• Rozwój mowy dziecka oraz podstawowe wady wymowy okresu przedszkolnego

Mowa jest niezmiernie istotną formą aktywności każdego człowieka. Ma ona wpływ na relacje z innymi ludźmi, kształtowanie osobowości, rozwój intelektualny. Jest ściśle związana z procesem myślenia, pozwala na zdobywanie informacji, a poprzez to pogłębianie swojej wiedzy. Dlatego tak ważne jest, by rozwój mowy przebiegał właściwie.  Mowa jest niezmiernie istotną formą aktywności każdego człowieka. Ma ona wpływ na relacje z innymi ludźmi, kształtowanie osobowości, rozwój intelektualny. Prawidłowa mowa sprzyja śmiałości, podnoszeniu wiary we własne siły, ułatwia nawiązywanie kontaktów społecznych, porozumiewanie się z drugim człowiekiem, wyrażanie opinii i emocji. Jest ściśle związana z procesem myślenia, pozwala na zdobywanie informacji, a poprzez to pogłębianie swojej wiedzy. Dlatego tak ważne jest, by rozwój mowy przebiegał właściwie. Nie dzieje się to jednak ot tak sobie. Bardzo ważne jest organizowanie dziecku sytuacji wychowawczych sprzyjających rozwojowi mowy oraz kształtowaniu poprawnej wymowy (artykulacji).

Wyróżniamy następujące okresy w rozwoju mowy:

Okres melodii 0-1 rok życia

Okres wyrazu 1-2 rok życia

Okres zdania 2-3 rok życia

Okres swoistej mowy dziecięcej 3-7 rok życia

Ad.1. Okres melodii rozpoczyna się w momencie urodzenia, gdy dziecko reaguje płaczem i krzykiem na nieznane mu doznania. W ten sposób porozumiewa się z matką, sygnalizuje swoje potrzeby do ok. 2-3 miesiąca życia, kiedy to zaczyna głużyć (są to dźwięki przypadkowe, gardłowe, tylnojęzykowe). Około 6 miesiąca życia pojawia się gaworzenie czyli powtarzanie dźwięków przypadkowo wydawanych lub zasłyszanych z otoczenia. Dziecko wymawia sylaby, które nie mają konkretnego znaczenia np. ba-ma, ba-ba, ta-ta. Gaworzenie świadczy o tym, że dziecko słyszy. Głużyć natomiast może również dziecko niesłyszące. Około 9-10 miesiąca życia pojawia się echolalia - dziecko w tym czasie powtarza własne i zasłyszane słowa, doskonali je metodą prób i błędów, reaguje na swoje imię. Z czasem słowa kojarzy ze wskazywaniem odpowiedniego przedmiotu lub osoby. Pojawia się wówczas umiejętność wypowiadania pierwszych słów ze zrozumieniem - ma to miejsce około 1 roku życia. Dziecko w tym czasie rozumie już wiele z tego, co się do niego mówi.

Ad. 2. Okres wyrazu - w tym czasie następuje intensywny rozwój ruchowy dziecka, który pozwala na szybkie poznawanie otaczającego je świata. Dziecko coraz więcej rozumie, rozwija się jego bierny słownik. Słownik czynny jest mniej bogaty. Dziecko nie jest w stanie zapamiętać i wypowiedzieć całej brzmieniowej postaci wyrazu, dlatego odtwarza go w sposób uproszczony. Trudniejsze do wypowiedzenia głoski są także zastępowane łatwiejszymi, o zbliżonym miejscu artykulacji np. daj -da, zobacz - obać, pomidor - pomidol, midol.

Ad. 3. Okres zdania - początkowo zdania są proste, 2-3 wyrazowe i oznajmujące. Z czasem pojawiają się proste zdania pytające i rozkazujące. Mowa dziecka staje się zrozumiała nie tylko dla rodziców, ale i dla najbliższego otoczenia. Głoski wymawiane w tym okresie są jeszcze zniekształcone, ale dziecko doskonale już wie, jak powinny brzmieć. W związku z tym zauważa błędy w wypowiedziach i poprawia dorosłych, gdy ci np. mówią do niego pieszczotliwie. Jest to dowód prawidłowo rozwijającego się słuchu fonemowego. Dziecko 2 - letnie posiada w swoim słowniku około 300 słów.

Ad. 4 Okres swoistej mowy dziecięcej - dziecko wciąż wzbogaca swój słownik, rozwija umiejętność budowania zdań złożonych. Następuje dalszy rozwój artykulacji.

3-4 rok życia (3-latek) - dziecko wymawia wszystkie samogłoski ustne i nosowe, choć w mowie może je zamieniać. Ma to związek z nie w pełni sprawnymi narządami artykulacyjnymi. Wymawia spółgłoski p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j. Pojawiają się głoski [s, z, c, dz] - poprawnie wypowiadane w izolacji, w mowie potocznej mogą być zastępowane miękkimi odpowiednikami [ś, ź, ć, dź]. Głoska [r] zastępowana jest głoską [l] lub [j]. Charakterystyczne w mowie dziecka 3-letniego jest opuszczanie początkowej lub końcowej sylaby, przestawianie głosek, zniekształcanie wyrazów. Zasób słownika trzylatka to około 1000 słów.

4-5 rok życia (4-latek) - w mowie potocznej dziecko wymawia [s, z, c, dz]. Głoski [sz, ż, cz, dż] są zastępowane przez [s, z, c, dz] lub [ś, ź, ć, dź] - jest to seplenienie fizjologiczne i nie wymaga ono terapii logopedycznej. Może pojawić się głoska [r] , ale nie należy niepokoić się jej brakiem. Jeśli się pojawi, może być używana nadmiernie np. zamieniając [l] w [r] ( lalka - rarka, król - krór, parasolka - parasorka, lustro - rustro itp.). Dziecko czteroletnie coraz więcej rozumie, wykonuje polecenia, odpowiada na pytania, samo też zadaje ich mnóstwo. Wypowiedzi są często niepoprawne gramatycznie. Zasób słownika - 2000-2500 słów.

5-6 rok życia (5-latek) - mowa jest już w zasadzie zrozumiała. Pojawiają się i ustalają głoski [sz, ż, cz, dż], choć w mowie potocznej mogą być zastępowane przez [s, z, c, dz]. Pojawia się też głoska r, jeśli do tej pory nie była wymawiana. Upraszczane są grupy spółgłoskowe w nagłosie i śródgłosie (na początku i w środku wyrazu). Dzieci pięcioletnie wypowiadają się wielozdaniowo, uwzględniają przy tym kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe. Mowa staje się coraz bardziej poprawna gramatycznie. Dziecko koryguje błędy własne jak i zasłyszane u innych. Pięciolatki potrafią wyjaśnić znaczenie słów, opisać cechy przedmiotów, podać możliwości ich zastosowania. Tworzą nowe wyrazy tzw. neologizmy językowe np. fontanna - tryskawica, nabrać na widelec - zawidelcować, zadzwonić + telefonować - zatelefonić. Zasób słownika czynnego to około 3000 słów.

6-7 rok życia (6-latek) - dzieci powinny wymawiać wszystkie głoski poprawnie, choć wiele z nich nie wymawia prawidłowo w wyrazach głosek [sz, ż, cz, dż]. Proces rozwoju języka wciąż się toczy. Dziecko uczy się nowych wyrazów, poszerza swoją wiedzę, zdobywa nowe doświadczenia, co wpływa na wzbogacanie jego wypowiedzi. Sprawność językowa wzrasta, dziecko zadaje coraz więcej pytań. Zasób słownictwa - około 4000 słów.

     Należy odróżnić błędy wymowy od wad wymowy. Błędy wymowy charakterystyczne dla wieku i środowiska, w jakim przebywa dziecko (np. gwary) świadczą o jego normalnym rozwoju. Dadzą się one wyeliminować w procesie nauki w przedszkolu (ćwiczenia oddechowe, artykulacyjne, ortofoniczne, rozwijanie wrażliwości słuchowej). Wady wymowy natomiast zawsze powinny podlegać terapii prowadzonej przez logopedę ( zarówno artykulacje, które brzmią obco, jak i przedłużające się zastępowanie głosek trudniejszych łatwiejszymi, powyżej normy wiekowej ).

     Na nieprawidłową wymowę mają wpływ następujące czynniki:

przyczyny rozwojowe (np. wadliwy zgryz, niedokończony lub nieprawidłowy rozwój narządów artykulacyjnych, skrócone wędzidełko językowe ograniczające ruchomość języka oraz uniemożliwiające jego pionizację, przerost trzeciego migdałka, nieprawidłowe funkcjonowanie narządu słuchu)

czynniki środowiskowe (niewłaściwe wzorce językowe, gwary środowiskowe, zaniedbania rodzinne - np. licząc, że problem sam się rozwiąże).

      Małe dzieci mówiące niepoprawnie nie zdają sobie z tego sprawy. Są rozumiane przez kolegów i dorosłych, nikt im z tego powodu nie dokucza. Problemy pojawiają się w szkole - dzieci mówiące wadliwie lub niezrozumiale dla otoczenia bywają wyśmiewane, przezywane przez rówieśników. Sfera emocjonalna takiego dziecka jest poważnie zagrożona. Dzieci stają się nieśmiałe, mają niską samoocenę, odczuwają lęk przed kontaktami z innymi ludźmi - izolują się. Trudniej im osiągnąć sukces, zdobyć przyjaciela, uzyskać akceptacje otoczenia. Taka sytuacja często prowadzi do powstawania stanów nerwicowych, czasami nawet dzieci reagują agresywnie broniąc się przed wyśmiewaniem. Wady wymowy przyczyniają się także do pojawiania się niepowodzeń szkolnych - utrudniają naukę czytania, poprawnego pisania (dzieci źle mówią, mają kłopoty z prawidłowym rozpoznawaniem słuchem poszczególnych głosek). Mają również istotny wpływ na opóźnienie rozwoju umysłowego - wiadomo bowiem, że rozwój mowy jest ściśle związany z myśleniem.

     Wada wymowy ponadto często przyczynia się do tego, że dziecko jest postrzegane jako mniej wartościowe, o mniejszych możliwościach , skromniejszej wiedzy. Aby zapobiec takim sytuacjom, od najwcześniejszych lat musimy ułatwiać dzieciom osiągnięcie jak najpełniejszej umiejętności i poprawności w posługiwaniu się mową. Sprzyjać temu będzie nieustanny wzajemny kontakt dziecka z otoczeniem. Tylko to bowiem pozwoli mu na nauczenie się języka.

     Rodzice powinni również pilnie obserwować dziecko i śledzić jego rozwój. Jeśli zauważą, że mowa kształtuje się w sposób odbiegający od normy rozwojowej, powinni skonsultować dziecko z logopedą i jak najwcześniej rozpocząć terapię. Nie wolno lekceważyć tego problemu. Wczesnemu zauważeniu ewentualnych nieprawidłowości pomoże znajomość norm w rozwoju i kształtowaniu mowy dziecka. Rodzice powinni zwrócić uwagę np. na brak gaworzenia, późniejsze wypowiadanie pierwszych słów, brak mowy u trzylatka, ubogi słownik dziecka, widoczne nieprawidłowości w narządach artykulacyjnych, wsuwanie języka między zęby podczas artykulacji, u dziecka czteroletniego zamienianie głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, zniekształcanie głosek - mają one obce brzmienie, niespotykane w języku polskim np. [r] języczkowe. Przejawem opóźnionego rozwoju mowy jest też późniejsze pojawianie się w mowie dziecka zdań prostych i złożonych, przedłużone używanie nieprawidłowych struktur gramatycznych, przedłużające się zastępowanie trudniejszych w artykulacji głosek łatwiejszymi (powyżej 5-7 roku życia). Dopuszczalne jest opóźnienie do 6 miesięcy w stosunku do normy rozwojowej.

Zasady wspomagania procesu rozwoju mowy - istotne wskazówki :

mówić do dziecka w sposób „dorosły”, bez spieszczeń, nie naśladować mowy dziecka, ale i nie oczekiwać, że dziecko będzie do nas mówiło językiem osób dorosłych

zachęcać dziecko do mówienia, opowiadania - uważnie go słuchać

zwracać uwagę na zamykanie ust i oddychanie nosem (pod warunkiem, że nos jest drożny) - sprzyja to pionizacji języka i poprawnej artykulacji

zachęcać dziecko do gryzienia i żucia pokarmów stałych, np. skórki od chleba - ma to pozytywny wpływ na poprawę sprawności aparatu artykulacyjnego.

A oto wady wymowy, jakie najczęściej można zaobserwować u dzieci w wieku przedszkolnym:

seplenienie (sygmatyzm) - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych jednego, dwóch lub trzech szeregów [s, z, c, dz; ś, ź, ć, dź; sz, ż, cz, dż]. Najczęściej spotyka się:

seplenienie międzyzębowe - często występuje podczas wymiany uzębienia; przyczyną mogą być też: częste choroby dróg oddechowych powodujące niedrożność nosa, a co za tym idzie przewlekły stan oddychania ustami, ssanie palca, zbyt długie karmienie smoczkiem; przy tej wadzie język wsuwa się między zęby w linii środkowej lub bocznej, dolna szczęka jest opuszczona, zęby nie zwierają się, język jest spłaszczony (brak rowka), a powietrze rozprasza się po jego całej powierzchni; brzmienie jest tępe, zbliżone do angielskiego th

seplenienie boczne - język jest ułożony niesymetrycznie, szczelina tworzy się z boku, zamiast w linii środkowej; wargi rozchylają się w miejscu wypływu powietrza, które wydostaje się szerokim strumieniem z lewej, z prawej lub z obu stron (w zależności od rodzaju seplenienia bocznego)

reranie (rotacyzm) - nieprawidłowa realizacja głoski [r]. Najczęściej spotyka się:

reranie języczkowe - [r] wymawiane jest poprzez drgania języczka kończącego podniebienie miękkie; język nie bierze udziału w artykulacji

reranie boczne - boczna artykulacja głoski [r]

reranie podniebienne - [r] wymawiana jest poprzez wibrację podniebienia miękkiego

reranie gardłowe - tzw. r francuskie: [r] wymawiane gardłowo z wibracją języczka i podniebienia miękkiego

reranie międzyzębowe - drga czubek języka wsuniętego między zęby

gammacyzm i kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głosek tylnojęzykowych [g,k]. Najczęściej są one zastępowane przez [d] i [t] - jest to tzw. paragammacycm i parakappacyzm. Czasami pojawia się gammacyzm i kappacyzm właściwy, gdy dochodzi do zwarcia krtaniowego - wówczas powstaje brzmienie podobne do [g] i [k].

mowa bezdźwięczna - głoski dźwięczne w obrębie par opozycyjnych są realizowane w postaci swoich bezdźwięcznych odpowiedników, czyli bez udziału wiązadeł głosowych; mogą być również mylone oba szeregi.

      Rzadko spotykane są wady związane z nieprawidłowa artykulacją głoski [l] - lambdacyzm oraz [b] - betacyzm. Pamiętajmy, że w procesie kształtowania się mowy istotną rolę odgrywa najbliższe środowisko dziecka, a przede wszystkim matka. Dziecko przyswaja sobie wzór mowy, który następnie próbuje odtworzyć. Dlatego należy do niego mówić poprawnie, wyraźnie, krótkimi zdaniami; dużo, ale możliwie powoli i zrozumiale, tak, aby już od początku zapewnić mu właściwy wzorzec. Nie jest wskazane zniekształcanie, spieszczanie wyrazów, gdyż może to mieć wpływ na opóźnienie rozwoju mowy, a nawet powstawanie wad wymowy ( wszelkie zniekształcenia powyżej 5-7 roku życia są już patologią, nawet te, które w okresie swoistej mowy dziecięcej były normą fizjologiczną).

     Jeśli już zaobserwujemy u dziecka niepokojące nas symptomy, to udajmy się jak najszybciej do logopedy, przedstawmy nasze spostrzeżenia i w razie potrzeby, jak najwcześniej, poddajmy nasze dziecko terapii logopedycznej. Zapobiegnie to wielu problemom, a szansa na prawidłowy rozwój naszych dzieci znacząco wzrośnie.