji. Pozostałe dzieci nie lubią ich i nie wciągają do wspólnych zabaw i zajęć. Uczniowie odrzucani często są w konflikcie z grupa, czasem usiłują zwrócić na siebie uwagę, ale zachowanie ich odbiega od przyjętych norm.

Uczniowie nieśmiali i apatyczni mogą być niedostrzegani przez rówieśników bądź też odsunięci, gdyż ich zachowanie nie odpowiada normom działania obowiązującym w danej grupie. Inne dzieci niepopularne mogą być energiczne, lecz kierują swoją energię w niewłaściwym kierunku, starają  zdobyć sobie uznanie, dokuczając innym lub popisują się. Nasuwa się więc przypuszczenie, że uczniowie odrzucani odczuwają znaczny stopień zagrożenia wewnętrznego. Przeżywają silne emocje negatywne, co może pociągnąć  za sobą poczucie niższości, pojawienie się objawów nieprzystosowania społecznego. Usiłują wejść do grupy, która je odrzuciła , dziecko rozwija szereg nieprzyjętych  form zachowania, które w połączeniu z jego niepopularnością tym bardziej usuwa je poza  grupę. Sytuacja ta może wpłynąć na niechętny stosunek ucznia nieakceptowanego do szkoły i nauki. Wycofanie się dziecka podyktowane jest przeważnie obawą przed życiem zbiorowym, lękiem przed ośmieszeniem się w grupie, i niewywiązywaniem się z zadań i obowiązków. Luźne i nietrwałe relacje z rówieśnikami hamują rozwój uczuć społecznych, utrudniają formowanie postaw sprzyjających zgodnej współpracy. W tych warunkach może ukształtować się egocentryzm ucznia , zamiłowanie do samotności, nieufność do ludzi i postawa aspołeczna. Często kandydatami do odrzucenia są dzieci niedojrzałe emocjonalnie i społecznie. Można je łatwo rozpoznać, gdyż płaczą przy rozstaniach z  rodzicami, są lękliwe, stoją na uboczu, albo nie umiejąc pohamować swoich emocji wszczynają bójki, awantury. Często, głównie u chłopców, dochodzi do agresji.Dzieci te niechętnie bawią się w grupie. Na lekcjach nie potrafią skupić uwagi, wychodzą z ławki i dokuczają kolegom. Są nadruchliwe, wszędzie ich pełno, albo zbyt zahamowane, wręcz infantylne, z którymi trudno nawiązać kontakt. Dzieci odrzucone z psychologicznego punktu widzenia mają szczególnie niekorzystną sytuację dla rozwoju osobowości. Grupa rówieśnicza, wyrażająca wobec nich silny stosunek negatywny powoduje, że dzieci te mają niemal ciągle niezaspokojoną potrzebę akceptacji i zablokowaną możliwość uzyskiwania sukcesów społecznych. Dzieci te nie mają koleżanek i kolegów- nie mogą więc nawiązywać przyjaźni, czy bliskich więzi koleżeńskich. Wywiera to nie tylko negatywny na rozwój społeczny, ale też na rozwój wyższej uczuciowości.

         Odrzucone dzieci nadpobudliwe mogą mieć poczucie niesprawiedliwości, bo często nie rozumieją przyczyn odrzucenia. Należy zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo takiego stanu rzeczy. Dzieci nie znajdujące akceptacji w swojej grupie rówieśniczej mogą zacząć szukać jej w innych środowiskach, środowiskach aktywności nie aprobowanej społecznie.

Zarówno dzieci w wieku przedszkolnym, jak też we wczesnym wieku szkolnym, swoje funkcjonowanie w grupie rówieśniczej przede wszystkim wiążą z przynależnością do tej grupy. Negatywny wpływ w wieku przedszkolnym, wiąże się przede wszystkim z manifestowaniem zachowania dziecka wtedy, kiedy jest ono nieakceptowane. Wydaje się, że skoro jest „poza” grupą rówieśniczą, to nie ma ona na nie wpływu, ale właśnie to, że nie jest ono włączone w zabawy, które są podstawową formą relacji rówieśniczych w wieku przedszkolnych, ma to na dziecko w wieku 3 – 7 lat wpływ negatywny. Na odrzucenie, jak już wcześniej było opisane, wpływać może np.: nieśmiałość, ale też złe wzorce zachowań wyniesionych z domu. Wtedy właśnie dziecko ,poza kręgiem grupy rówieśniczej, odrzucone z powodu złych postaw i norm, zamiast je korygować, powiela je, co sprawia nasilenie kontaktów. O ile wiek przedszkolny charakteryzuje się tym, że dzieci są w znacznym stopniu kontrolowane przez rodziców i wychowawców przedszkolnych, to wiek szkolny, nawet ten młodszy często odznacza się swoboda kontaktów i wybieraniem, poza formalną, narzuconą formą rówieśniczą , jaką jest klasa szkolna, przynależnością do grup rówieśniczych poza szkołą. Niepowodzenia w szkole, brak reakcji ze strony nauczycieli i rodziców, mogą zaowocować poszukiwaniem przez dziecka takich kolegów, którzy je zaakceptują. Czeka tu na dziecko, które ma niską samoocenę, brak prawidłowych relacji z rówieśnikami wiele pułapek. Chcąc się przypodobać rówieśnikom, pragnąc być zaakceptowanym, wybierze taką grupę, które zamiast pozytywnych wzorców , mogą mieć zły wpływ, przynależność do grupy może się wiązać z próbowaniem używek, dostarczaniem pieniędzy, okazywaniem przemocy wobec słabszych (kolegów, zwierząt ) itp. zachowań.

Uważamy, że mówiąc o negatywnym wpływie grupy rówieśniczej można mówić w 2 aspektach:

1. w odniesieniu do dziecka i jego samooceny, jeżeli jest wysoka, wybierze takie kontakty z rówieśnikami, które będą miały pozytywne oddziaływania, w razie niskiej samooceny, będzie wykazywało oznaki odrzucenia i izolacji, co pomimo jego braku przynależności, może zamienić się w agresję lub ucieczkę w używki, spowodowane właśnie nieakceptacją przez rówieśników

2. w odniesieniu do grupy rówieśniczej - w wieku przedszkolnym w to, jak się dzieci łączą w pary zabawowe, w wieku 3 – 4 lat nie możliwie jest aby dwie osoby o cechach przywódczych bawiły się razem, gdyż będzie dochodziło do konfliktów, dlatego przeważnie jedno dziecko jest przywódcą, drugie – wykonawcą, później zależy to od gwiazdy socjometrycznej w grupie rówieśniczej, jeżeli ta osoba posiada odpowiednie wzorce norm, od wczesnego dzieciństwa odczucia empatyczne, nie nastąpią negatywne wzorce, jeżeli przywództwo w grupie rówieśniczej przejmie osoba o złych wzorcach osobowości, bez norm i zasad życia społecznego, wpływ będzie negatywny, a dzieci chcące być zaakceptowane, przejmą zachowania negatywne osób będących w danym kręgu rówieśniczym

Rozwój społeczny

Rozwój społeczny można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia:

1. jako integrowanie się dzieci w grupę społeczną czyli socjalizację,

2. jako kształtowanie się jednostki w grupie, czyli proces dochodzenia do unikatowych wzorów przeżywania, myślenia i działania w różnych sytuacjach.

Proces socjalizacji prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o własnej grupie, o rolach społecznych, do opanowania przyjętych w tej grupie standardów i wartości. Wiedza o rolach dotyczy relacji osoby pełniącej daną rolę z grupą społeczną, określa prawa i obowiązki pełniącego daną rolę.

W toku wczesnego dzieciństwa dzieci poszerzają swoje horyzonty społeczne, stają się coraz bardziej niezależne i autonomiczne, coraz głębiej wchodzą w swoje środowisko, podejmują próby sprostowania nowym wyzwaniom, jakie niosą ze sobą społeczne kontakty z rówieśnikami i dorosłymi. Dzieci integrują doświadczenia wyniesione z najbliższego otoczenia, szkoły, uspołeczniających sytuacji, a doświadczenia te nadają sens ich życiu, pomagając w rozwoju osobowości i społecznej świadomości.

Dzieci stają się indywidualnościami, w towarzystwie innych osób potrafią odwołać się do własnych racji. Zauważają jak ich zachowanie wpływa na innych. Dochodzą do tego, że inni również mają prawa i przywileje.

Pod koniec wieku przedszkolnego ma swój początek dowolność procesów poznawczych, dzięki czemu dziecko staje się zdolne do ukierunkowania uwagi zgodnie z otrzymanym poleceniem czy też realizowanym celem, zaczyna dowolnie odtwarzać dane pamięciowe. Dowolność zaczyna też charakteryzować działanie dziecka. Kształtuje się umiejętność nastawienia na cel , umiejętność doprowadzania czynności do końca, zdolność do wysiłku niezbędnego do uzyskania określonego rezultatu. Pojawia się zdolność do podejmowania zadań, przy czym zdolność ta znajduje się w formie zaczątkowej zadania są dziecku narzucane z zewnątrz.

Dowolność działania stanowi więc wyraz podporządkowywania się wymaganiom społecznym. W końcowej fazie omawianego okresu można zauważyć u dziecka początki panowania dziecka nad reakcjami emocjonalnymi. Dziecko próbuje powstrzymywać niepożądane społecznie przejawy takich emocji jak gdzie, zazdrość, a jeśli mu się to nie udaje reaguje emocją wstydu (np. wstydzi się okazanej złości czy strachu). Potrafi też rezygnować ze swych dążeń lub odraczać ich realizację, respektuje zakazy.

Nastawienie na cel i umiejętność podporządkowania się pewnym zewnętrznym ograniczeniom stwarza warunki powstawania zdolności do współdziałania. Pod koniec wieku przedszkolnego dzieci potrafią bawić się zespołowo, przestrzegając ustalonego wcześniej podziału ról czy też planu zabawy. Są przy tym samodzielne w nawiązywaniu i organizowaniu wzajemnych kontaktów bez udziału dorosłych.

Pojawiająca się dowolność procesów umysłowych pozwala dziecku na próby panowania nad własnym zachowaniem, ale wpływa również na sposób przyswajania wiedzy o świecie, dziecko zaczyna być tej wiedzy świadome, zaczyna zdawać sobie sprawę ze skutków własnych czynności poznawczych. Tym samym może sobie uświadamiać, że czegoś nie wie i celowo dążyć do uzyskania pewnych informacji. Głównym ich źródłem są dorośli.

Dzięki pojawieniu się myślenia pojęciowego, wiedza dziecka zyskuje pewien stopień ogólności i integracji. Integracja ta nie ma jeszcze charakteru hierarchicznego. Informacje organizują się wokół schematów poznawczych odzwierciedlających poszczególne, subiektywne dla dziecka ważne czy interesujące obiekty (osoby, typy sytuacji). Przejawia się to między innymi w zabawie, w której dziecko potrafi odzwierciedlić złożone sytuacje społeczne (zabawy w dom, szkołę itd.). Dziecko ma już pojęcie osób, jako wyposażonych w zbiór stałych cech, choć nie potrafi cech tych uporządkować jak również godzić licznych sprzeczności zawartych w obrazach ludzi. Dysponuje wiedzą na temat pewnych kategorii osób, wyróżnionych ze względu na płeć, wiek. Ma orientację co do zachowań właściwych dla podstawowych ról społecznych, między innymi ról związanych z płcią. Obraz własnej osoby dziecka, zawiera już liczne informacje na własny temat, w tym pierwsze sądy wartościujące, przy czym obraz ten odzwierciedla jedynie opinię dorosłych.

Pod koniec wieku przedszkolnego pojawiają się pierwsze standardy stanu idealnego, istniejących pod postacią przyjętych od rodziców, wychowawców poglądów np. na temat tego jak dziecko powinno się zachowywać. Standardy te dotyczą również zachowań właściwych dla danej płci- dziecko identyfikuje się z własną płcią.

Wspomniana ogólność wiedzy dziecka ujawnia się również w odniesieniu do normatywnej jej części i oznacza przyswajanie sobie pewnych reguł postępowania. Dziecko potrafi dostosować się do wymagań, zaczyna też kierować się pewnymi ogólniejszymi zasadami. Staje się zdolne do przestrzegania zasad porządkowych, opanowuje niektóre formy grzecznościowe, jest świadome naganności pewnych zachowań (kłamstwa, nieposłuszeństwo) oraz pozytywnej wartości innych (pomaganie, grzeczność wobec starszych). Zasady te jednak traktuje jako ustalone przez dorosłych i obowiązujące ze względu na wzmocnienia zewnętrzne.

Pod koniec tego okresu pojawia się zdolność do przyjmowania cudzego punktu widzenia i uwzględniania intencji przy ocenie moralnej.

Żadna z tych społecznych umiejętności, nie rozwija się niezależnie od innych. Wszystko to jest rezultatem pogłębiającej się integracji i doświadczeń dziecka ze środowiskiem.

Bardzo ważną rolę odgrywają w rozwoju rodzice, który przekazują dzieciom sposoby właściwego postępowania , wartości i wiedzę. Rodzina tworzy też otoczenie emocjonalne , w którym dzieci mogą czuć się kochane i akceptowane. To właśnie otoczenie odgrywa szczególną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka i jego społecznym rozwoju. Bardzo ważne są tutaj wsparcie od rodziców, porady, zrozumienie, zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. Ważne są również relacje z rodzeństwem i formy stosowanej przez rodziców dyscypliny. Ogólnie mówiąc na rozwój społeczny wpływa poczucie tożsamości i przynależności do rodziny a także ciepło i serdeczność ze strony najbliższych.

Szczególną rolę przypisać należy również szkole. W okresie dzieciństwa rola nauczyciela polega na wspomaganiu indywidualnego dorastania i rozwoju oraz na promowaniu pozytywnych doświadczeń uczenia się. Nauczyciel jest jedną z osób należących do najbliższego otoczenia dziecka. Szczególne znaczenie mają formy interakcji między nauczycielem a dzieckiem, a zwłaszcza to czy jest on ciepły, rozumiejący, podtrzymujący mocne i słabe strony dziecka. Uczęszczanie dziecka do szkoły, przedszkola umożliwia regularny kontakt z rówieśnikami i członkami personelu, umożliwia wykonywanie pracy samodzielnej i zespołowej, wzbogaca dziecko w doświadczenia płynące z różnorodnych sytuacji zabawowych, pozwala dzieciom na funkcjonowanie w różnorodnych warunkach kulturowych i rasowych, wzmacnia i zachęca do prospołecznych zachowań.

Bardzo istotny wpływ wywiera również grupa rówieśnicza. Ważnym kryterium społecznej dojrzałości jest wyjście poza krąg rodziny i zdolność kontaktowania się z innymi ludźmi. Interakcje zachodzące w grupie społecznej stwarzają szanse coraz pełniejszego rozumienia zachowań i ich wpływu na inne jednostki. Umożliwiają pogłębianie się niezależności, kompetencji i udzielają emocjonalnego wsparcia. Grupy rówieśnicze oferują nowe modele z którymi można się identyfikować, wpływają na rozwój pojęcia ja oraz zmieniają charakter dziecięcych zabaw. Rzadko dwoje dzieci zachowuje się w ten sam sposób, przebywając w towarzystwie innych. Jedne szukają możliwości włączenia się do towarzystwa, inne chcą aby je natychmiast zabrano, inne pasywnie przyglądają się zajęciom, zachowując bezpieczny dystans. Konflikty są bezpieczne, choć krótkotrwałe i pojawiają się równie często wśród przyjaciół jak i wrogów. Są jednak mniej intensywne, częściej rozwiązywane w sposób nie zagrażający trwałemu zerwaniu kontaktów. Czas i doświadczenie uczą dzieci, że niektóre zachowania są akceptowane społecznie, natomiast inne nie. Stopniowo dzieci uświadamiają sobie, ze sposób w jaki odnoszą się do innych dzieci, ma ogromny wpływ na to jak one same będą traktowane przez rówieśników. Powstające w tym wieku grupy rówieśnicze są raczej wyselekcjonowane, składają się z jednostek w tym samym wieku, podzielających zainteresowania określonymi typami zabaw. Przedszkolaki preferują rówieśników tej samej płci co utrzymuje się do okresu średniego dzieciństwa. Dzieci w wieku przedszkolnym potrafią częściowo odróżnić przyjaciół od nieprzyjaciół, posługując się kategoriami ocen i uzasadnień, chcą wyjaśnić, na czym polegają wykroczenia przeciwko normom w grupie. Z czasem wyłaniani są popularni i niepopularni członkowie grup, przy czym popularność wiąże się na ogół z przyjaznym nastawieniem do ludzi, umiejętnością pozostawania w dobrych stosunkach z innymi. W okresie tym coraz bardziej widoczna jest postawa współpracy.

Dla dziecka w tym wieku dobrą szkołą społecznego uczenia się są zabawy. Szczególnie ważne są zabawy w role, które pozwalają odkryć reguły związane z daną rolą. Dzięki temu dziecko może poznać istotę danej roli. Dziecko w zabawie jest pozornie swobodne, naprawdę jednak jest ograniczone przez ustanowione przez samego siebie reguły. W zabawie dziecko nie działa zgodnie z narzuconymi regułami, ale samo je ustanawia i im podporządkowuje swoje działanie.

Zabawa służy dziecku zrozumieniu społecznych ról dorosłych. Dzieci w zabawie eksplorują różne role społeczne: rodzinne, zawodowe. Przyjmują te role zgodnie z płcią. Odgrywając role społeczne dziecko poznaje ramy danej roli, eksploruje własną tożsamość płciową. Symboliczna reprezentacja płci pojawia się w rozwoju bardzo wcześnie. Dorośli na różne sposoby informują dziecko o płci: poprzez imiona, ubiór, zabawki, urządzenie pokoju.

Zabawy stanowią również okazję do nawiązywania i rozwoju kontaktów społecznych z rówieśnikami. Interakcje z innymi dziećmi dostarczają dziecku doświadczeń. Rówieśnicy podczas zabawy wchodzą w interakcje równoważne, czują się bardziej odpowiedzialni za wspólne działania i ustalenie celu zabawy niż w kontaktach z dorosłymi. W wieku przedszkolnym dzieci podejmują zwykle społeczne formy zabawy (zabawy wspólne), ale najczęściej odgrywają swojej role nie troszcząc się o ustalenie związku granej przez siebie roli z innymi. Młodsze dzieci bawią się samotnie nie przejawiając jeszcze aktywności społecznej, pozostając w grupie w roli obserwatora lub naśladując zachowania innych. Zabawy samotne i równoległe stabilizują się w 3-6 roku życia. Pod koniec wieku przedszkolnego dzieci zdolne są do zabaw zespołowych, dla których charakterystyczne jest ustalenia planu działania. Wymienione wg kryterium społecznego w wieku przedszkolnym, formy zabawy rozwijają się od samotnych, przez równoległe i wspólne do zespołowych.

Literatura.

Matczak A., Zarys psychologii rozwoju. Podręcznik dla nauczyciela, Warszaw 2003

Jeffrey S. Turner, Donald B. Helms, Rozwój człowieka, Warszawa 1999