1. Pierwsze i drugie przejście demograficzne - kiedy, podstawowe cechy

• Pierwsze: XVIII, XIX wiek, zachodnie kraje. Spadek umieralności i spadek dzietności – od teraz model 2+2

• Drugie: XX wiek (po II wojnie światowej). Dalszy spadek umieralności i dzietności nawet do 0 (zawężona zastępowalność pokoleń).

1. Wczesna starość, późna starość

• Wczesna – 65-75 lat

• Późna – 75+

1. Progi starości (Jakubowska), rodzaje starości

• Rodzaje starości:

• Biologiczna: IV wiek (od 80 lat), choroby, niedołęstwo

• Psychiczna: autoidentyfikacja, np. gdy umierają osoby znajome w podobnym wieku

• Społeczna: III wiek (60-80 lat), emerytura

• Progi starości:

• Kontekst ciała

• Kontekst rodzinny

• Kontekst władzy

• Rynek pracy

• Rynek dóbr i usług

1. Perspektywy teoretyczne socjologii starości (Synak)

• Funkcjonalizm strukturalny:

• Teoria wyłączania (Cumming, Henry): stopniowe wychodzenie z roli

• Teoria aktywności (Havighurst, Cavan): zachowywanie aktywności jak najdłużej

• W odpowiedzi teoria Petersona – teoria kontynuacji: osoby dawniej aktywne nadal powinny takie pozostać, a osoby bierne powinny w dalszym ciągu być bierne

• Teoria modernizacji (Cowgil, Holmes): Im bardziej uprzemysłowione społeczeństwo, tym trudniejsza sytuacja osób starych. Tę teorię krytykuje Jennie Keith.

1. Skutki ustanowienia powszechnych emerytur dla osób starych oraz ich miejsca w rodzinie i społeczeństwie

• Starość odrębnym stadium życia

• „Emeryt” odrębną kategorią społeczną

• Uniezależnienie starych od rodziny, pracy i państwa, chociaż

• Wejście w rolę starego człowieka jest regulowane przez państwo (emerytura po osiągnięciu konkretnego wieku)

• Zmiana statusu i roli starych: status podniesiony (od „biednego” do „emeryta”), rola – pomoc rodzinie (finansowa czy w wychowywaniu wnuków – są pieniądze i jest wolny czas)

1. Czynniki wpływające na ustanowienie emerytur

• Industrializacja: uprzemysłowienie, praca w fabrykach – osoby stare się do tego nie nadają

• Kapitalizm (podział klasowy): skrajne ubóstwo starych po zakończeniu pracy, osoby 65+ nie stanowią konkurencji

• Przemiany demograficzne: starzenie się społeczeństwa

1. Pierwsze emerytury – kiedy, jakie zasady

• Niemcy – 1881 (Bismarck)

• Wielka Brytania – 1908

• Francja – 1910, powszechne opodatkowanie, a następnie składkowy schemat emerytalny

• Polska – 1933

• Emerytury:

• Od 70 lat (wiek starego człowieka)

• Oparte o powszechne opodatkowanie

• Raczej dodatek do innego źródła dochodów niż podstawa utrzymania: znaczenie kulturowe, nie praktyczne

• Income test

• Test of a good character

1. Dekomodyfikacja starości, rekomodyfikacja starości

• Dekomodyfikacja starości: od II wojny światowej do lat 80, uniezależnienie od pracy – da się żyć z emerytury, interwencja nowoczesnego państwa opiekuńczego (welfare state). Tu Polska

• Rekomodyfikacja starości: od lat 80 XX wieku, ponowne utowarowienie rynku starości, zależność od pracy – klasa średnia nie była zadowolona z wysokości emerytur

1. W jaki sposób należy badać starość według podejścia przebiegu życia?

• Badamy całościowo:

• Rozwój jednostki

• Rozwój rodziny

• Zmianę historyczną

1. Jak doszło do izolacji i segregacji ludzi starych w USA i Europie Zachodniej w XX wieku (Hareven)?

• Izolacja i segregacja jest wynikiem procesu segregacji poszczególnych kategorii wiekowych w XIX i XX wieku

• Historycznie wiek nie był ważnym czynnikiem w wyznaczaniu istotnych przejść życiowych i definiowaniu starości. Ważny był rozwój jednostki i rodziny.

• Rodzinne wsparcie zależne od czynników ekonomicznych

• Stadia życia (dzieciństwo, młodość, wiek średni, starość) przebiegają odmiennie w różnych warunkach kulturowych i sytuacjach historycznych

• Czynniki determinujące czas ważnych przejść życiowych jednostek:

• Sekwencje ról

• Jednoczesne wypełnianie ról

• Synchronizacja ról

• Interakcja: relacja między indywidualnymi przejściami a zmieniającymi się warunkami historycznymi

• Integracja: wpływ wcześniejszych przejść na przejścia późniejsze

1. Co oznaczają: segmentacja przebiegu życia, uniformizacja przebiegu życia, erozja relacji instrumentalnych w rodzinie?

• Segmentacja przebiegu życia: podział życia na etapy: dzieciństwo, młodość, wiek średni, starość

• Uniformizacja przebiegu życia: ujednolicenie, ważne przejścia życiowe członków społeczeństwa mają miejsce w tym samym wieku jednostek (np. przejście na emeryturę w wieku 65 lat)

• Erozja relacji instrumentalnych w rodzinie: zanikanie

• Zabezpieczenie starych przez państwo (emerytura)

• Ważne przejścia zależne od wielu norm regulowanych przez państwo

• Skutki erozji relacji instrumentalnych w rodzinie:

• Izolacja starych

• Brak zaspokojenia potrzeb społecznych osób starych

1. Koncepcja III i IV wieku (Laslett)

• III wiek (postulat jego wyodrębnienia): „korona” życia, samorealizacja, spełnienie

• IV wiek: zniedołężnienie, zależność od rodziny, śmierć

• III i IV wiek to tylko postulaty!

1. Koncepcja III wieku (Gilleard, Higgs)

• III wiek: kategoria analityczna do opisu przemian w późnonowoczesnym świecie

• III wiek: zjawisko społeczne i kulturowe. Społeczne: oparte na społecznych praktykach, gdzie kluczowa jest emerytura – bez niej nie byłoby III wieku. Kulturowe: symboliczne znaczenie wyrażone w dyskursie społecznym i stylach życia – kultura popularna, konsumpcja, kultura czasu wolnego

• III wiek: pole kulturowe – praktyki uczestnictwa w kulturze czasu wolnego. Co sprzyja uczestnictwu w polu kulturowym III wieku:

• Zdrowie

• Aktywność

• Edukacja

• Dobra sytuacja materialna

• Wewnętrzny habitus – uwewnętrznione dyspozycje nabywane we wczesnym dzieciństwie i późniejszym życiu. Habitus popycha do aktywności zgodnej z logiką pola kulturowego

1. Czynniki wpływające na wyłonienie się III wieku jako nowego sposobu życia na starość

• Trzy konteksty:

• Klasa społeczna – czynnik ekonomiczny: powszechne emerytury zabezpieczające starość przed koniecznością pracy zarobkowej

• Przemiany wspólnotowości: wspólnoty symboliczne, ruchliwość społeczna

• Przynależność pokoleniowa: pokolenia to ulokowane w czasie pole kulturowe, w którym uczestniczą jednostki ze zbliżonych kohort urodzeniowych. W genezie III wieku istotna jest przynależność do pokolenia powojennego – to osoby, które w latach 50 XX wieku były nastolatkami w USA i krajach Europy Zachodniej. To pokolenie wykształciło kulturę młodości, której III wiek jest kontynuacją.

1. Przemiany wspólnotowości w latach 1950-1960 w USA i Europie Zachodniej

• Przewaga znaczenia wspólnot symbolicznych nad wspólnotami lokalnymi. Wspólnota symboliczna oparta jest na wspólnej identyfikacji, pasji.

• Sąsiedztwo przestaje opierać się na więziach krewniaczych ze względu na mobilność

• Więzi sąsiedzkie przestają być wsparciem w trudach codziennego życia, potrzebach materialnych

• Więzi sąsiedzkie przestają być źródłem podzielanych znaczeń (telewizja)

1. Kultura młodości (youth culture), jej powstanie (Gilleard, Higgs)

• Zamożne lata 50 XX wieku w USA i Europie Zachodniej → Kultura popularna, rozwój mass mediów, konsumpcja, rozrywka, czas wolny

• Zakaz pracy dzieci

• Obowiązek szkolny od początków XX wieku

• Rozwój marketingu, segmentacja rynku

• Kultura młodości:

• Wspólna tożsamość: bycie młodym (ponad podziałem klasowym)

• Youth culture jako pole kulturowe, gdzie kluczowe są praktyki odwołujące się do młodości, mody: słuchanie muzyki, chodzenie do pubów, kawiarni, palenie, picie – jednym słowem konsumpcja

• Wspólni idole: Elvis Presley, Marlon Brando

1. IV wiek (Gilleard, Higgs)

• Brak uczestnictwa w polu kulturowym III wieku: konsumpcji, czasie wolnym, rozrywce ze względu na:

• Zdrowie: choroby, zniedołężnienie

• Kapitał ekonomiczny

• Kapitał kulturowy

• Kapitał społeczny

• Habitus

1. Co oznacza termin medykalizacja starości?

• Starość w kategoriach medycznych

• Umieranie w szpitalach, a nie w domach, jak miało to miejsce do tej pory

• Wiek podeszły problemem medycznym, który nauka w przyszłości rozwiąże

1. Jak objawia się ageizm w nowoczesnych społeczeństwach?

• Dyskryminacja na rynku pracy: niski status ekonomiczny

• Utrwalanie negatywnych stereotypów

• Instytucjonalizm: ograniczony dostęp do różnych dóbr, np. kredytów

1. Wspólnoty rówieśnicze seniorów, „więzi braterskie” (Hochschild)

• Przykład domu starców Les Floralies pod Paryżem, gdzie wspólnotowość opiera się na:

• Wspólnych doświadczeniach: starzeniu się fizycznym, starości społecznej (emerytura, problematyczne relacje z dziećmi), umiejscowieniu historycznym

• Często wymuszonej i nieodwracalnej decyzji o zamieszkaniu w domu starców

• Intensywnym życiu społecznym

• Własnym przedstawicielstwie (samorządzie)

• Pracy w ośrodku

• Współzależności: pomoc w chorobie, wymiana dóbr i usług, więzi emocjonalne

• Intensywnych kontaktach wewnątrz domu, słabych na zewnątrz

• Świecie zewnętrznym postrzeganym jako zagrożenie

• Wspólnych symbolach

• Wspólnoty rówieśnicze:

• Więź tworzona we wspólnotach rówieśniczych między ludźmi starymi

• Więzi podobne do tych, które łączą rodzeństwo: więzi braterskie

• Kontrast w stosunku do więzi między rodzicem a dzieckiem

• Więzi braterskie jako ekwiwalent śmierci:

• Upowszechnianie się ich z powodu wzrostu długości życia

• Solidarność wewnątrzpokoleniowa, różnice między pokoleniami, które dzielą społeczeństwo

1. Badania socjologiczne nad starością w Polsce, podstawowe dane demograficzne (Synak)

• Obszar badań:

• Starzenie się społeczeństwa

• Bieda

• Medykalizacja starości

• Samotność

• Około 17% Polaków to osoby w wieku emerytalnym

1. Trudności w oszacowaniu sytuacji materialnej polskich emerytów

• Przychód vs dochód, niedoszacowanie także ze względu na rozwiniętą szarą strefę

• Emeryci bywają członkami nieemeryckich gospodarstw

• Pomagają dzieciom, wnukom

1. Przemiany dotyczące: samotności, samotnego życia, osamotnienia, wymiany międzypokoleniowej, jej cykliczności, sposobów spędzania wolnego czasu – bierne vs czynne, wewnątrzrodzinne vs w sferze publicznej, pracy zawodowej osób w wieku emerytalnym

• Coraz więcej osób mieszka samotnie, ale nie odczuwają one osamotnienia.

• Wymiana międzypokoleniowa:

• Dorosłe dzieci starym rodzicom: prace domowe wymagające wysiłku fizycznego, zręczności, znajomości obsługi urządzeń, robienie zakupów, załatwianie spraw w urzędach, opieka pielęgnacyjna

• Starzy rodzice dorosłym dzieciom: opieka nad wnukami, prawnukami, pomoc finansowa, udostępnianie mieszkania

• Odsetek osób pracujących jest niewielki – to około 10%

• Czas wolny spędzany jest w sposób bierny: oglądanie tv, rozwiązywanie krzyżówek

1. Rodzina wielopokoleniowa, miejsce człowieka starego w rodzinie wielopokoleniowej, motyw unikania bezczynności

• Rodzina wielopokoleniowa to rodzina składająca się z minimum dwóch rodzin, które wspólnie ze sobą mieszkają, dzielą się rolami (podział obowiązków), wzajemnie się utrzymują

• Człowiek stary zajmują się opieką – posługa ze strony osób starych

• Motyw unikania bezczynności, aby nie zdawać się na łaskę nikogo, nawet własnych dzieci, nie narażać na hańbę biedy, żebractwa. Użyteczność jest istotą egzystencji.

1. Zmiany modelu rodziny w XX wieku w Polsce, wpływ nowego modelu rodziny na pozycję osoby starej w rodzinie

• Wymiana symboliczna i świadczenia emocjonalne zamiast wspólnego zamieszkiwania i świadczeń materialnych

• Rodzina związkiem indywidualnym, gdzie wzajemna pomoc opiera się na osobistych odczuciach zamiast rodziny jako związku „grup małżeńskich”, gdzie wzajemna pomoc opiera się na normach obyczajowych

• Rodzina konsumuje zamiast produkować: pracuje się teraz poza domem, osoba stara i młoda są na równej pozycji

• Konsumpcja upraszcza się dzięki nowym technologiom i formom usług zbiorowych (lodówka, McDonald’s)

• Funkcje wychowawcze spoczywają teraz na instytucjach, a nie rodzinie

• Tracą znaczenie symboliczne gesty szacunku

• Osoby stare nie mają już dużej roli decyzyjnej

• Babcia była użyteczna w czasach PRLu, teraz wygodniej iść do McDonald’s

1. Pozycja osoby starej w rodzinie w PRLu, pozycja osoby starej po transformacji ustrojowej (lata 90 XX wieku)

• PRL: babcia joker, jest eksploatowana przez rodzinę, ale z drugiej strony ma zapewnioną opiekę

• Lata 90 XX wieku: indywidualizm, uniezależnienie

1. Czy znaczenie starości jest uniwersalne czy specyficzne kulturowo?

• Znaczenie starości jest specyficzne kulturowo:

• Indie: starzenie się to narastająca słabość, niekiedy starość ma charakter patologiczny, osoba stara odczuwa lęk przed słabnięciem ciała, rodzina dostrzega zawodzenie, irytujące, uparte zachowanie osoby starej

• Gambia: starość to kumulacja negatywnych doświadczeń w ciele – częste poronienia, urodzenia martwych dzieci, choroby z tym związane