Wychowanie rozumiane jako proces wzrastania i dokonujących się w czasie zmian rowojowych człowieka
M. Przetacznik-Gierowska i Z. Włodarski wskazują na równoległe używanie pojęcia wychowania w dwóch zakresach:
szerokim – całokształt oddziaływania wychowawców i środowiska wychowawczego na jednostkę lub grupę
wąskim – gdy odnosi się do oddziaływania na sfreę afektywną człowieka, na jego system wartości oraz na osobowość. W tym rozumieniu wychowanie występuje obok nauczania, które odnoszone jest do sfery poznawczej, oraz obok opieki, której przedmiotem zainteresowania jest sfera potrzeb człowieka
wychowanie – zajmuje szczególne miejsce pośród wielu innych wpływów, jakim podlega człowieka w ciągu całego życia; człowiek w toku swojego życia podlega oddziaływanim wielu różnych środowisk wychowawczych, wśród których podstawowa rola przypada: rodzinie, szkole, środowisku pracy
W kontekście szerokiego rozumienia wychowanie jest to: złożony system działań podejmowanych przez osobę o przypisanej społecznie roli wychowawcy względem drugiej osoby, o społecznie przypisanej roli wychowanka, lub względem jej otoczenie, z intencją wywoałania zmiany zgodnej z założonym programem
Tak szerokie rozumienie pozwala na posługiwanie się zamiennymi terminami „wychowanie” i „edukacja”:
(e-ducere – wyciągać w górę, poprowadzić, zabrać z sobą, wychować kogoś; educatio – wychowanie)
Definicja wychowania pozwala na wyodrębnienie kilku cech formalnych, dzięki którym można odróżnić ten rodzaj działalności od innych:
wyodrębnione są dwie role – wychowującego i wychowywanego, co oznacza, że wychowanie jest interakcją między dwoma podmiotami (osoba – osoba lub osoba – grupa)
jest relacją niesymetryczną:
istnieje różnica kompetencji między obiema stronami w zakresie wiedzy i rozumienia, poziomu różnych umiejętności, przede wszystkim tych, które są przedmiotem oddziaływania bardziej kompetentnego wychowującego na mnije kompetentnego wychowywanego
istnieje różnica w zakresie wiedzy na temat celu i metod działania wychowawczego. Wiedzą tą dysponuje wychowujący – wie, ku czemu zmierzają jegopoczynania, jakie cele chce kolejno osiągnąć, jakie musi tworzyć ku temu warunki i jakimi posługiwać się środkami. Wychowankami wiedza ta jest zupełnie niedostępna, albo jest on informowany zależnie od decyzji odoby wychowującej.
Istnieje różnica władzy wynikającej z siły ról przypisanych obu stronom: rola wychowawcy jest obdarzona silniejszą mocą niż rola wychowanka. To poczucie różnicy mocy jest u obu partnerów, ale także jest podzielane społecznie. Od kilku lat obserwujemy spadek prestiżu zawodu nauczyciela w Polsce i jest to przejawem słabnięcia właśnie mocy społecznej, jaką kiedyś ten zawód był obdarzany.
Wychowanie jest działaniem skierowanym na osobę lub na otoczenie w celu wywołania zmiany – można je określić jako interwencję w układ indywidualny lub społeczny
Wychowanie jest działaniem bezpośrednim – kiedy wychowawca wchodzi w aktywny kontakt z wychowywanym lub pośrednim – kiedy odnosi się nie wprost do danej osoby, ale do innych, znaczących dla niej osób bądź grup i intytucji, tanowiących ważny dla niej kontekst
Wychowawca działa z intencją wywołania zmiany u wychowanka w jego otoczeniu. Intencja nie zawsze jest w pełni uświadomiona. Często wychowawca działa z intecją ukrytą, z której sam nie zdaje sobie sprawy – mówimy wówczas o tak zwanym ukrytym programie. Ukrty program dotyczy przyjmowanych milcząco założeż zarówno co do natury człowieka, koncepcji rolu ucznia, orientacji wychowawczej, jak i celów, jakie chce się w kontakcie wychowawczym zrealizować.
Wychowawca działa zgodnie z założonym programem, a ten wynika z przyjętych przez niego lub narzuconych mu wartości. Istotą oddziiaływań wychowawczych jest istnienie owego zewnętrznego programu. Według Wygotskiego podstawowym zadaniem wychowawcy jest uczynienie go „wewnętrznym programem” ucznia.
W psychologii wychowawczej najczęściej wyróżnia się trzy działy:
Psychologię wychowania
Psychologię nauczania
Opiekę psychologiczną
Tradycyjnie, wszystkie te trzy działy dotyczą głównie dzieci i młodzieży.
Obecnie trudno jednak takie ograniczenie zaakceptować z 2 powodów:
Szybkiego rozwoju różnych dziedzin psychologii, np. psychologii rozwojowej, w której pojawił się nurt life-span, podkreślający, że człowiek uczy się przez całe życie
Pojawiania się wielu problemów społecznych, dotyczących ludzi w różnych okresach dorosłości
Nabranie przekonania i zrozumienie tego, że można pomagać w rozwoju
Nabywanie umiejętności uczenia się i poprawa zachowania społecznego
Pomoc w zdefiniowaniu i ustaleniu celów wychowawczych i standardów z punktu widzenia społecznie pożadanego zachowania, co powinno stanowić cel wszystkich wysiłów przy nauczaniu. Jeżeli wychowawca wie jakie powinny być wyniki, może stworzyć odpowiednią strategię do ich osiągnięcia.
Pomoc w kształotowaniu przychylnej, a zarazem bezstronnej postawy wobec dzieci, tak by można było ich zachowanie traktować w sposób obiektywny
Pomoc w uzyskaniu lepszego zrozumienia istoty i znaczenia stosunków społecznych oraz rozwijania u dzieci takich modeli funkcjonowania społecznego jak: umiejętność współżycia z innymi, uczestnictwo w zajęciach grupoych, współpraca
Dostarczanie zestawu faktów i zasad, które można wykorzystywać przy rozwiązywaniu problemów dotyczących nauczania. W jaki sposób dobierać i organizować materiał uwzględniając zasady stopniowania trudności
Pomoc w zapewnieniu nauczycielowi lepszej perspektywy dla oceny zarówno rezultatów władsnego nauczania, jak i praktyk wychowawczych innych osób
Pomoc w ustaleniu, opracowywaniu i realizacji nowoczesnych metod nauczania i wychowania, programów niezbędnych do kierowania uczeniem się i dostarczenie funkcjonalnych form organizacji i zarządzania
W naukach społecznych można odnaleźć wiele koncepcji nastawionych nie tylko na opis i wyjaśnianie rzeczywistości, ale także na działanie w niej.
Często pojawia się w nich pojęcie interwencji, rozumianej jako system działań zmierzających do zaminy pewnego stanu rzeczy (do osiągnięcia pewnego efektu)
Z tej perspektywy możemy wyróżnić interwencję:
psychologiczną np. kryzysową
Socjologiczną
Wychowawczą
Podstawą ich rozróżnienia jest specyficzność efektów, jakie zamierza się osiągnąć oraz odmienność sposobów ich osiągania
Interwencję można rozumieć jako sposób ingerowania w bieg wydarzeń, w które człowiek jest uwikłany.
W wyniku interwencji o charakterze wychowawczym, skierowanej na otoczenia, czyli podejmowanej w celu stymulowania, ukirunkowania i podtrzymywania przemian ładu społecznego, pojawia sę ważna kwestia która dotyczy samego nauczyciela
Uzasadnioną wątpliwość budzi bowiem to, czy osoby socjalizowane (wychowywane) do uprzedniego ładu społecznego mogą skutecznie inicjować i podtrzymywać zmiany, a więc sprzyjać nowemu ładowy społecznego.
W rzeczywistość indywidualną
W rzeczywistość społeczną (w kulturowy świat znaczeń)
Wychowanie jest interwencją, ponieważ:
Narusza i przekracza granice owych dwóch rzeczywistości,
Dążąc do wywołania w nich obu zmin,
Przy czym zmiana w wewnętrznym świecie jednostki pociąga za sobą zmiany jej sposobów działania,
A w konsekwencji zmiany w otaczającej rzeczywistości społecznej.
Skierowana na osoby oznacza podjęcie działań zmierzających do wywołania zmian w ich umiejętnościach, wiedzy postawach, wartościach
Opiera się ona na założeniu, że osoby te są w wystarczającym stopniu gotowe do taiej zmieny, a jeżeli nie, to w pierwszej kolejności należy podjąc działania kształtujące lub wzmacniające ową gotowość
Wychowanie odnosi się do osoby i do jej różnych związków społecznych, mówiąc inaczej, wnika wcałą sieć społeczną, w jaką uwikłana jest osoba.
System zorganizwoania społeczeństwa można rozpoatrywać na kilku poziomach, pamiętając, ża są one współzależne od siebie:
Poziom osób i interakcji, w jakie ze sobą wchodzą
Poziom związków między ludźmi tworzącymi grupy
Poziom relacji między grupami
Wszystkie te związki mają charekter dwustronny, Oznacza to, że każdy związek na każdym poziomie znajduje się jednocześnie pod wpływem związwók z tego samego poziomu oraz poziomu niższego i wyższego
Oznacza to, że każdy człowiek w różnych momentach swojego życia uczestniczy jednocześnie:
W różnych środowiskach
Na różnych piętrach organizacji społecznej
Wchodzi w tym samym czasie w różne iterakcje
Podlega wpywom zamierzonym i niezamierzonym
Nie uwzględnianie tego procesu wychowania stanowić może istotne źródło niepowodzeń wychowawczych.